Sołoma L - Metody i techniki badań socjologicznych.pdf

(9660 KB) Pobierz
LUBA SOŁOMA
METODY l TECHNIKI
BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH
Wybrane zagadnienia
WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA • OLSZTYN 1999
Recenzenci
KRYSTYNA LUTYŃSKA, ILONA PRZYBYŁOWSKA
Redaktor wydawniczy
BARBARA STOLARCZYK
Redaktor techniczny
KATARZYNA KONECKO
Korekta
KATARZYNA
BRZECZKOWSKA
SPIS TREŚCI
Od autorki
1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE
1.1. Specyfika empirycznych badań socjologicznych
1.2. Cele empirycznych badań socjologicznych
1.3. Problemy etyczne w empirycznych badaniach socjologicznych
1.3.1. Uzyskiwanie świadomej zgody na udział w badaniach
1.3.2. Zachowanie poufności informacji
1.3.3. Zachowanie prawa do prywatności
1.3.4. Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w badaniach .
1.3.5. Pogodzenie interesów socjologa i sponsora
1.3.6. Unikanie nakłaniania do udziału w badaniach osób słabszych
(zależnych od innych)
1.4. Motywy wyboru przedmiotu i problematyki badań
1.5. Projekt badań i sprawy, które powinny być w nim uwzględnione
1.5.1. Określenie przedmiotu i problematyki badań
1.5.2. Przyjęcie hipotez naukowych
1.5.3. Przeglądanie literatury
1.5.4. Ustalenie jednostki analizy
1.5.5. Rozważenie rozmiarów ewentualnej reaktywności badanych
....
1.5.6. Rozstrzygnięcie, czy badania mają obejmować różne grupy w tym
samym czasie, czy tę samą grupę, ale w różnych okresach
1.5.7. Dobór próby
1.5.8. Określenie czasu badań
1.5.9. Oszacowanie kosztów badań
2. METODY BADAŃ I ICH RODZAJE
2.1. Metoda badań i zasady jej wyboru
2.2. Rodzaje metod
2.2.1. Metoda badań terenowych
2.2.2. Metoda reprezentacyjna
2.2.3. Metoda eksperymentalna
2.2.4. Metoda badań na materiałach historycznych
2.2.5. Metoda socjometryczna
5
7
7
8
8
9
9
9
10
10
12
13
13
16
19
20
20
20
21
25
25
27
28
29
31
33
36
37
Skrypt dla studentów nauk humanistycznych
ISBN 83-87315-64-8
WYDAWNICTWO WSP
OLSZTYN 1999
Wydanie drugie
Ark. wyd. 8,7 Ark. druk. 8,0
Druk: WSP, zam. nr 53/99
3. TECHNIKI OTRZYMYWANIA MATERIAŁÓW
3.1. Pojęcie techniki
3.2. Podział technik otrzymywania materiałów
3.3. Techniki obserwacyjne
3.3.1. Pojęcie obserwacji
3.3.2. Okoliczności obniżające wartość danych obserwacyjnych
3.3.2.1. Zjawisko apercepcji
3.3.2.2. Cechy dobrego obserwatora
3.3.2.3. Przygotowanie i prowadzenie obserwacji
3.3.3. Rodzaje obserwacji
3.3.3.1. Obserwacja standaryzowana i niestandaryzowana
3.3.3.2. Obserwacja uczestnicząca i obserwacja nieuczestnicząca . .
3.3.3.3. Zastosowanie technik obserwacyjnych
3.3.3.4. Kontrola wyników obserwacji
3.3.3.5. Sporządzanie notatek z obserwacji
3.4. Techniki wywiadu
3.4.1. Specyfika wywiadu na tle innych technik opartych na wzajemnym
komunikowaniu się
3.4.2. Rodzaje wywiadów
3.4.3. Zakres czynności ankietera
3.4.4. Sztuka prowadzenia wywiadu
3.4.4.1. Tworzenie przyjaznej atmosfery
3.4.4.2. Pozyskiwanie wyczerpujących wypowiedzi
3.4.4.3. Stwarzanie satysfakcji emocjonalnej respondentowi
w trakcie wywiadu
3.4.5. Zaufanie do pracy ankieterów
3.4.6. Błędy ankieterskie w wywiadzie
3.4.6.1. Błędy zakłócające komunikowanie się między ankieterem
a respondentem
3.4.6.2. Błędy zakłócające komunikowanie się ankietera
z badaczem
3.4.7. Wpływ niektórych czynników niezależnych od ankietera
na przebieg procesu komunikowania się z respondentem
3.5. Ankieta
3.5.1. Ankieta a wywiad kwestionariuszowy
3.5.2. Typy ankiet
3.5.3. Problemy budowy kwestionariusza
3.5.3.1. Pytanie kwestionariuszowe i różne jego koncepcje
3.5.3.2. Rodzaje pytań
3.5.5.3. Odpowiedzi i ich typologia
3.5.3.4. Układanie kwestionariusza
3.6. Dokumenty osobiste
3.6.1. Istota dokumentów osobistych
3.6.2. Zalety i wady dokumentów osobistych
LITERATURA ZALECANA
44
45
48
48
49
49
50
51
52
52
54
59
59
60
62
62
63
68
69
69
72
75
77
78
79
80
81
82
82
84
87
87
92
96
97
120
120
122
125
Od autorki
Skrypt został przygotowany z myślą o osobach studiujących zaocznie
w WSP w Olsztynie, zobligowanych do zapoznania się z metodami i tech-
nikami badań socjologicznych. Prowadząc zajęcia dydaktyczne z tego zakresu
stwierdziłam, iż zasób wiadomości zdobytych przez przystępujących do zalicze-
nia przedmiotu bardzo często odbiegał od wymaganego poziomu. Jedną z za-
sadniczych przyczyn niezadowalającego przygotowania studentów był utrud-
niony dostęp do niezbędnej literatury. Na barierę tę napotyka zdecydowana
większość słuchaczy, jako że mieszkając w małych miejscowościach, nie mają
szans na uzyskanie potrzebnych książek. W rezultacie jest tak, iż kserografo-
wanie fragmentów książek, konspektów i notatek z wykładów, poszukiwania
biblioteczne itp. pochłaniają niepomiernie dużo wysiłku z — i tak już skrom-
nego — budżetu czasu studenta i pracownika w jednej osobie. Z myślą o ułat-
wieniu studentom zapoznania się z elementarnymi wiadomościami, wchodzą-
cymi w zakres programu przedmiotu, przygotowałam niniejsze opracowanie.
Składa się ono z trzech, ściśle ze sobą związanych części. W pierwszej
z nich omówiono problematykę dotyczącą projektowania badań. W drugiej
scharakteryzowano pięć spośród ogółu istniejących metod badań, tj. me-
todę badań terenowych, reprezentacyjną, eksperymentalną, badań na materia-
łach historycznych i socjometryczną. W części trzeciej omówiono niektóre,
zdaniem autorki, ważniejsze kwestie związane z posługiwaniem się takimi tech-
nikami gromadzenia danych, jak: obserwacja, wywiad, ankieta i dokumenty
osobiste.
Przedkładane opracowanie, rzecz jasna, dalekie jest od wyczerpania nawet
zasadniczych kwestii empirycznych badań socjologicznych. W skrypcie całko-
wicie pominięto problemy związane z opracowywaniem zebranego materiału.
Studenci WSP w Olsztynie mają ułatwiony dostęp do informacji z dziedziny
analizy ilościowej danych, dzięki względnie dobremu zaopatrzeniu biblioteki
w podręczniki z tego zakresu.
Niektóre z pominiętych w skrypcie, a opracowanych przez autorkę kwes-
tii, zostaną w najbliższym czasie przygotowane do użytku słuchaczy w pub-
likacji wydanej na prawach rękopisu.
Za podstawę prezentacji zasadniczych treści skryptu posłużyły pozycje
wydawnicze, które ukazały się w latach 1960—1994, głównie za sprawą war-
szawskiego i łódzkiego środowiska naukowego, zajmującego się kwestiami me-
todologicznymi badań socjologicznych. Zarówno ze specyfiki tych ośrodków
naukowych, jak i determinant czasowych rozwoju myśli i praktyki socjologicz-
nej wynikają pewne różnice w posługiwaniu się nazewnictwem w odniesieniu
do tej samej sprawy. Taki stan rzeczy zmuszał mnie do ciągłego dokonywania
wyboru terminologii. Nie sposób zakładać, ani tym bardziej rościć sobie pre-
tensji do tego, że jest to wybór najsłuszniejszy i bezdyskusyjny. Jak się wydaje,
nie pomniejsza to jednak programowych założeń skryptu, koncentrujących się
wokół celu, jakim jest dostarczenie młodzieży akademickiej syntetycznego
a zarazem popularnego i dostępnego zarysu metod i technik badań socjologicz-
nych.
Luba Soloma
1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE
1.1. Specyfika empirycznych badań socjologicznych
Słowo „badania" mieni się pełną gamą najrozmaitszych znaczeń, ma
szerokie zastosowanie w mowie potocznej. Mówimy, że „pacjent został pod-
dany badaniom lekarskim", „badania laboratoryjne nie potwierdziły przypusz-
czenia o zawartości substancji szkodliwych dla zdrowia", „w wyniku żmud-
nych badań służb śledczych wykryto sprawcę przestępstwa", „rozpoczęto ba-
dania socjologiczne nad wpływem bezrobocia na poglądy polityczne osób
w wieku produkcyjnym". We wszystkich cytowanych przypadkach stwierdza-
no, iż przedsięwzięto określonego rodzaju czynności, które umożliwiały znale-
zienie wiarygodnej podstawy do odpowiedzi na interesujące badacza pytania
(np. jakie są odchylenia od normy w ciśnieniu krwi pacjenta, jaki jest skład
chemiczny danej substancji itp). Jednakże w każdym przypadku musiał być
zastosowany inny rodzaj czynności.
Empiryczne badania socjologiczne wyróżniają się tym, że:
• wszystkie działania są wykonane zgodnie z wymaganiami obranej metody
a nie dowolnie,
• wymagają zgromadzenia danych empirycznych, a więc zdobytych w drodze
bezpośredniego kontaktu z badaną rzeczywistością społeczną,
• poszukują społecznych i psychologicznych czynników, które warunkują lu-
dzkie zachowania.
1-2. Cele empirycznych badań socjologicznych
Istnieje wiele ujęć powyższej kwestii. Niejeden jest też sposób nazywania wyod-
rębnionych kategorii odpowiedzi na pytanie: po co (w jakim celu) prowadzi się
badania? Rezygnując z prezentacji poszczególnych opcji, przyjrzyjmy się jednej
z nich. Według niej badania socjologiczne mogą realizować cel deskryptywny
(opisowy), predywistyczny (prognostyczny), eksplanacyjny (wyjaśniający) i oce-
niający (szacujący).
Badania nastawione na realizację celu d e s k r y p t y w n e g o — jak
sama nazwa wskazuje — starają się opisać rzeczywistość, uzyskać odpowiedź
na pytanie: jak jest, jak
rzeczy
się mają? (np. jak często i ilu uczniów przy-
chodzi do szkoły na
czczo,
w jakich warunkach mieszkaniowych znajdują się
rodziny wielodzietne itp.).
P r e d y w i s t y c z n e nastawienie badacza charakteryzuje się poszuki-
waniem w miarę trafnej prognozy co do biegu wydarzeń w bliższej lub dalszej
przyszłości (np. jaka będzie struktura wykształcenia młodzieży polskiej za lat
dziesięć, jakie będzie zapotrzebowanie na bilety do teatru czy na samochody
w ciągu najbliższych pięciu lat itp.).
Podejście e k s p l a n a c y j n e odznacza się poszukiwaniem wyjaśnienia,
wytłumaczenia wykrytego zjawiska, a więc odpowiedzi na pytanie, dlaczego
tak jest, jakie są przyczyny stwierdzanego stanu
rzeczy
(np. dlaczego co piąty
uczeń szkoły podstawowej regionu bieszczadzkiego przychodzi do szkoły bez
śniadania
1
.
O c e n i a n i e (szacowanie) jest głównym celem tych badań, które mają
dostarczyć odpowiedzi na pytanie o skuteczność działania w określony sposób
(np. czy reklama proszku „Pollena" w telewizji przyczynia się do wzmożenia
jego sprzedaży).
1.3. Problemy etyczne w empirycznych badaniach socjologicznych
W przypadku prowadzenia obserwacji z zastosowaniem technicznych śro-
dków rejestracji (np. kamery filmowej, aparatu fotograficznego) powinno się
7vskać pozwolenie osób obserwowanych. Nie czyniąc tego, ma się wprawdzie
większe szansę na dotarcie do prawdy, ale popada się w konflikt z etyką. Ten
sam dylemat pojawia się w tzw. obserwacji uczestniczącej, kiedy to obserwator
występuje oficjalnie w innej roli niż ta, którą pełni w danym środowisku.
1.3.2. Zachowanie poufności informacji
Z reguły uczestników badań zapewnia się o zachowaniu dyskrecji co do ich
wypowiedzi. W przypadku uzyskiwania informacji za pomocą ankiety gwaran-
tuje się anonimowość. Gdy zaś zdobywa się dane w drodze wywiadu jawnego
czy obserwacji kontrolowanej, zwykle mówi się, że uzyskane informacje wyko-
rzystywane będą wyłącznie do celów poznawczych. Wszystko to należy i moż-
na zagwarantować w przypadku badań masowych, których wyniki nadają się
do analizy ilościowej. Nie sposób tego osiągnąć, gdy posłużymy się np. metodą
badań terenowych w poznawaniu małej społeczności lokalnej. Istnieje bowiem
wówczas niebezpieczeństwo rozszyfrowania przez czytelników raportu zamie-
szkałych w danej miejscowości tego, kto kryje się pod opisywanym przypad-
kiem zachowania.
1.3.3. Zachowanie prawa do prywatności
Niekiedy, przy okazji badań, dochodzi do naruszenia prawa człowieka do
2
prywatności . Wypytywanie o współżycie w rodzinie, o skrupulatność w od-
bywaniu praktyk religijnych, dochowywanie wierności normom prawnym czy
moralnym może być odbierane przez informatorów jako próba wkraczania
w sferę ich życia osobistego. Nakłada to na badacza dodatkowy obowiązek
specjalnego zatroszczenia się o zapewnienie respondentom (tj. osobom udziela-
jącym informacji) poczucia anonimowości, zachowania dyskrecji. Jeśli mimo
starań o pozyskanie zaufania badanego nadal nie jest on skłonny odpowiadać
na niektóre pytania, należy uszanować jego wolę.
1.3.4. Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w badaniach
Chodzi tu w zasadzie o samopoczucie psychiczne badanych, które może wyraź-
nie pogorszyć się na skutek zastosowanych technik badawczych. Posłużenie się
np. zdjęciami, filmem, nagraniami itp. obrazującymi sytuacje wywołujące silne
reakcje emocjonalne (np. zabijanie, znęcanie się, zachowanie człowieka skaza-
Kwestię tę omawia W. A. Rostocki w artykule:
Klamstwo obronne w ujęciu M. Ossowskiej
a etyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego w socjologii.
W:
Analizy i próby technik badaw-
w socjologii.
T. IX, Warszawa 1992, s. 39—48.
2
Można wskazać na co najmniej sześć kwestii, w zakresie których pojawiają się
problemy natury etycznej.
1.3.1. Uzyskiwanie świadomej zgody na udział w badaniach
Prawo każdego człowieka do nieujawniania informacji dotyczących go,
a z drugiej strony konieczność ich uzyskiwania dla celów poznawczych stwarza
konieczność zabiegania o zgodę potencjalnych badanych. Obawa przed od-
mową skłania niekiedy do posługiwania się chwytami naruszającymi normy
etyczne. Przykładem może być wprowadzenie potencjalnego respondenta (tj.
udzielającego odpowiedzi) w błąd polegający na skrótowym omówieniu pytań,
które mają być zadane, ale z celowym pominięciem tych najbardziej drażli-
wych. Uzyskuje się w ten sposób jego zgodę, której nie osiągnęłoby się, gdyby
sprawę chciano przedstawić rzetelnie.
Problematyce dotyczącej wyjaśniania naukowego poświęcony jest m.in. artykuł T. Komen-
dzińskiego:
Wyjaśnianie dedukcyjno-nomologiczne. Model klasyczny...,
Zagadnienia Naukoznaw-
stwa, 1990, z. 3 (103), s. 287—300.
1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin