Puziuk- Konstrukcje obronne w grodach kultury łużyckiej.pdf

(401 KB) Pobierz

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010

ART YKU ŁY

JAKUB PUZIUK

KONSTRUKCJE OBRONNE W GRODACH KULTURY ŁUŻYCKIEJ

Zainteresowanie procesami, które przyczyniły

się do powstania grodów w kulturze łużyckiej, sięga

XIX wieku. Jednak, mimo przeprowadzenia badań na

znacznej liczbie stanowisk, nie udało się jak do tej

pory wytłumaczyć jednoznacznie zjawisk, które do-

prowadziły do pojawienia się osiedli ufortyfikowanych

w łużyckim środowisku kulturowym. Zdecydowanie

najczęściej podkreśla się znaczenie czynników wewnę-

trznych, związanych z wysokim poziomem rozwoju

gospodarczo-społecznego, który osiągnąć miała lud-

ność kultury łużyckiej. Badacze nie pomijają również

wpływów zewnętrznych – przede wszystkim rosnące-

go zagrożenia ze strony koczowników wschodnioeu-

ropejskich, utożsamianych zazwyczaj z Kimmerami

(Kaczanowski, Kozłowski 1998, 179). Nie można

także odrzucać przejmowania wzorców i idei od ob-

cych bardziej zaawansowanych cywilizacyjnie środo-

wisk kulturowych (Kozłowski 1999, 387-391)

Badania nad grodami kultury łużyckiej, prowa-

dzone w ostatnim stuleciu, pogłębiły naszą wiedzę na

temat tego zjawiska. Studia te koncentrowały się jed-

nak głównie na dynamice rozwoju osadnictwa obron-

nego oraz określeniu jego roli w ogólniejszych proce-

sach rozwojowych. Były to zatem generalne badania

nad mikroregionami osadniczymi w kontekście zmian

zachodzących na całym obszarze tej kultury (Niesio-

łowska-Wędzka 1974). Studia w tym zakresie ukie-

runkowane były również na zagadnienia związane

z chronologią (w oparciu o materiał zabytkowy i ana-

lizy fizykochemicze) oraz procesami urbanizacyjnymi

w kulturze łużyckiej (Niesiołowska-Wędzka 1991).

W wielu przypadkach zauważyć można marginalizo-

Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej napisanej

w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod

kierunkiem prof. dr hab. Jana Chochorowskiego.

Ta teoria jest wysuwana w kontekście grodów typu biskupińskiego.

wanie badań nad konstrukcjami związanymi z zabu-

dową wewnętrzną oraz urządzeniami obronnymi gro-

dów. Wynikać to mogło zarówno z czynników poza-

naukowych (brak funduszy), jak i ze specyfiki takich

pozostałości, które (szczególnie w przypadku fortyfi-

kacji) wymagały znacznie bardziej rozbudowanych

metod badawczych (czego dowodem mogą być zakro-

jone na szeroką skalę prace na grodzie biskupińskim).

Tematem poniższych rozważań są zagadnienia

związane z konstrukcjami obronnymi w grodach kul-

tury łużyckiej. Prace te nadal opierają się na nielicznych

i bardzo niekompletnych publikacjach. Odzwierciedla

to niedostateczny stan badań tych struktur, które odgry-

wają również bardzo ważną rolę w studiach nad chro-

nologią osiedli obronnych. Istnieje zatem potrzeba

bliższego przyjrzenia sie tym zagadnieniom oraz zesta-

wienia ze sobą wyników wielu badań. Podkreślić dodat-

kowo należy, iż prace te w całym procesie badawczym

(od wykopalisk po interpretację uchwyconych struktur)

nie opierały się na ogólnie przyjętych i akceptowanych

regułach. Stykamy się więc z różną metodyką oraz nie-

jednolitą terminologią, tworzoną w wielu przypadkach

na potrzeby bieżącej interpretacji badaczy. Taki stan

w kontekście „łużyckich” budowli obronnych powoduje

duże trudności w procesie rekonstrukcji.

Najobszerniejszego skatalogowania grodów kul-

tury łużyckiej, dokonała A. Niesiołowska-Wędzka. Ba-

daczka ta zebrała z obszarów Polski, Czech, Słowacji

i Niemiec dane dotycżące 122 stanowisk (pewnych oraz

domniemanych), które miały być związane z osadnic-

twem obronnym tego ugrupowania kulturowego (Nie-

siołowska-Wędzka 1974). Późniejsze prace badawcze

doprowadziły do wyeliminowania z listy obiektów łużyc-

kich niektórych grodów wymienionych w tym katalogu

(np. Ostražica zweryfikowana jako grodzisko kultury

halsztackiej). W innych przypadkach pojawiały się rów-

nież poważne wątpliwości związane z udowodnieniem

„łużyckiej” chronologii wału obronnego. Czynniki te

przyczyniły się do znacznego przewartościowania treści

zawartych w tym obszernym zestawieniu.

Biorąc pod uwagę obecny stan badań, nadal

mamy do czynienia z dużą liczbą obiektów zweryfiko-

wanych jako grody kultury łużyckiej, z których jednak

tylko nieliczne posiadają zadowalająco przebadane

pozostałości wałów. Wiązało się to przede wszystkim

ze zróżnicowanym stanem ich zachowania, który

w wielu przypadkach uniemożliwiał efektywne rozpo-

znanie, zarówno pod względem konstrukcji, jak i chro-

nologii. Zachodzi zatem obawa, iż niektóre, domnie-

mane relikty „łużyckich” konstrukcji obronnych, które

pozbawione były materiałów datujących (ceramiki,

wyrobów metalowych itp.), mogą równie dobrze posia-

dać metrykę wczesnośredniowieczną. Starając się zapo-

biec takim pomyłkom, w niniejszym tekście wykorzy-

stano jedynie „pewne” grody kultury łużyckiej, czyli

takie, na których chronologia wałów obronnych nie

pozostawiała żadnych wątpliwości, co do ich egzysten-

cji w epoce brązu lub wczesnej epoce żelaza (ryc.

1).

Badania nad konstrukcjami obronnymi wyma-

gają od badaczy zarówno znacznego wysiłku, jak i sta-

nowią nie lada wyzwanie. W szczególności proces re-

konstrukcji pozostałości umocnień wykracza w wielu

przypadkach poza metody stosowane w archeologii.

Tadeusz Żurowski badania takie określał mianem

rekonstrukcji

per analogiam.

Z jednej strony, ozna-

czać to miało potrzebę uwzględnienia podobieństw

konstrukcji ciesielskich stosowanych w Biskupinie

(w odniesieniu do starszego budownictwa ludowego

występującego w bliższej lub dalszej okolicy tego

grodu). Z drugiej natomiast, badacz ten wskazywał na

analogie z innymi odkrytymi obiektami budowlanymi

(Żurowski 1950, 287). Zatem przy rekonstrukcjach

założeń obronnych, opierać się możemy nie tylko na

czytelnie zachowanych pozostałościach, ale także na

bliższych lub dalszych czasowo analogiach do podob-

nych konstrukcji. Analogie te powinny się jednak bar-

dziej odnosić do zjawisk chronologicznie bliższych

kulturze łużyckiej. Daje to bowiem większe prawdo-

podobieństwo wystąpienia podobnych elementów lub

konstrukcji. W przypadku fortyfikacji analogiami

mogą być konstrukcje drewniane zastosowane przy

wznoszeniu budowli mieszkalnych. Należy jednak

pamiętać, iż punkt wyjścia do interpretacji i tworzo-

nej na tej podstawie rekonstrukcji, stanowić powinny

rozpoznane pozostałości w wale obronnym. W kwe-

stii tej podobne stanowisko zajmował wspomniany już

T. Żurowski, dla którego

Metodą najdoskonalszą,

dającą od razu rekonstrukcję właściwą, jest metoda

rekonstrukcji na podstawie wydobytych z ziemi pozosta-

łości konstrukcyjnych, ustrojów budowlanych, belek

o charakterystycznych zaciosach, elementów dających

się w sposób logiczny i jednoznaczny powiązać ze sobą

(Żurowski 1950, 228). Zatem do wspomnianych

modeli (analogicznie) należałoby podchodzić z pew-

nym dystansem, a podstawę właściwego procesu re-

konstrukcji stanowić powinny bez wątpienia odkryte

pozostałości umocnień.

ZASIĘG TERYTORIALNY I CHRONOLOGICZNY

Rozpatrując zasięg terytorialny grodów (zarówno

w epoce brązu, jak i wczesnym okresie epoki żelaza)

podkreślić należy, iż występowały one wyłącznie

w zachodnich, północnych i południowych grupach

„łużyckich”. Natomiast brak tego typu obiektów we

wschodnich grupach tej kultury. Z największą ilością

grodów mamy do czynienia w grupach: wschodnio-

wielkopolskiej, sasko-łużyckiej, śląskiej oraz górnoślą-

sko-małopolskiej. Osadnictwo obronne charakteryzo-

wało również grupy: białowicką, górzycką, słowacką,

środkowopolską oraz chełmińską.

Chronologia interesujących nas zjawisk obejmo-

wać będzie zarówno epokę brązu, jak i wczesną epokę

żelaza (okres halsztacki). Należy jednak podkreślić,

iż pojawienie się grodów w kulturze łużyckiej wiązać

można dopiero z młodszym i późnym okresem epoki

brązu. Natomiast ich definitywny zanik następuje na

przełomie młodszego okresu halsztackiego i wcze-

snego okresu lateńskiego. Osadnictwo obronne poja-

wiło się więc na pewnym etapie rozwoju kultury łużyc-

kiej, której początki sięgają III OEB (1350-1100 BC

wg J. Kostrzewskiego), co odpowiada BrD (1300-

1200 BC wg P. Reineckego). Jako dolną granicę chro-

nologiczną, według periodyzacji stosowanej w Polsce,

przyjąć możemy IV-V OEB (1100/900-900/750 BC wg

J. Kostrzewskiego), który w Niemczech, Czechach

i na Słowacji odpowiada HA-HB (1200/1000-

1000/700 BC wg P. Reineckego). Natomiast górną

granicę stanowi przełom HD-LtA (ok. 470 BC wg

H. Parzingera), kiedy to osadnictwo obronne zwią-

zane z kulturą łużycką zaczęło zanikać (Reinecke

1924; Kostrzewski 1949; Parzinger 1988).

TERMINOLOGIA

Wykorzystywane w literaturze archeologicznej

terminy i pojęcia stosowane przy opisie pozostałości

konstrukcji obronnych „łużyckich” grodów są bardzo

zróżnicowane i niejasne. Mimo prowadzonych już od

ponad wieku badań, nadal nie udało się wypracować

spójnej terminologii, którą można by wykorzystać

przy określaniu rozpoznanych struktur konstrukcji

wału obronnego. Pojęcia, które pojawiały się przy opi-

sach rozkopywanych wałów, wywodziły się bardzo

często z bezpośrednich interpretacji lub skojarzeń

prowadzących wykopaliska archeologów. W miarę

zwiększania się aktywności badawczej na grodach kul-

tury łużyckiej, funkcjonować zaczęły w opracowa-

niach niemieckich, polskich, czeskich i słowackich,

różnorodne i nie zawsze zrozumiałe określenia.

Współczesne badania również nie przyniosły w tej

materii przełomu. Pojawiła się jedynie słownikowa

publikacja terminów z zakresu architektury obronnej

ziem polskich, w której jednak zagadnienia związane

z fortyfikacjami z epoki brązu i okresu halsztackiego,

zostały pominięte (Bogdanowski 2002).

Na potrzeby dalszych rozważań ważne jest upo-

rządkowanie definicji „wału”. Powszechnie termin ten

oznacza podłużne usypisko ziemne lub kamienne

powstałe na skutek działalności sił przyrody lub

wzniesione przez człowieka (Skorupek 1969, 878).

Natomiast w nomenklaturze archeologicznej funk-

cjonuje powszechnie pojęcie „wału obronnego”, co

oznaczać ma pozostałości konstrukcji obronnych

występujących w terenie. Należałoby jednak w tym

przypadku dokonać pewnego uściślenia, gdyż „wałem

obronnym” określane są również próby jego rysunko-

wej, graficznej lub budowlanej rekonstrukcji (co wska-

zywałoby również na formę pierwotną, funkcjonującą

w czasie egzystencji grodu). W niniejszym tekście po-

jęcie „wału obronnego” rozumiane będzie jako forma

destrukcji konstrukcji obronnych, w postaci zwaliska

lub rozsypiska (reliktu) występującego w terenie.

Natomiast wszelkie próby rekonstrukcji jego struktury

określono mianem „wału właściwego”. To właśnie ta

pierwotna, zrekonstruowana postać wału posiadać

będzie takie elementy jak stopa, lico, korona, wypeł-

nisko i ewentualnie przedpiersie. Stosowanie pojęcia

„wału właściwego” miałoby również na celu podkre-

ślenie znaczenia danej konstrukcji w systemie obron-

nym (w odróżnieniu od innych dodatkowych form

umocnień, na przykład nasypów ziemnych usytuowa-

nych na przedpolu). W niniejszym opracowaniu byłby

to zatem trzon systemu obronnego.

Przechodząc bezpośrednio do zagadnień związa-

nych z „łużyckimi” systemami obronnymi, należałoby

także wyjaśnić, jakie elementy zaliczono do analizo-

wanych konstrukcji obronnych. Podstawę stanowią

wyróżnione przez Janusza Ostoję-Zagórskiego kon-

strukcje występujące w grodach kultury łużyckiej.

Badacz ten w skład systemów obronnych zaliczał:

wały, założenia bramne oraz umocnienia linii brzego-

wych (1978, 120-121). Taka forma generalnego po-

działu wydaje się być najbardziej logiczna. Jedyną róż-

nicą, w stosunku do struktur wyróżnionych przez

J. Ostoję-Zagórskiego, będzie analizowanie tutaj kon-

strukcji fundamentów, które same oczywiście nie sta-

nowiły dzieła obronnego, ale spełniały bardzo ważną

rolę w aspekcie budowlanym wałów.

KONSTRUKCJE WAŁÓW

Wały w systemach umocnień „łużyckich” gro-

dów spełniały rolę najważniejszego dzieła obronnego.

Już w starszej literaturze przedmiotu pojawiały się

pierwsze próby ich klasyfikacji ze względu na zasto-

sowaną przy ich budowie konstrukcję. Witold Hensel

wyróżnił pięć typów wałów w grodach kultury łużyc-

kiej: 1) wały w konstrukcji skrzyniowej ze ścianami

prostopadłymi, 2) wały w konstrukcji skrzyniowej

o ścianach prostopadłych, wzmocnionych terasą,

3) wały w konstrukcji skrzyniowej z fundamentem

szerszym od korony, 4) wały palisadowe, 5) wały prze-

kładkowe (1948, 34-39). Podział ten w latach sześć-

dziesiątych XX wieku został nieznacznie poszerzony

przez Annę Niesiołowską-Hoffmann. Badaczka ta,

uzupełniając klasyfikację W. Hensla, wyróżniła dodat-

kowo: 6) wały z jądrem kamiennym, 7) wały ziemne

z fundamentami wzmocnionymi konstrukcjami drew-

nianymi, 8) wały rusztowe, które zastępować miały

wały przekładkowe u Hensla (1963, 78). Obecnie do

klasyfikacji tych należałoby już podchodzić z dużym

dystansem, głównie ze względu na przewartościowa-

nie niektórych treści w rezultacie nowszych wyników

badań. W celu uporządkowania tych terminów zosta-

ną zastosowane określenia bardziej ogólne. Odnosi-

łyby się one bezpośrednio do rodzaju zastosowanej

w budowie korpusu wału konstrukcji, bez podkreślania

charakterystycznych układów (chodzi o ewentualną

pochyłość lica) lub innych dodatkowych elementów

(np. teras). Wyznacznikiem powinien być również

materiał użyty do budowy umocnienia, który w przy-

padku słabego zachowania wału obronnego, gdy nie

udało się odkryć układów konstrukcyjnych, stanowi

po nim jedyny ślad. W przypadku większej różnorod-

ności materiałów wykorzystanych do budowy kon-

strukcji wału kluczowe będą te, które tworzyły jego

korpus. W ten właśnie sposób wyróżniamy: 1) wały

drewniane, 2) wały kamienne, 3) wały ziemne, 4) wały

„form kombinowanych”. W przypadku wałów „form

kombinowanych” jest to wykorzystanie kilku podsta-

wowych materiałów, których użyto do budowy kor-

pusu. W ramach tych zasadniczych grup, wydzielo-

nych na podstawie budulca, wyróżniono poszczególne

rodzaje konstrukcji wałów.

W przypadku wałów drewnianych są to konstruk-

cje palisadowe (częstokoły), parkanowe (szalunkowe),

skrzyniowe i przekładkowe. Najmniej skomplikowane

pod względem budowlanym były konstrukcje palisa-

dowe. W starszej literaturze budowle te określane były

jako najprymitywniejszy przejaw fortyfikacji w gro-

dach kultury łużyckiej (Niesiołowska-Hoffmann 1963,

79-80). Trzeba jednak podkreślić, że częstokoły two-

rzyć mogły nie tylko trzony wałów właściwych, ale

także formy ich umocnień dodatkowych (np. w postaci

przedpiersia). Scharakteryzować je można jako kon-

strukcje proste, a zarazem uniwersalne i ponadcza-

sowe. Korpusy wałów właściwych w konstrukcji pali-

sadowej składały się tak z pojedynczego rzędu słupów,

jak i z kilku rzędów przebiegających obok siebie w róż-

nej odległości. Częstokół mógł być obsypany z obu

stron ziemią lub wkopany w wierzchołek nasypu. Taki

rodzaj wału odkryto w Zawadzie Tarnowskiej, gdzie

dodatkowo słupy częstokołu u podstawy obłożone były

piaskowcowymi kamieniami o znacznych rozmiarach

(Cetera, Okoński 1986, 11). Kamienie te, prawdopo-

dobnie, zabezpieczać miały stabilność pionowych

słupów palisady. Podobną formę umocnienia odkryto

również w Łubowicach (I faza), gdzie jednak słupy

znajdowały się od siebie w półmetrowych odstępach

(ryc.

2).

Jan Chochorowski uważa jednak, iż mogła

być to konstrukcja palisady (ewentualnie płotu), połą-

czona plecionką (1977, 107-108). Ponadto w konstruk-

cji tej zauważyć można bardzo głębokie zakotwiczenie

słupów w podłożu – nie były mocowane w samym

nasypie, ale znacznie poniżej jego poziomu. Zwięk-

szało to z pewnością stabilność palisadowego „szkie-

letu”, który poza tym ustabilizowany był z obu stron

nasypem. Zapewne także palisadę odkryto w Tyńcu-

Grodzisku. Tam jednak zewnętrzna ściana składała się

z pionowych słupów wbitych parami. Tworzyły one

dwa rzędy, a od strony majdanu uchwycono ślady

kolejnego, pojedynczego rzędu pali (Leńczyk 1955,

261). Gabriel Leńczyk uważał jednak, że konstrukcja

ta stanowiła rodzaj rozstawionego na słupach płotu,

a nie typowy częstokół (1956, 12). Przestrzeń między

słupami mogła być ewentualnie wypełniona plecionką,

ale śladów jej nie odnaleziono. Na monumentalną

formę konstrukcji palisadowej, pozostającej jak do tej

pory bez analogii w systemach obronnych grodów kul-

tury łużyckiej, natrafiono w trakcie badań młodszej

fazy fortyfikacji w Łubowicach (IV faza). Rozpoznano

tam rodzaj lekko nachylonej do wnętrza palisadowej

ściany składającej się ze słupów stojących w odstępach

0,5 m, które połączone były plecionką; struktura ta

dodatkowo, od strony zewnętrznej i wewnętrznej, obsy-

pana była wysokim na 3 m nasypem ziemnym (Cho-

chorowski 1976, 71-72; 1977, 112-115). Konstrukcja ta

wciąż nastręcza wiele problemów interpretacyjnych

i rekonstrukcyjnych. Brakuje np. wytłumaczenia uko-

śnego ustawienia słupów palisady. Zdaniem J. Cho-

chorowskiego, takie ustawienie niekoniecznie wyni-

kało z błędów konstrukcyjnych, ale mogło się wiązać

ze świadomym zamiarem, mającym na celu przytrzy-

mywanie masy ziemi z wewnętrznego nasypu przy-

legającego do częstokołu (stanowiło by to rodzaj

przeciwwagi) (1977, 112). Jeżeliby przyjąć taką inter-

pretację, to nasyp zewnętrzny mógłby powstać później,

jako zabezpieczenie tej palisady od strony przedpola.

Nie wiadomo jednak czy to również było świadomym

zamiarem budowniczych, czy był to już efekt pewnych

konstrukcyjnych błędów, które spowodowały potrzebę

takiego zabezpieczania konstrukcji. To nieznaczne

pochylenie mogło być także spowodowane nadmier-

nym obsypywaniem palisady ziemią od zewnętrznej

strony, czego również nie można wykluczyć. Prawdo-

podobnie, słupy tej palisady wystawały ponad wierz-

chołek nasypu ziemnego, tworząc rodzaj przedpiersia.

Dopiero później, prawdopodobnie w wyniku butwie-

nia lub destrukcji, wystające części słupów zastąpione

zostały palisadowym przedpiersiem (być może

wzmocnionym kamieniami), które było wkopane

bezpośrednio w wierzchołek nasypu. Przemawiają za

tym uchwycone w tym miejscu ślady rowków (Cho-

chorowski 1977, 114). Znaczne trudności w interpre-

tacji pojawiają się w przypadku rzędu słupów rozpo-

znanych od strony majdanu. Być może miały one

związek z konstrukcją, która zdaniem J. Chochorow-

skiego tworzyła, po wewnętrznej stronie „pochylonej”

palisady, rodzaj szerokiego na 2 m pomostu, wykona-

nego, być może, w formie przekładki, za czym prze-

mawiać mogą wyniki starszych badań (Gedl 1954,

134; Chochorowski 1977, 115). Pomost ten, od strony

majdanu, oparty miał być właśnie o słupy wkopane

przed wzniesieniem nasypu ziemnego (Chochorowski

1977, 115). Słupy stały w rzędzie, w znacznej odległo-

ści od siebie, nie mogły być zatem połączone plecion-

ką. Ewentualnie mogły one tworzyć rodzaj konstrukcji

sumikowo-łątkowej, brak jednak jakichkolwiek śladów

poziomych belek, których pozostałości mogłyby się

w takim przypadku zachować. Można zatem uznać, iż

słupy te, stojąc w dużych odstępach, stanowić mogły

jedynie rodzaj podpór dla pomostu. Ponadto, za inter-

pretacją J. Chochorowskiego przemawiać mogą ciągłe

i niezaburzone spływy warstw destrukcji wału w kie-

runku majdanu, co świadczyć może o braku szczelnej

bariery (np. palisady, przekładki) od tej strony. Zasta-

nawiające jest również pozostawienie ziemnego nasy-

pu starszej fortyfikacji, który nie został zniwelowany,

tylko przykryty nasypem młodszej fazy wału. To z kolei

spowodować musiało obniżenie walorów obronnych,

gdyż zmniejszało różnicę poziomu między koroną,

a przedpolem, ułatwiając tym samym dostęp do wnę-

trza (ten sam, 113). Być może wiązało się to z pośpie-

chem przy wznoszeniu młodszej fazy fortyfikacji,

która po zniszczeniu (zbutwieniu) starszej palisady

odbudowana została w krótkim czasie. Świadczyć

o tym może brak poziomu próchnicznego, który roz-

dzielałby w wale obronnym obie fazy (ten sam, 109).

Trudno jest ocenić przypuszczalną wysokość

wałów palisadowych. Można jednak przypuszczać, iż

partie częstokołu wystające ponad wierzchołek

nasypu ziemnego nie mogły przekraczać 1,60 m, gdyż

uszczuplałoby to znacznie walory obronne i obserwa-

cyjne. Wysokość wałów palisadowych mogła być uza-

leżniona od wielkości nasypu ziemnego.

Konstrukcja parkanowa, inaczej zwaną szalun-

kową, pod względem budowlanym jest również niezbyt

skomplikowana. W systemach obronnych „łużyckich”

grodów budowle te pojawiają się jednak zdecydowanie

rzadziej. Wały parkanowe powstawały z wzniesienia

dwóch ścian licujących, pomiędzy które wsypywano

materiał wypełniskowy. Korpusy wałów właściwych

o tego rodzaju konstrukcji rozpoznano w Kurowie-Gro-

dzisku i Wieruszowie-Podzamczu (ryc.

3).

Zarówno

w jednym, jak i w drugim przypadku korpus składał się

z dwóch ścian licujących stojących od siebie w odle-

głości 2-4 m, pomiędzy którymi znajdowało się prze-

ważnie ziemne wypełnisko (Janiak 2003, 26, 44-45).

Jedynie wał w Wieruszowie-Podzamczu (I faza) wypeł-

niony był ułożonymi na przemian warstwami ziemi

i kamieni (ten sam, 43). Natomiast stopa wału w Kuro-

wie-Grodzisku zabezpieczona była od strony przedpola

rodzajem kamiennej ławy (ten sam, 27). Lica tych kon-

strukcji mogły być wylepiane gliną. Wały te od strony

przedpola, posiadać także mogły dodatkowe umocnie-

nie w postaci palisadowego przedpiersia wkopanego

w ziemne wypełnisko. Jednak w przypadku konstrukcji

parkanowej przedpiersie można było również utworzyć

poprzez podwyższenie zewnętrznej ściany licującej, co

ze względu na oszczędność materiału drzewnego

i nakładu pracy wydaje się być bardziej prawdopo-

dobne. W wałach o konstrukcji parkanowej nie natra-

fiono jak dotąd na ślady poprzecznych belek, które

„spinałyby” dwie ściany licujące, zapewniając im sta-

bilność (ten sam, 45). Być może ściany stabilizowane

były w inny sposób, tak jak w Kurowie-Grodzisku,

gdzie pionowe słupy lica obłożone były u podstawy

rodzajem kamiennej podwaliny (ten sam, 27). Nie

można również wykluczyć tego, że takie elementy były

w przypadku tej konstrukcji zbędne, a podwójne rzędy

słupów

stanowiły wystarczające zabezpieczenie stabil-

ności wału. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można

sugerować, że wały parkanowe miały wysokość zbli-

żoną do umocnień palisadowych

. W przypadku Wie-

ruszowa-Podzamcza szacuje się, iż wał miał wysokość

3-4,5 m (ten sam, 45).

Wały o konstrukcji skrzyniowej stanowiły jedną

z najliczniej występujących odmian fortyfikacji w gro-

dach kultury łużyckiej. Były to konstrukcje skompli-

kowane i znacznie rozbudowane. Ponadto wały te,

znane w znacznej mierze dzięki intensywnym bada-

niom grodu w Biskupinie, należą do najlepiej przeba-

danych (Piotrowski 1991). Przy wznoszeniu tego

rodzaju struktur wykorzystywane były zarówno skom-

plikowane techniki budowlane (konstrukcja wień-

cowa), jak i ciesielskie. Świadczyć to może o znacz-

nym wysiłku i inżynieryjnym zmyśle włożonym w ich

wykonanie. Korpusy wałów właściwych w konstrukcji

skrzyniowej składały się z kilku równoległych rzędów

skrzyń, których drewniane elementy, układane jeden

na drugim, w miejscu skrzyżowania łączone były na

zakładkę. Być może, lica wałów skrzyniowych (które

składały się z elementów zbijanych w konstrukcji wień-

cowej) pozbawione były ostatków. W przypadku lica

zewnętrznego pozostawienie takich wystających ele-

mentów mogłoby bowiem ułatwić napastnikom dostęp

do korony wału

. W Biskupinie (I-II faza) konstrukcję

o szerokości około 4 m tworzyły trzy rzędy skrzyń

(ryc.

4).

Skrzynie zbudowane były z dłuższych i grub-

szych podłużnych belek, oraz krótszych i cieńszych

Słupy te musiałyby mieć oczywiście odpowiednio dużą średnicę.

poprzecznych bierwion (Balcer 1963, 346). Na fun-

damencie układano początkowo masywniejsze belki

podłużne (one wyznaczały szerokość wału), które

następnie zbijane były z bierwionami poprzecznymi

i tworzyły rodzaj czworobocznej „kraty”. W miejscu

ich styku, jak na to wyżej wskazywaliśmy, wykonane

były nacięcia ciesielskie, które wzmocnić miały statykę

konstrukcji i nie dopuścić do rozsuwania się poszcze-

gólnych elementów pod naciskiem wypełniska. W tym

samym celu wał zabezpieczony był od strony majdanu

pionowymi słupami o znacznej średnicy oraz ukośnie

skierowanymi w stronę wału kołkami, które podpierały

w partii fundamentowej jego wewnętrzną ścianę (ten

sam, 346). Słupy wzmacniające wał od strony maj-

danu, stanowić miały prawdopodobnie zabezpieczenie

zabudowy mieszkalnej przed ewentualnym runięciem

fortyfikacji do wnętrza grodu (np. w razie pożaru).

Ponadto, wskazywać one mogły na to, że lico kon-

strukcji było pionowe (Rajewski 1950, 253). Bardzo

prawdopodobne jest, że słupy takie występowały rów-

nież wewnątrz skrzyń, stojąc na ich osi; stanowiłyby

one dodatkowe wzmocnienie w miejscach krzyżowa-

nia się bierwion. Ściany wału nie biegły idealnie rów-

nolegle do siebie, co wynikało zapewne z pewnych

konstrukcyjnych niedociągnięć (ten sam, 252). U pod-

nóża wału, od strony majdanu znajdowały się również

kamienie, których raczej nie należy kojarzyć z jakim-

kolwiek rodzajem zabezpieczenia (ławy), ponieważ

wyraźnie zgrupowane one były w skupiskach. Bardziej

prawdopodobne jest, że kamienie te służyły jako poci-

ski miotane z korony wału przez obrońców w kierunku

wroga (ten sam, 251). Zbliżoną do biskupińskiej kon-

strukcję, o szerokości około 3,5 m, odkryto również

w Smuszewie (Durczewski 1970, 20). Natomiast

w Kruszwicy wał skrzyniowy, o szerokości około 5 m,

zabezpieczony był od strony majdanu rodzajem

palisady (Szamałek 1987, 33-34). Również w Objezie-

rzu bardzo słabo zachowaną konstrukcję wału skrzy-

niowego wzmacniać mogły rzędy pionowych pali

(Jasnosz 1964, 186). Z podwójnego rzędu skrzyń skła-

dał się wał w Gzinie (II faza). Konstrukcja ta dodat-

kowo od strony majdanu umocniona była plecionką

(Chudziakowa 1978, 114-115). Mało prawdopodobne

jest jednak, aby plecionka ta zabezpieczać mogła bez-

pośrednio lico wału skrzyniowego

. Zdaniem J. Chu-

dziakowej, konstrukcja ta obłożona była ponadto

płaszczem gliniano-kamiennym (ta sama 1992, 7).

Również w Sobiejuchach korpus wału właściwego zbu-

dowany był w konstrukcji skrzyniowej. Jednak bardzo

słaby stan zachowania nie dał w tym przypadku żad-

nych możliwości interpretacji (Bukowski 1963, 106).

Do skomplikowanych struktur budowlanych zali-

czyć należy wały o konstrukcji skrzyniowej wzmoc-

nione terasą. Przykłady takich umocnień rozpoznano

Wysokość wału w tym przypadku wyznaczałyby podwójne pio-

nowe słupy, które stabilizowały poziome belki.

Ewentualnie mogły być one od strony przedpola przycinane.

Być może lico od tej strony wzmocnione było dodatkowo rodza-

jem palisady, po której zachowała się jedynie plecionka.

Plik z chomika:

SallyWasp

Inne pliki z tego folderu:

Posener_Jahrbuch.pdf (47124 KB)
Andrzej-Kasprzak-Agnieszka-Krzysiak-Schylek-kultury-pomorskiej-i.pdf (28594 KB)
Folia Archaeologica 20 1996 9-20.pdf (3317 KB)
W kierunku systemowego badania ceramiki zabytkowej i koncepcje Sandera E. van der Leeuwa.pdf (2763 KB)
Z zagadnień periodyzacji dziejów garncarstwa na ziemiach polskich.pdf (1926 KB)

Puziuk- Konstrukcje obronne w grodach kultury łużyckiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: