Wiktymizacja dzieci na Litwie.pdf

(397 KB) Pobierz

Wiktymizacja dzieci na Litwie

Renata Giedrytė, Judita �½ukauskaitė

Instytut Prawny, Litwa

Artykuł prezentuje ustalenia jakościowego badania wiktyzmizacji dzieci na Litwie. Celem przepro-

wadzonego metodą zogniskowanych wywiadów grupowych badania była ocena poziomu świado-

mości, opinii i przekonań dotyczących problemu wiktymizacji dzieci na Litwie w różnych grupach

społecznych. Obszarem szczegónego zainteresowania i pogłębionej analizy był problem wykorzy-

stywania seksualnego dzieci.

Słowa kluczowe:

dzieci, wiktymizacja, przemoc, wykorzystywanie seksualne

Wprowadzenie

pracowanie skutecznego systemu pro-

filaktyki i interwencji w przypadkach

wykorzystywania seksualnego dzieci bez

głębszej analizy zjawiska i oceny jego miejsca

w szerszym kontekście wiktymizacji dzieci oraz

przeanalizowania aktualnej sytuacji w zakresie

wiktymizacji dzieci jest niemożliwe. W licz-

nych badaniach (np. Hashima, Finkelhor, 1999;

Margolin, Gordis, 2000; Finkelhor, Ormrod,

Turner, Hamby, 2005) wykazano, że dzieci są

szczególnie bezbronne i narażone na krzywdze-

nie. Częściej niż dorośli padają ofiarą przestępstw.

Doświadczenie wiktymizacji może wpływać

między innymi na formowanie się osobowości

dziecka, jego osiągnięcia szkolne, pojawienie się

zachowań przestępczych lub antyspołecznych. Co

istotne, dzieci nie mają umiejętności samoobrony

i są całkowice zależne od dorosłych (Finkelhor,

2007, s. 10; Uscila, 2005, s. 25, 43).

Podobnie jak dorośli, dzieci mogą do-

świadczać różnych typów wiktymizacji (m.in.

przestępstw, przemocy fizycznej lub emocjo-

nalnej). Niektóre formy wiktymizacji są jednak

w szczególny sposób związane ze statusem

dziecka, na przykład zaniedbywanie lub prze-

moc, której sprawcami są rodzice bądź inni

krewni. Należy ponadto zwrócić uwagę na

specyfikę przestępstw seksualnych przeciwko

dzieciom. Zarówno dzieci, jak i dorośli mogą

doświadczyć napaści fizycznej, jednak każ-

da forma aktywności seksualnej z udziałem

dziecka – nawet jeśli odbywa się za jego zgodą –

w wielu krajach uznawana jest za przestępstwo

(Finkelhor, 2007, s. 10–13). Dzieci i młodzież

cześciej padają ofiarą zachowań przemocowych

(np. krzywdzenia, rozboju), a ryzyko takich

zdarzeń zmniejsza się z wiekiem (Albanese,

2002, s. 87; Vito i in., 2007: 40). Przemoc rówie-

śnicza, której ofiarą pada duża liczba dzieci

i nastolatków, często pozostaje niezauważona

przez rodziców i organy ścigania (Finkelhor,

2007, s. 10–14).

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)

WIKTYMIZACJA DZIECI NA LITWIE

Dążąc do osiągnięcia celów projektu zapo-

biegania wykorzystywaniu seksualnemu dzie-

ci1,

takich jak poprawa koordynacji i współpra-

cy między władzami lokalnymi, organami ści-

gania i wymiarem sprawiedliwości oraz innymi

instytucjami; stworzenie i wdrożenie narzędzi

zapobiegania wykorzystywaniu dzieci poprzez

międzynarodową wymianę praktyk i instru-

mentów itd.), kraje partnerskie – Polska i Litwa

przeprowadziły badania dotyczące zjawiska

wiktymizacji dzieci. Wybrano różne metody

badawcze – w Polsce przeprowadzono bada-

nie ilościowe wiktymizacji dzieci2, a na Litwie

badanie jakościowe3. Badanie litewskie miało

na celu ocenę poziomu świadomości, percep-

cji, opinii i przekonań dotyczących zjawiska

wiktymizacji dzieci w różnych grupach spo-

łecznych. Mając na względzie cel główny i cele

szczegółowe projektu, badanie litewskie służy-

ło ogólnej ocenie problemu wiktymizacji dzieci

oraz, w pogłębionej analizie, skupiało się na

wykorzystywaniu seksualnym dzieci. Dopiero

po przeanalizowaniu zjawiska wiktymizacji

dzieci można bowiem opracować skuteczne

strategie i narzędzia profilaktyczne oraz zwięk-

szyć skuteczność rozpoznawania przypadków

wiktymizacji dzieci, w tym wykorzystywania

seksualnego.

badania

Metodologia badania wiktymizacji dzieci na Litwie

Badania przeprowadzono metodą zogniskowa-

nych wywiadów grupowych (grup fokusowych).

Wywiady prowadzono przy użyciu częściowo

ustrukturalizowanego kwestionariusza, który

obejmował osiem głównych zagadnień: związek

respondenta lub instytucji ze zjawiskiem wiktymi-

zacji dzieci; częstość występowania wiktymizacji

dzieci i ocena tego problemu; formy i charaktery-

styka wiktymizacji dzieci; charakterystyka dzieci

– ofiar wykorzystywania seksualnego; najważ-

niejsze problemy w obszarze wykorzystywania

seksualnego dzieci; regulacje i praktyki prawne

dotyczące wykorzystywania seksualnego dzieci;

profilaktyka wykorzystywania seksualnego dzieci

i percepcja tego problemu.

Aby dokonać szczegółowej i wszechstronnej

oceny problemu wiktymizacji dzieci, utworzono

trzy grupy fokusowe:

I. grupa polityków, ustawodawców, przedstawi-

cieli instytucji państwowych, organów ścigania

i instytucji wymiaru sprawiedliwości (7 osób);

II. grupa przedstawicieli organizacji pozarzą-

dowych i szkół – nauczycieli, pracowników

socjalnych, psychologów (5 osób).

Projekt realizowany był w Polsce, na Litwie i Łotwie w latach 2012–13 w ramach programu Prevention of and Fight against

Crime Komisji Europejskiej – Dyrekcji Generalnej do Spraw Wewnętrznych.

Wyniki badań polskich są obszernie prezentowane w kwartalniku

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka,

vol. 12, nr 3, 2013

Na Litwie prowadzono także badania ilościowe. Międzynarodowe badanie zachowań przestępczych, postaw i wiktymiza-

cji dzieci i młodzieży (ISRD-2), przeprowadzone w 2006 roku, wykazało, że 29,2% uczniów w wieku 13–15 lat doświadczy-

ło przynajmniej jednej formy wiktymizacji (rozboju, uszkodzenia ciała, kradzieży, przemocy rówieśniczej). Największa grupa

uczniów (16,2%) doświadczyła przemocy rówieśniczej. Na podstawie wyników tego badania stwierdzono, że różnica między

ogólnym poziomem wiktymizacji wśród dziewczyn i chłopców jest nieznaczna (Justickaja i in., 2008: 84-85, 93). Badanie prze-

prowadzone przez Litewskie Centrum Zapobiegania Przestępczości w roku 2007 potwierdziło, że najczęstszym doświadcze-

niem wiktymizacji wśród litewskich uczniów jest przemoc rówieśnicza (59% uczniów w wieku 12–14 lat i 62% uczniów w wieku

15–17 lat doświadczyło przemocy rówieśniczej w ciągu ostatnich 5 lat). Analiza z podziałem na różne przestępstwa wykazała,

że w roku 2006 największa grupa dzieci i dorastającej młodzieży (13,9%) doświadczyła zadawania bólu i niewielkich uszko-

dzeń ciała; 3,7% uczniów padło ofiarą przestępstw seksualnych. W 39% przypadków sprawcą wiktymizacji była osoba obca.

Prawie jedna czwarta (23%) uczniów, którzy doświadczyli wiktymizacji, została skrzywdzona przez kolegów z klasy albo

osoby uczęszczające do tej samej szkoły. Największa część ofiar wiktymizacji (33%) doświadczyła jej w szkole albo w pobli-

żu szkoły (Uscila, 2008: 93, 97-99). W 2010 roku Centrum Pomocy Dzieciom przeprowadziło badanie zjawiska wykorzystywa-

nia seksualnego dzieci w instytucjach opiekuńczych. Badanie wykazało, że spośród 71 uczestników – młodych ludzi w wieku

15–18 lat – większość doświadczyła słownego napastowania seksualnego (Seksualinė prievarta prieš vaikus iš globos institu-

cijų, 2010). Pod koniec 2013 roku na Litwie przeprowadzone zostanie kolejne międzynarodowe badanie zachowań przestęp-

czych i wiktymizacji młodzieży (ISRD-3).

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

ENATA

IEDRYTĖ,

UDITA

�½

UKAUSKAITĖ

III. grupa rodziców, których dzieci doświadczyły

wiktymizacji (4 osoby).

Grupy fokusowe utworzono przy użyciu me-

tody doboru celowego. Badanie zostało przepro-

wadzone od listopada do grudnia 2012 roku przez

firmę badawczą Viseo In.

Wyniki badania wiktymizacji dzieci na Litwie

Kontakt respondenta lub instytucji ze zjawiskiem wiktymizacji dzieci

Ze względu na zróżnicowane doświadczenia –

zawodowe, praktyczne i osobiste – grup fokuso-

wych, uczestnicy badania mieli kontakt z szero-

kim zakresem form wiktymizacji dzieci: przemocą

domową, zaniedbywaniem, przemocą fizyczną

i wykorzystywaniem seksualnym, przemocą ró-

wieśniczą, angażowaniem w zachowania prze-

stępcze (np. rozboje, żebractwo), nakłanianiem

do zażywania substancji psychoaktywnych (zmie-

niających stan świadomości; np. zachęcanie przez

rodziców, rodzeństwo lub rówieśników do picia

alkoholu lub palenia tytoniu); wiktymizacją przez

różne typy przestępstw.

Członkowie pierwszej i drugiej grupy foku-

sowej mieli kontakt z wiktymizacją dzieci pod-

czas wykonywania obowiązków zawodowych

(np. pracy policjanta, nauczyciela czy psychologa).

Na podstawie doświadczeń zawodowych i zgro-

madzonej wiedzy praktycznej, respondenci opisy-

wali formy wiktymizacji dzieci, z jakimi mieli do

czynienia, oraz relacjonowali konkretne problemy,

z jakimi musieli sobie radzić.

Członkowie trzeciej grupy fokusowej (rodzi-

ce) relacjonowali doświadczenia wiktymizacji

swoich dzieci. Dzieci rodziców wchodzących

w skład tej grupy doświadczyły dwóch form

wiktymizacji: krzywdzenia psychicznego (emo-

cjonalnego) i przemocy fizycznej. O tym, że dzieci

w doświadczają tych dwóch form krzywdzenia,

rodzice dowiadywali się od samych dzieci. Według

respondentów wcześniej czy później dzieci w jakiś

sposób sygnalizują problemy, z którymi borykają

się w szkole, ale duża liczba incydentów wikty-

mizacji (zwłaszcza krzywdzenia emocjonalnego)

nie zostaje zgłoszona. Zależy to w dużej mierze od

relacji dziecko-rodzice i od poziomu zaufania w tej

relacji. Bardzo ważne jest także zainteresowanie

rodziców sprawami szkolnymi dziecka i dbałość

o to, by dzieci nauczyły się dzielić swoimi troskami

i problemami z rodziną. Trzeba jednak zauważyć,

że w niektórych wypadkach rodzice nie reagują

na krzywdzenie, mimo że dziecko powiedziało

im o swoich problemach (dzieje się tak zwłasz-

cza w sytuacji, gdy dziecko jest ignorowane lub

odrzucane społecznie). W takich przypadkach

rodzice często pozostawiają sprawy własnemu

biegowi w przekonaniu, że jest to element na-

turalnego procesu (np. adaptacji szkolnej) – do

czasu, aż incydenty krzywdzenia przybiorą po-

ważniejsze formy. Przypadki przemocy fizycznej

spotykają się natomiast z bardziej zdecydowaną

reakcją. Uczestnicy dyskusji rozmawiali na przy-

kład o sytuacji, gdy nauczyciel wychowania fi-

zycznego dopuścił się przemocy fizycznej wobec

jednego z uczniów (nauczyciel popchnął na ścianę

i kopnął ucznia w nogę, próbując go zdyscyplino-

wać). Chociaż w tej sprawie wszczęto dochodze-

nie przedprocesowe, po pewnym czasie zostało

ono umorzone, ponieważ matka wycofała skargę.

Czasami ludzie próbują usprawiedliwiać przemoc

fizyczną, twierdząc, że dzieci same ją prowokują.

Członkowie trzeciej grupy dyskusyjnej pod-

kreślali rolę nauczycieli w rozwiązywaniu proble-

mu wiktymizacji dzieci. Według respondentów na-

uczyciele powinni być spostrzegawczy i reagować

na wczesne sygnały potencjalnego krzywdzenia.

Byli oni zdania, że dzieci rzadziej padają ofiarą

krzywdzenia w szkołach, w których nauczyciele

zachęcają uczniów do współpracy, tolerancji itp.

Opowiadając o doświadczeniach swoich dzieci,

rodzice podawali przykłady zarówno złych, jak

i dobrych praktyk. Zdaniem rodziców niektórzy

badania

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)

WIKTYMIZACJA DZIECI NA LITWIE

nauczyciele traktują problemy zbyt powierzchow-

nie, nie próbując analizować ani oddziaływać na

przyczyny wiktymizacji, a część z nich sama stwa-

rza warunki sprzyjające krzywdzeniu psychiczne-

mu (np. zachęcając uczniów do nadmiernej rywa-

lizacji o oceny, co wywołuje napięcie psychiczne

zarówno u uczniów, jak i ich rodziców). Inni na-

uczyciele starają się wytworzyć w klasie ducha

wspólnoty i wzajemnej życzliwości oraz szybko

reagują na niepokojące sygnały (np. zachęca-

ją uczniów do udziału w różnych projektach lub

okazują zainteresowanie ich problemami).

Częstość występowania wiktymizacji dzieci i ocena tego problemu

Wszyscy członkowie grup fokusowych zgodzili

się co do tego, że zjawisko wiktymizacji dzieci jest

na Litwie bardzo rozpowszechnione. Członkowie

pierwszej grupy ilustrowali skalę tego problemu

danymi statystycznymi zgromadzonymi przez re-

prezentowane przez siebie instytucje. Na przykład

w 2012 roku Urząd Ochrony Praw Dziecka ode-

brał ponad 1200 zgłoszeń dotyczących incydentów

krzywdzenia. Badani podkreślali jednak, że są to

tylko oficjalne statystyki. Ich zdaniem zjawisko

wiktymizacji dzieci odznacza się wysokim stop-

niem latencji (utajenia).

Według badanych z drugiej grupy fokusowej,

liczba litewskich dzieci, które doświadczyły róż-

nych form wiktymizacji, może być trzy lub cztery

razy większa niż wynika z oficjalnych danych.

Zdaniem respondentów około 50% uczniów do-

świadczyło wiktymizacji. Za główną przyczynę

takiego stanu rzeczy badani uznali niechęć dzieci

do ujawniania doświadczeń wiktymizacji, brak

zaufania dorosłych do dzieci, a nawet niechęć

dorosłych do upubliczniania takich problemów

i rozmawiania o nich w otwarty sposób.

Członkowie trzeciej grupy fokusowej byli

zdania, że problem wiktymizacji dzieci nie tylko

jest na Litwie bardzo poważny, ale odzwierciedla

także szerzej pojętą sytuację w społeczeństwie li-

tewskim. Rodzice zgodzili się co do tego, że

krzywdzenie dzieci i krzywdzenie wśród dzieci

obrazuje kondycję społeczeństwa i panujące w nim

relacje. Innymi słowy, naśladowanie relacji między

dorosłymi stanowi odzwierciedlenie wartości wy-

znawanych przez rodziny i przez społeczeństwo

jako całość.

Podsumowując opinie wyrażone przez człon-

ków grup fokusowych, można stwierdzić, że do

najważniejszych przyczyn wiktymizacji dzieci

należą:

–

brak lub niedostatek umiejętności rodziciel-

skich (wychowawczych); postawy wobec

stosowania środków dyscyplinujących (np.

rodzice często nie zdają sobie sprawy, że ich

słowa i zachowania ranią dzieci i wyrządzają

im krzywdę; uważają, że stosowane przez nich

środki dyscyplinujące są właściwe i korzystnie

wpływające na zachowanie dzieci);

–

nieprawidłowe relacje w rodzinie, krzywdze-

nie między członkami rodziny, rozwód rodzi-

ców (będąc świadkami nieustannych awantur

i przemocy fizycznej między rodzicami, dzieci

doświadczają wiktymizacji pośredniej);

–

upublicznianie pewnych informacji (media

przekazują opinii publicznej liczne informacje

na temat przestępczości; mając kontakt z taki-

mi treściami za pośrednictwem publicznych

kanałów komunikacji, dzieci i dorastający mło-

dzi ludzie mogą je wykorzystywać w dążeniu

do swoich celów i w ten sposób krzywdzić

inne dzieci);

–

trudna sytuacja ekonomiczna rodzin: bezro-

bocie rodziców lub ich zaabsorbowanie pracą

(dzieci doświadczają wiktymizacji na skutek

zaniedbywania fizycznego lub braku opieki);

–

uczenie się zachowań przestępczych i przeka-

zywanie takich doświadczeń młodszym człon-

kom rodziny, sąsiadom lub kolegom z klasy

(np. dzieci podejmują zachowania przestępcze,

których nauczyły się w rodzinie i które wydają

im się normalne i właściwe);

–

koncentracja przestrzenna rodzin z grupy ry-

zyka (mieszkania socjalne, w których miesz-

kają takie rodziny, często koncentrują się

badania

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

ENATA

IEDRYTĖ,

UDITA

�½

UKAUSKAITĖ

–

w określonych rejonach miasta). Mieszkania

socjalne przyciągają ludzi z antyspołecznym

stylem życia, którzy przekazują ten model

swoim dzieciom. Dzieci padają ofiarą prze-

stępstw nie tylko w domu, ale także poza

nim – na podwórku lub w najbliższym są-

siedztwie.

zmiana szkoły (dzieciom trudno się zaadap-

tować w nowym środowisku, doświadczają

przemocy rówieśniczej w klasie).

Zastanawiając się nad

znaczeniem problemu

wiktymizacji dzieci na Litwie,

badani z pierwszej

grupy fokusowej zwrócili uwagę na brak ukie-

runkowanych, spójnych działań w tym obszarze.

Według badanych ta sytuacja jest zdeterminowana

przez kilka czynników. Po pierwsze, problemowi

wiktymizacji dzieci nie poświęca się wystarczająco

dużo uwagi, a zainteresowanie tym zjawiskiem jest

sporadyczne i niespójne. Na Litwie problem wik-

tymizacji dzieci jest analizowany fragmentarycz-

nie; realizuje się nieliczne projekty i konferencje.

Po drugie, ten problem bywa wykorzystywany

jako narzędzie retoryki politycznej w poszukiwa-

niu poparcia społecznego. Po trzecie, w mediach

brakuje całościowej prezentacji problemu wiktymi-

zacji dzieci. W publicznych kanałach komunikacji

przedstawia się i komentuje pojedyncze przypad-

ki krzywdzenia, które są często wykorzystywane

przez polityków.

Rozmawiając o uwadze, jaką na Litwie po-

święca się problemowi wiktymizacji dzieci, przed-

stawiciele organizacji pozarządowych i pracow-

nicy szkół wyrazili opinię, że działania państwa

koncentrują się wyłącznie na reagowaniu na ist-

niejące problemy, a nie na profilaktyce. Na przy-

kład – uzasadniali tę opinię badani – instytucje

ochrony praw dziecka i pracownicy socjalni za-

czynają pracę z rodzinami z grupy ryzyka dopiero

wtedy, gdy zostaną one umieszczone na liście

rodzin zagrożonych krzywdzeniem. Zdaniem ba-

danych, władze powinny podnosić świadomość

ról rodzicielskich i obowiązków członków rodziny

przez działania adresowane do całego społeczeń-

stwa, jeszcze przed wystąpieniem tego rodzaju

problemów. Ponadto badani wyrazili opinię, że

państwo powinno przyjrzeć się aktualnemu sys-

temowi świadczeń społecznych, ponieważ dzisiaj

rodzice z grup ryzyka nie mają motywacji do po-

szukiwania pracy.

badania

Formy wiktymizacji dzieci oraz ich charakterystyka

Podsumowując opinie wszystkich grup dysku-

syjnych, najczęstszymi formami wiktymizacji

dzieci wymienianymi przez respondentów były

przemoc psychiczna i zaniedbywanie, a formy

najtrudniejsze do rozpoznania to według bada-

nych przemoc psychiczna i wykorzystywanie

seksualne. Wyjaśniając przyczyny tych trendów,

członkowie poszczególnych grup fokusowych

podkreślali różne aspekty. Respondenci z pierw-

szej grupy byli skłonni uważać, że

krzywdzeniu

psychicznemu

poświęca się za mało uwagi i że ta

forma wiktymizacji jest trudna do rozpoznania.

Jako przykład respondenci wspomnieli o litewskiej

Ustawie o ochronie przed przemocą domową – jej

zapisy odnoszą się do przemocy fizycznej, wyko-

rzystywania seksualnego i krzywdzenia psychicz-

nego, w praktyce jednak organy ścigania rejestrują

przede wszystkim przemoc fizyczną i wykorzy-

stywanie seksualne, których następstwa można

łatwo zauważyć. Pomocy nie otrzymują natomiast

dzieci, które były świadkami konfliktów lub prze-

mocy w rodzinie. Takich dzieci nie rejestruje się

jako ofiar krzywdzenia, mimo że członkowie grup

fokusowych byli zdania, iż dzieci będące świad-

kami takich zdarzeń doświadczają krzywdzenia

psychicznego.

Rozmawiając na temat krzywdzenia psychicz-

nego, członkowie drugiej grupy podkreślali brak

umiejętności rodzicielskich. Według badanych,

dzieci często uznają przemoc psychiczną za nor-

malny sposób komunikacji – sposób, którego

nauczyły się w rodzinie i który jest powszechny

w ich najbliższym otoczeniu. Zdaniem responden-

tów w rodzinach brakuje więzi emocjonalnych,

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 4 (2013)

Plik z chomika:

Klaryssas

Wiktymizacja dzieci na Litwie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: