126-131 Psychiatria 2.2013 Sklodowski Stres.pdf

(154 KB) Pobierz

Henryk Skłodowski

, Paweł Błaszczyński

Stres bojowy: historia i współczesność. Perspektywa polska

Combat stress: history and now. Polish perspective

Katedra Psychologii Zarządzania i Doradztwa Personalnego Społecznej Akademii Nauk

Zespół Psychologów Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. M. Pirogowa w Łodzi

Correspondence to: Zespół Psychologów Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. M. Pirogowa w Łodzi, ul. Wólczańska 195,

90‑531 Łódź, tel.: 668 604 206, e‑mail: bloom22@poczta.onet.pl

Source of financing: Department own sources

Streszczenie

Stres bojowy i jego konsekwencje o charakterze psychopatologicznym stanowią przedmiot zainteresowania psycho‑

logów i psychiatrów od ponad stu lat. Przez ten czas zarówno specyfika czynników stresowych pola walki, jak i ich

konsekwencji oraz sposobów leczenia ulegała znacznym zmianom. Obecnie dostępnych jest wiele opracowań na

ten temat, choć większość z nich ma bardzo fragmentaryczny charakter. Jednocześnie zauważalny jest brak współ‑

czesnych polskich opracowań na ten temat. Artykuł zawiera krótką historię obecności problematyki stresu bojowe‑

go w psychiatrii i psychologii, współczesne ujęcie tematu oraz sposoby zastosowania terminu. Intencją autorów było

ukazanie powiązań między podejściem do stresu bojowego a takimi czynnikami, jak rodzaj operacji wojskowych, ak‑

tualna w danym momencie wiedza na temat reakcji stresowych oraz możliwości ich leczenia. Odwołano się również

do danych epidemiologicznych dotyczących reakcji stresowych w odpowiedzi na obciążenia pola walki w konfliktach

zbrojnych ostatnich dekad oraz ich znaczenia dla badań nad reakcjami stresowymi w obszarze psychologii i psychiatrii.

Jednocześnie wskazano na obszary słabo rozpoznane bądź wymagające prowadzenia dalszych, dokładnych badań.

Jednym z najważniejszych celów artykułu było ukazanie spojrzenia polskich badaczy i praktyków na stres bojowy

w odniesieniu do doniesień światowych, dlatego zaprezentowano w nim również najważniejsze polskie publikacje

dotyczące tematyki stresu bojowego. Przedstawione dane pozwalają zorientować się w ewolucji pojęć, w problemach

diagnostycznych oraz w epidemiologii trudności adaptacyjnych wywołanych stresem bojowym.

Słowa kluczowe:

stres bojowy, PTSD, reakcja na stres, stres artyleryjski, armia

Summary

The combat stress and its psychopathological consequences have been an interesting subject for psychologists and

psychiatrists for more than one hundred years. The specificity of the battlefield stressors as well as their consequenc‑

es has profoundly changed since then. There are many publications on the subject available now, but most of them

are of a very fragmentary character. At the same time there is a demand for contemporary Polish publications about

the combat stress. The article contains a short history of the combat stress subject in psychiatry and psychology, the

contemporary presentation of the subject and ways of applying this term. The authors’ intension was to show the

correlations between the approach to combat stress and such factors as the type of military operations, recent knowl‑

edge about stress reactions and possibilities of curing them. Epidemiology of the stress reactions in the battlefield

was shown for the last decades’ wars and its influence on the research on stress reactions in the domain of psychol‑

ogy and psychiatry. It was emphasized that researchers and practitioners still have much to do about the combat

stress. One of the most important goals of the article was to show the Polish perspective of the combat stress com‑

pared to the world mainstream in the research and practice. The authors have also shown the most important con‑

temporary Polish publications about the combat stress.

Key words:

combat stress, PTSD, reaction to stress, shell shock, army

126

P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S

WSTĘP

tres bojowy (combat

stress)

i jego konsekwencje

o charakterze psychopatologicznym stanowią przed‑

miot zainteresowania psychologów i psychiatrów od

ponad stu lat. Przez ten czas zarówno specyfika czynników

stresowych pola walki, jak i ich konsekwencji oraz sposo‑

bów leczenia ulegała znacznym zmianom. Obecnie dostęp‑

nych jest wiele opracowań zarówno traktujących o zmaga‑

niu się z konsekwencjami stresu bojowego w przeszłości,

jak i poświęconych różnym, czasem bardzo szczegóło‑

wym aspektom tego zagadnienia. Z drugiej strony wyda‑

je się, że brakuje w polskiej literaturze syntetycznego ujęcia

tematu, w którym znalazłyby się najważniejsze informacje

dotyczące zarówno ewolucji samego terminu, jak i podsta‑

wowych aspektów stresu bojowego we współczesnej armii.

Polska armia od kilkunastu lat bierze udział w misjach,

z jakimi wcześniej nie miała do czynienia. Ta zupełnie

nowa sytuacja powoduje, że pojawiają się również nie‑

obecne wcześniej zadania w zakresie psychologicznej i psy‑

chiatrycznej opieki zdrowotnej, zarówno na terenie prze‑

prowadzanej misji, jak i w kraju. O ile coraz więcej pisze się

na temat skutków misji w Iraku i Afganistanie, o tyle bra‑

kuje materiałów ukazujących polską specyfikę doświad‑

czanego stresu bojowego i kontekst, w jakim pojawiają się

profesjonalne działania skierowane do żołnierzy wraca‑

jących z zagranicznych misji. Tego typu wiedza jest po‑

trzebna również coraz większej grupie osób udzielających

profesjonalnej pomocy poza systemem wsparcia zapew‑

nianego przez resort obrony. Niniejszy artykuł jest próbą

syntezy i wypełnienia istniejącej luki oraz nakreślenia naj‑

ważniejszych kierunków współczesnych dociekań dotyczą‑

cych stresu bojowego.

W artykule przedstawiono historię rozważań nad stresem

bojowym, historyczną i aktualną terminologię dotyczącą

psychopatologii konsekwencji stresu bojowego, najważ‑

niejsze czynniki stresujące na polu walki oraz dane epide‑

miologiczne z różnych okresów, które odniesiono do wa‑

runków polskich.

HISTORIA STRESU BOJOWEGO

Stres bojowy występuje od początków konfliktów zbroj‑

nych między ludźmi, ale przez wiele wieków był uważa‑

ny za normalny i konieczny czynnik obecny na polu walki.

Jednocześnie należy przyznać, że już w starożytności po‑

ruszano kwestie traumatycznego charakteru stresu bojo‑

wego

(1,2)

. Na sposób nazywania szeregu zjawisk związa‑

nych z obciążaniem człowieka zaangażowanego w walkę

mają z pewnością wpływ dwa podstawowe czynniki

(3)

(a) dylematy etyczne związane z nazywaniem reakcji na

stres wojenny spowodowane ewentualnym wpływem, jaki

mogą mieć na żołnierzy i jednostki, w których służą, oraz

(b) zmieniające się teorie na temat natury i przyczyn pro‑

blemów psychicznych i behawioralnych wynikających ze

stresu walki. Jedna z takich teorii znalazła wyraz w polityce

expectancy

w armii amerykańskiej, czyli oczekiwania, że po

stresie żołnierz ostatecznie dojdzie do siebie i będzie w peł‑

ni zdolny do podjęcia dalszej walki. Według Nasha

(3)

taka

polityka niesie ze sobą daleko idące konsekwencje w zakre‑

sie odbioru skutków doświadczanego stresu przez samych

żołnierzy, ponieważ może powodować silne samoobwinia‑

nie w sytuacji, kiedy bojownicy nie są w stanie dojść do sie‑

bie po okresie rekonwalescencji.

W zależności od przyjętego nazewnictwa różni się liczba

osób uważanych w kolejnych wojnach za okaleczonych

psychicznie na skutek działań wojennych. Dobrym przy‑

kładem jest porównanie 10% leczonych z powodu reak‑

cji stresowych w czasie II wojny światowej oraz kolejno

3,7% w Korei, 1,2% w Wietnamie (ale aż 16% zgłosiło się

na leczenie po powrocie do domu

(4)

) i 2% w Iraku, podczas

gdy 17% żołnierzy piechoty amerykańskiej służącej w Iraku

przyznało się do występowania znaczących objawów stre‑

su po upływie 3–6 miesięcy od powrotu do domu

(5)

Historycznie stosowano różne określenia dotyczące kon‑

sekwencji psychicznych stresu bojowego

(6)

. W XVII wieku

używano terminu

nostalgia

dla określenia załamania się na

polu walki. W 1871 roku Da Costa

(7)

użył terminu

nadpo

budliwe serce

(irritable

heart)

dla określenia zespołu obja‑

wów nerwicowych obserwowanych u żołnierzy wojny sece‑

syjnej. W czasie I wojny światowej pojawił się termin

szok

artyleryjski

(shell

shock),

opisany zarówno pod względem

symptomatologii, jak i terapii w licznych publikacjach

(8–12)

W tym czasie hospitalizowanych było ponad 100 tysięcy

samych pacjentów neuropsychiatrycznych. Pojęcie szoku

artyleryjskiego zostało zastąpione w czasie II wojny świa‑

towej terminem

zmęczenie walką

(battle

fatigue)

lub

zespół

wyczerpania walką

(13–19)

. Niektórzy autorzy

(20)

sugerują,

że w trakcie II wojny światowej problemy psychiczne w sa‑

mej tylko armii amerykańskiej wystąpiły u 504 tysięcy żoł‑

nierzy. Grossman i Christensen

(20)

wskazują na fakt, że ro‑

dzaj doświadczanych trudności psychicznych miał ścisły

związek z rodzajem doświadczanych czynników streso‑

wych. Okazuje się, że 98% obserwowanych trudności psy‑

chicznych u żołnierzy tego okresu dotyczy tych osób, które

musiały walczyć w epizodach walki trwających 60, a na‑

wet 90 dni bez przerwy. Również inni autorzy wskazują,

że wskaźniki strat powodowanych przez stres były propor‑

cjonalne zarówno do intensywności działań wojennych, jak

i do czasu ich trwania – Appel i Beebe

(21)

uznali, że mo‑

ment załamania żołnierzy przypadał średnio na 88. dzień

ciągłej walki, w której ofiarą padł co najmniej jeden z ich

przyjaciół. Po II wojnie światowej zaczęto używać termi‑

straty psychiczne

(22)

. Wojna w Wietnamie zapoczątkowa‑

ła poważną dyskusję, której punktem kulminacyjnym był

artykuł Shatana

(23)

w „New York Timesie”. Autor zawarł

tam alarmujące dane dotyczące stanu psychicznego wete‑

ranów i tzw. zespołu powietnamskiego (postvietnam

syn

drome).

W roku 1980 Amerykańskie Towarzystwo Psychia‑

tryczne wyróżniło nową jednostkę chorobową nazwaną

127

P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S

zespołem stresu pourazowego (posttraumatic

stress disor

der,

PTSD), którą ujęto w rewizji

Diagnostic and Statistical

Manual of Mental Disorders

(DSM) z 1987 roku (DSM‑

‑III‑R). W edycji podręcznika z 1994 roku (DSM‑IV‑TR)

wprowadzono też jednostkę zwaną ostrym zaburzeniem

po stresie (acute

stress disorder)

obok istniejącego PTSD.

Równolegle w ICD‑9 pojawił się opis ostrej reakcji na stres

(acute

reaction to stress),

a w ICD‑10 również opis zabu‑

rzeń po stresie pourazowym

(24)

Wpływ stresu bojowego na rozwój PTSD u kombatantów

wojny w Wietnamie był tak duży i dotyczył tak wielu osób,

że w 1989 roku amerykański rząd zdecydował się powołać

Narodowy Ośrodek ds. PTSD. Pomimo stworzenia nowej

jednostki diagnostycznej już wówczas było oczywiste, że ze

stresem bojowym silnie związane mogą być takie trudności,

jak zaburzenia depresyjne i dystymiczne, zaburzenia lęko‑

we, zachowania impulsywne, uzależnienia czy zaburzenia

somatyzacyjne

(25)

. PTSD jako kategoria najlepiej pasująca

do sytuacji doświadczenia stresu bojowego, który z samej

natury wyczerpuje część kryteriów diagnostycznych, jest

jednostką najczęściej omawianą we współczesnych publi‑

kacjach na temat epidemiologii i terapii zaburzeń psychicz‑

nych związanych z działaniami wojennymi. Szereg badań

podaje następujące częstości występowania PTSD u żoł‑

nierzy walczących w kolejnych konfliktach zbrojnych:

a) wojna w Wietnamie: 2–17%

(26–28)

;

b) wojna w Zatoce Perskiej: 1,9–13,2% żołnierzy amery‑

kańskich

(29,30)

, 5,4% żołnierzy australijskich

(31)

;

c) wojny w Iraku i Afganistanie: 4–15% członków armii

USA, przy czym dużą część tej grupy stanowią pacjen‑

ci, u których współwystępują dodatkowe zaburzenia pod

postacią uszkodzeń mózgu, chronicznego bólu czy in‑

nych zaburzeń psychicznych

(5,32–35)

Jednocześnie szacuje się

(36)

, że nawet u 19% mogą rozwi‑

nąć się objawy PTSD w okresie roku od powrotu do domu.

W przypadku armii brytyjskiej odsetek ten wynosi 3,7%

(37)

Bardzo duże rozbieżności w raportowanej częstości wystę‑

powania PTSD stały się w 2007 roku podstawą intensyw‑

nej debaty na łamach „Science” i „Journal of Traumatic

Stress”. Obecny stan wiedzy wskazuje, że wiele czynni‑

ków, również metodologicznych, wpływa na to, jaki od‑

setek zdiagnozowanego PTSD otrzymywano w kolejnych

badaniach. Richardson, Frueh i Acierno

(26)

wymieniają sze‑

reg okoliczności, które należy brać pod uwagę w analizie

danych dotyczących epidemiologii PTSD wśród żołnie‑

rzy biorących udział w aktualnych konfliktach wojennych.

Obok typowych, takich jak sposób doboru próby oraz spo‑

sób mierzenia zjawiska, wymieniają determinanty wystę‑

pujące przed służbą, w trakcie służby i po odbyciu służ‑

by wojskowej. Czynniki należące do grupy oddziałujących

przed służbą wojskową

(38–41)

to: uwarunkowania genetycz‑

ne, wiek, wykształcenie, płeć, rasa, inteligencja, wczesne

problemy z zachowaniem, trudne doświadczenia w dzie‑

ciństwie, zaburzenia psychiatryczne żołnierza lub jego ro‑

dziny, psychiczne i fizyczne zdrowie przed rozpoczęciem

służby, słabe wsparcie społeczne po ewentualnych trud‑

nych wydarzeniach, patologia w zakresie funkcjonowania

osobowości. Najważniejsze czynniki podczas trwania służ‑

by to charakterystyka pola walki, intensywność i czas trwa‑

nia walk, logistyczne i militarne wsparcie żołnierza, cechy

jednostki oraz unikatowe czynniki ryzyka w konkretnej sy‑

tuacji bojowej

(42,43)

. Czynniki oddziałujące po powrocie do

domu to występowanie indywidualnych objawów zabu‑

rzeń, okoliczności bytowe, narażenie na stresory inne niż

pola walki, społeczne i systemowe wsparcie żołnierza.

Diagnostykę PTSD u żołnierzy komplikują współwystępo‑

wanie szeregu zaburzeń psychicznych (takich jak zaburze‑

nia nastroju, osobowości, lękowe, uzależnienia

(29,44)

) oraz

wysokie wskaźniki nachodzenia na siebie PTSD i innych

jednostek z osi I (sugerujące zresztą problem z teoretyczną

konceptualizacją PTSD)

(45–48)

. Część badaczy sugerowała

rozwiązanie w postaci włączenia do DSM‑V tzw. złożo‑

nego zespołu stresu pourazowego (jako

disorders of extre

me stress not otherwise specified).

Polscy badacze zwraca‑

ją również uwagę na problem konieczności diagnozowania

w armiach NATO zgodnie z klasyfikacją DSM‑IV, a nie

ICD‑10, którą posługują się na co dzień

(49)

Ciekawych informacji, rzucających nowe światło na pro‑

blematykę diagnozy trudności psychicznych wynikających

z sytuacji stresu bojowego, dostarczają badania dotyczą‑

ce stygmatyzacji z powodu choroby psychicznej w wojsku

oraz barier w otrzymaniu pomocy. Obawa przed stygma‑

tyzacją z powodu oceny osoby jako słabej i niezdolnej do

walki, a co za tym idzie – niegodnej zaufania, ma w ar‑

mii długą tradycję

(50,51)

. Badania Hoge’a i wsp.

(5)

, przepro‑

wadzone na żołnierzach amerykańskich, pokazują, że aż

65% z nich uważa doświadczanie trudności psychicznych

jako możliwą przyczynę bycia postrzeganym jako jednost‑

ka „słaba”, 63% obawia się gorszego traktowania ze stro‑

ny dowódców, 59% utraty zaufania kolegów, a 50% bycia

obwinianymi z powodu wystąpienia problemów psycholo‑

gicznych. Dodatkowo wykazano

(52)

, że największe obawy

przed stygmatyzacją miały osoby doświadczające najpo‑

ważniejszych trudności psychicznych. W badaniach prze‑

prowadzonych na grupie 553 marines Momen i wsp.

(50)

ukazali, jak żołnierze postrzegają reakcję na stres pola walki.

Dla 70,5% CSR (combat

stress reaction)

jest wyleczal‑

ne, 68,2% z nich uważa je za normalną reakcję, a 57,4%

za możliwe do wyleczenia samodzielnie. Aż 46,7% koman‑

dosów uznało, że tego typu trudności psychiczne mogą ne‑

gatywnie zaważyć na ich karierze. Tylko 27,4% jest prze‑

konanych, że CSR można uniknąć dzięki odpowiednim

ćwiczeniom. Niejednoznaczne pozostaje przełożenie do‑

syć spójnych wyników badań nad lękiem przed stygmaty‑

zacją na zachowania służące poszukiwaniu pomocy

(53,54,50)

STRES BOJOWY WSPÓŁCZEŚNIE

We współczesnym podejściu do stresu bojowego zwra‑

ca się uwagę na jego wielowymiarowość. Stres pola walki

128

P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S

od zawsze był traktowany nie tylko jako przykra konse‑

kwencja, ale też jako broń. Współcześnie dokładnie opra‑

cowane zostały koncepcje tzw. operacji psychologicznych,

które z zasady mają wpłynąć na emocje, motywy, obiek‑

tywne rozumowanie oraz zachowanie przeciwnika

(3,55)

Jednakże, szczególnie w przypadku żołnierzy elitarnych

jednostek lądowych, poszukiwanie sposobów redukcji

stresu pola walki może również spowodować wzrost za‑

grożenia

(3)

Współczesne operacje wojskowe zazwyczaj odbywają się

z daleka od kraju pochodzenia. Specyficzny stres spowo‑

dowany dyslokacją stanowi o wyjątkowości trudności, ja‑

kich doświadczają dzisiaj żołnierze. Nash

(3)

grupuje stre‑

sory pola walki w pięć zbiorów:

a) fizyczne – takie jak upał i zimno, odwodnienie i wilgoć,

brud, pozbawienie snu, hałas i wybuchy, wyziewy i wo‑

nie, jaskrawe światło lub ciemność, złe odżywianie, cho‑

roba lub uraz;

b) poznawcze – pod postacią braku lub nadmiaru informa‑

cji, niejednoznacznej lub zmieniającej się roli lub zada‑

nia, niejednoznacznych reguł zaangażowania, konflik‑

tów lojalności, nudy i monotonii oraz poczucia braku

sensu przeżywanych doświadczeń;

c) emocjonalne – takie jak utrata przyjaciół wskutek śmier‑

ci lub urazów, strach, wstyd i poczucie winy, bezrad‑

ność, okropność masakry i zabijanie

(56,57)

;

d) społeczne – izolacja od wsparcia społecznego, brak pry‑

watności czy przestrzeni osobistej, wpływ mediów i opi‑

nii publicznej;

e) duchowe – utrata wiary w Boga, niezdolność przebacze‑

nia lub odczucia, że uzyskało się wybaczenie.

Tak pogrupowane czynniki mogą, według Nasha

(3)

, sta‑

nowić podłoże urazów o charakterze stresu traumatycz‑

nego, zmęczenia operacyjnego (które bardzo trudno od‑

różnić od zaburzeń depresyjnych czy lękowych) oraz żalu

po stracie kogoś lub czegoś. Taki podział potwierdza,

że nie tylko PTSD jest podstawą do poszukiwania pomo‑

cy specjalistycznej. Stroebe i wsp.

(58)

, analizując wymiary

żalu, wskazują na fakt, że poczucie straty może wywoły‑

wać bardzo poważne trudności psychopatologiczne, takie

jak rozpacz, lęk, wrogość, poczucie winy, pobudzenie psy‑

choruchowe, wycofanie społeczne, a nawet utratę pamięci

i bezsenność. Całe spektrum trudności psychicznych poten‑

cjalnie dotykających żołnierza wracającego z misji, zarów‑

no tych związanych bezpośrednio ze stresem bojowym, jak

i z jego indywidualnymi trudnościami sprzed misji oraz

problemami z przystosowaniem się do życia po misji, sta‑

nowi wyzwanie i wymaga od praktyków zajmujących się ich

leczeniem bardzo kompleksowej, wieloaspektowej wiedzy.

strat psychicznych więźniów obozów koncentracyjnych.

Olbrzymią i wartościową pracę w tym zakresie wykona‑

ła Katedra Psychiatrii CM UJ w Krakowie

(25)

. Oprócz nie‑

licznych wyjątków

(59–61)

dane dotyczące zdrowia psychicz‑

nego żołnierzy Wojska Polskiego z okresu PRL są trudno

dostępne, poza tym ze względu na brak działań typowo

wojennych w tym okresie byłyby raczej zapisem kondycji

psychicznej poborowych w ogóle, a nie ich reakcji na czyn‑

niki stresu bojowego. Sytuacja zmieniła się po 1989 roku

i są dostępne badania dotyczące kondycji psychicznej za‑

równo poborowych, jak i polskich żołnierzy służących

w misjach ONZ oraz NATO. Ukazało się kilka publikacji

opisujących problematykę stresu bojowego z polskiej per‑

spektywy. Kompleksową pracę stanowi

Zdrowie psychiczne

żołnierzy

(62)

, w której opisano podstawowe trudności ada‑

ptacyjne polskich żołnierzy zarówno w warunkach pokoju,

jak i misji wojskowej. W publikacji

Psychologia w wojsku

(63)

przedstawiono natomiast psychologiczną problematy‑

kę dowodzenia, charakterystykę stosunków interpersonal‑

nych, metody ograniczania negatywnych zjawisk w wojsku,

psychologiczne zagadnienia walki zbrojnej czy instytucjo‑

nalną działalność psychologiczną w Wojsku Polskim. Cie‑

kawą publikacją, pozwalającą zorientować się w zagad‑

nieniach dowodzenia, doboru i rozwoju kadry wojskowej,

oceny żołnierzy czy morale i walki zbrojnej, jest

Psycho

logia wojskowa

(64)

. Bardzo przydatną, szczególnie dla sa‑

mych żołnierzy i ich rodzin, jest wzorowana na zachodnich

wzorcach pozycja

Stres i pomoc psychologiczna w misjach

wojskowych. Poradnik dla dowódców

(65)

, w której w przystęp‑

nej formie przedstawiono problematykę stresorów wystę‑

pujących w misjach wojskowych, sytuacji żołnierza w ko‑

lejnych fazach służby w armii, strukturę i działanie pomocy

psychologicznej w misjach wojskowych, zasady i techniki

pomocy psychologicznej oraz niepokojące objawy.

Interesującą pozycją opisującą sytuację polskich wetera‑

nów wojskowych jest

Jakość życia i opieka zdrowotna we

teranów służby w Wojsku Polskim

(66)

. Bardzo ważnymi pu‑

blikacjami, zarówno z punktu widzenia dalszych badań,

jak i praktyki pomocy psychologicznej, są prace:

Przygo

towanie organizacyjne i merytoryczne wsparcia psycholo

gicznego kolejnych polskich zmian stabilizacyjnych

(67)

oraz

Działalność psychoprofilaktyczna w I zmianie misji stabiliza

cyjnej polskiego kontyngentu wojskowego w Republice Iraku.

Doświadczenia i wnioski

(68)

. Obie prace podejmują nurtują‑

ce środowisko psychologiczne kwestie organizacji oddzia‑

ływań psychologicznych nie tylko w trakcie misji, ale rów‑

nież w warunkach pokojowych, autorzy przedstawiają też

obszary zaniedbań i własne propozycje rozwiązań. Wciąż

brak publikacji zbierających dane na temat konsekwencji

stresu bojowego stwierdzonych u polskich żołnierzy w mi‑

sjach z ostatnich dwóch dekad; niewiele jest też polskich

publikacji umożliwiających odniesienie polskich ustaleń do

analogicznych danych zebranych przez badaczy zachod‑

nich

(69)

. Porównanie otrzymanych wniosków, odniesienie

ich do czynników stresowych specyficznych dla kolejnych

PODEJŚCIE DO STRESU BOJOWEGO

W POLSCE

Najwięcej badań dotyczących konsekwencji stresu związa‑

nego z działaniami wojennymi w historii Polski dotyczyło

129

P R AC E P O G L Ą D O W E / R E V I E W S

misji oraz możliwości diagnozy i terapii w danym czasie

byłoby zapewne interesującym przedsięwzięciem. Obec‑

nie dostępne dane z badań żołnierzy wracających z misji

są zbyt fragmentaryczne, by można je porównać z uzyska‑

nymi w armiach państw zachodnich.

16. Hadfield J.A.: War neurosis: a year in a neuropathic hospital.

Br. Med. J. 1942; 1: 281–285.

17. Fisher C.: Hypnosis in treatment of neurosis due to war and

other causes. War Med. 1943; 4: 565.

18. Farrell J., Appel J.W.: Current trends in military neuropsychia‑

try. Am. J. Psychiatry 1944; 101: 12–19.

19. Glass A.J.: Psychotherapy in the combat zone. Am. J. Psychia‑

try 1954; 110: 725–731.

20. Grossman D., Christensen L.W.: On Combat. The Psychology

and Physiology of Deadly Conflict in War and in Peace. Wyd.

II, PPCT Research Publication, 2007.

21. Appel J.W., Beebe G.W.: Preventive psychiatry: an epidemiolog‑

ic approach. J. Am. Med. Assoc. 1946; 131: 1469–1475.

22. Rokicki B.: Psychologiczne problemy walki zbrojnej. W:

Dyrda M.J. (red.): Psychologia w wojsku. Agencja Wydawni‑

cza „Egros”, Warszawa 1997: 144–164.

23. Shatan C.F.: Post‑vietnam syndrome. The New York Times

1972; May 6: 35.

24. Widera‑Wysoczańska A.: Istota traumy prostej i złożonej. W: Wide‑

ra‑Wysoczańska A., Kuczyńska A. (red.): Interpersonalna trauma.

Mechanizmy i konsekwencje. Difin, Warszawa 2011: 21–63.

25. Tworus R.: Przyczyny i następstwa stresu wojennego. Sposoby

radzenia sobie z nim. W: Stres wojenny. Skutki i ich łagodzenie.

Fundacja Moje Wojenne Dzieciństwo, Warszawa 2002.

26. Richardson L.K., Frueh B.C., Acierno R.: Prevalence estimates

of combat‑related post‑traumatic stress disorder: critical review.

Aust. N. Z. J. Psychiatry 2010; 44: 4–19.

27. Dohrenwend B.P., Turner J.B., Turse N.A. i wsp.: The psycho‑

logical risks of Vietnam for U.S. veterans: a revisit with new data

and methods. Science 2006; 313: 979–982.

28. Kulka R.A., Schlenger W.E., Fairbank J.A. i wsp.: Trauma and

the Vietnam War Generation: Report on Findings from the

National Vietnam Veterans Readjustment Study. Brunner/

Mazel, New York 1990.

29. Engel C.C. Jr, Ursano R., Magruder C. i wsp.: Psychological

conditions diagnosed among veterans seeling Department

of Defense Care for Gulf War‑related health concerns.

J. Occup. Environ. Med. 1999; 41: 384–392.

30. Gray C.C., Reed R.J., Kaiser K.S. i wsp.: Self‑reported symp‑

toms and medical conditions among 11,868 Gulf War‑era vet‑

erans: the Seabee Health Study. Am. J. Epidemiol. 2002; 155:

1033–1044.

31. Ikin J.F., Sim M.R., Creamer M.C. i wsp.: War‑related psycho‑

logical stressors and risk of psychological disorders in Austra‑

lian veterans of the 1991 Gulf War. Br. J. Psychiatry 2004; 185:

116–126.

32. Riggs D.S., Sermanian D.: Prevention and care of combat‑

related PTSD. Directions for future explorations. Mil. Med.

2012; 177: 14–20.

33. Tanielial T., Jaycox L.H. (red.): Invisible Wounds of War: Psy‑

chological and Cognitive Injuries, Their Consequences, and

Services to Assist Recovery. The RAND Corporation, Arlington,

VA 2008.

34. Kessler R.C., Sonnega A., Bromet E. i wsp.: Posttraumatic

stress disorder in the National Comorbidity Survey. Arch. Gen.

Psychiatry 1995; 52: 1048–1060.

35. Lew H.L., Otis J.D., Tun C. i wsp.: Prevalence of chronic pain,

posttraumatic stress disorder, and persistent postconcussive

symptoms in OIF/OEF veterans polytrauma clinical trial.

J. Rehabil. Res. Dev. 2009; 46: 697–702.

36. Brown J.M., Williams J., Bray R.M., Hourani L.: Postdeploy‑

ment alcohol use, aggression, and post‑traumatic stress disor‑

der. Mil. Med. 2012; 177: 1184–1190.

37. Iversen A.C., Fear N.T., Ehlers A. i wsp.: Risk factors for post‑

traumatic stress disorder among UK Armed Forces personnel.

Psychol. Med. 2008; 38: 511–522.

38. True W.R., Rice J., Eisen S.A. i wsp.: A twin study of genetic and

environmental contributions to liability for posttraumatic stress

symptoms. Arch. Gen. Psychiatry 1993; 50: 257–264.

ZAKOŃCZENIE

Powyższe opracowanie jest próbą zarysowania problema‑

tyki stresu bojowego, z założenia spełnia zadanie wpro‑

wadzenia dla praktyków pomocy psychologicznej styka‑

jących się z żołnierzami Wojska Polskiego wymagającymi

wsparcia psychologicznego. Przedstawione dane pozwa‑

lają zorientować się w ewolucji pojęć, problemach dia‑

gnostycznych oraz epidemiologii trudności adaptacyjnych

wywołanych stresem bojowym. Ponadto zarysowano per‑

spektywy dalszych badań.

PIŚMIENNICTWO:

BIBLIOGRAPHY:

Shay J.: Achilles in Vietnam: Combat Trauma and the Undos‑

ing of Character. McMillan, New York 1994.

Shay J.: Odysseus in America: Combat Trauma and the Trials

of Homecoming. Scribner, New York 2002.

Nash W.: Przystosowanie do stresu i urazy spowodowane przez

stres bojowy i operacyjny. W: Figley C.R., Nash W.P. (red.): Stres

bojowy. Teorie, badania, profilaktyka i terapia. Wydawnictwo

Naukowe PWN, Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa 2007.

Jones F.D., Sparacino L., Wilcox V. i wsp.: War Psychiatry, Text‑

book of Military Medicine. Part I. Office of the Surgeon Gen‑

eral, USA, Washington 1995.

Hoge C.W., Castro C.A., Messer S.C. i wsp.: Combat duty

in Iraq and Afghanistan, mental health problems, and barriers

to care. N. Engl. J. Med. 2004; 351: 13–22.

Moore B.A., Reger G.M.: Stres bojowy i zespół do spraw kon‑

troli stresu bojowego w perspektywie historycznej i współczes‑

nej. W: Figley C.R., Nash W.P. (red.): Stres bojowy. Teorie,

badania, profilaktyka i terapia. Wydawnictwo Naukowe PWN,

Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa 2007.

DaCosta J.M.: On irritable heart: a clinical study of a form

of functional cordiac disorder and its consequences. Am. J.

Med. Sci. 1871; 61: 17–52.

Leed E.J.: No Man’s Land: Combat and Identity in World War

I. Cambridge University Press, Cambridge 1979.

Stone M.: Shellshock and the Psychologist. W: Bynum W.F., Por‑

ter R., Shepherd M. (red.): The Anatomy of Madness: Essays

in the History of Psychiatry. Tavistock, London 1985: 242–271.

Brown E.M.: Between Cowardice and Insanity: Shell Shock and

the Legitimation of the Neuroses in Great Britain. W: Men‑

delsohn E., Smith M.R., Weingart P. (red.): Science, Technolo‑

gy and the Military. Sociology of the Sciences, Dordrecht, Ger‑

many 1988: 323–345.

Brown W.: The treatment of cases of shell shock in an advanced

neurological center. Lancet 1918; 2: 197–200.

Eder M.D.: War‑Shock: The Psycho‑Neuroses in War Psychol‑

ogy and Treatment. Heinemann, London 1917.

Sargant W.: The Unquiet Mind: The Autobiography of a Phy‑

sician in Psychological Medicine. Heinemann, London 1967.

Sargant W., Slater E.: Acute war neuroses. Lancet 1940; 1: 1.

Debenham G., Sargant W., Hill D., Slater E.: Treatment of war

neurosis. Lancet 1941; 1: 108.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

130

Plik z chomika:

mapmapek

Inne pliki z tego folderu:

SERE.rar (1092216 KB)
CLS.rar (212339 KB)
obrazenia.pps (140941 KB)
Anat Klin- No.2.szyja, kregoslup.ppt (55298 KB)
KPP.rar (57362 KB)

126-131 Psychiatria 2.2013 Sklodowski Stres.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: