Konstańczak S., Zbigniew Jordan (1911-1977), SFP V, 2010.pdf

(204 KB) Pobierz
Studia z Filozofii Polskiej
Tom 5 (2010)
STEFAN KONSTAŃCZAK
Zbigniew Jordan (1911–1977)
– szkic do filozoficznej biografii
Zbigniew Antoni Jordan, to nazwisko, które nawet współczesnym history-
kom nauki rzadko kojarzy się z filozofią. Tymczasem zbliżająca się 100 rocznica
jego urodzin jest okazją, aby przypomnieć tego nieco zapomnianego filozofa, jak
najbardziej słusznie zaliczanego do drugiego pokolenia przedstawicieli Szkoły
Lwowsko-Warszawskiej. Jego skomplikowane koleje losu odzwierciedlają dyle-
maty i rozterki inteligencji polskiej w okresie wojennym i powojennym. W pew-
nym sensie była to postać tragiczna, gdyż skoncentrował swe naukowe zainte-
resowania na logice, a tymczasem burze dziejowe zmuszały go do zajmowania
się sprawami drugorzędnymi z jego punktu widzenia. Co istotne, był to również
historyk filozofii polskiej, o  czym zapominają dzisiejsi autorzy podręczników
z tej dziedziny. Przypomnienie osoby, której działalność naukowa została zdeter-
minowana uwarunkowaniami zewnętrznymi, a nawet geopolitycznymi, powin-
no stanowić przyczynek do dalszej dyskusji nad polską filozofią emigracyjną,
o której dorobku często milczą krajowe podręczniki. Nie może być bowiem cią-
gle udziałem historyków filozofii bezradność Tymona Terleckiego, który tuż po
śmierci Jordana bezskutecznie starał się opracować jakąś syntezę biograficzną
na temat jego osoby, choć osobiście uważał go za postać wyjątkową, a jego losy
zaznaczone piętnem wojny, za tragiczne. Terlecki kończył swe uwagi na temat
swoich starań niewesołą konstatacją: „Nie udało się znaleźć nikogo, kto by znał
cały jego dorobek, orientował się we wszystkich zakresach jego zainteresowań
i działań, dobrowolnych i przymusowych, istotnych i marginalnych”
1
. Nie ozna-
cza to wszakże, że na zaledwie kilku kartach da się przedstawić historię życia
i dokonań naukowych osoby o tak bogatym życiorysie jak Zbigniew Jordan. Pre-
1
T. Terlecki,
Dobrze myśleć – dobrze postępować,
„Kultura”, 1980, nr 11, s. 106.
36
Stefan Konstańczak
zentowane opracowanie z konieczności ma więc charakter tylko szkicu do filo-
zoficznej biografii.
Zbigniew Antoni Jordan urodził się w 1911 r. Wielkopolsce, w Gołaszynie.
Pochodził z rodziny inteligenckiej z ziemiańskimi korzeniami a rodzice zadbali
o staranne wychowanie syna. Już jako młodzieniec związał się ze środowiskiem
czasopisma „Bunt Młodych”, które w marcu 1937 r. zmieniło nazwę na „Poli-
tyka”. Jordan wówczas nie mógł jeszcze wiedzieć, że ten epizod wpłynie zna-
cząco na całe jego życie
2
. Redaktorem naczelnym czasopisma był bowiem sam
Jerzy Giedroyć, a współpracował z nim Adolf Maria Bocheński oraz Stefan Ki-
sielewski. Dalsze koleje losu zaprowadziły go na Uniwersytet Poznański. Jego
praca magisterska zrealizowana na tej uczelni poświęcona była krytycznej ana-
lizie zdań psychologicznych w filozofii Tadeusza Kotarbińskiego i została wyso-
ko oceniona, w efekcie czego ukazała się drukiem w 1935 r. w specjalistycznym
wydawnictwie psychologicznym
3
. Była to zarazem próba krytyki reizmu Kotar-
bińskiego. W trakcie studiów uniwersyteckich zdolny student zainteresował pra-
cującego na tym uniwersytecie przedstawiciela Szkoły Lwowsko-Warszawskiej
prof. Zygmunta Zawirskiego, który piastował tam Katedrę Teorii i Metodologii
Nauk
4
. W świetle dostępnych materiałów wiadomo, że w 1935 r. Jordan był już
formalnie doktorantem Uniwersytetu Poznańskiego, gdyż od tego czasu zaczął
aktywnie uczestniczyć w życiu poznańskiego środowiska filozoficznego. W spra-
wozdaniach z posiedzeń Poznańskiego Towarzystwa Filozoficznego znajdujemy
potwierdzenie udziału w  nich Zbigniewa Jordana. Po raz pierwszy występuje
w nich 27 lutego 1935 r. jako magister i uczestnik dyskusji nad referatem dra
Schwarza
Zależność rozwoju psychicznego od płci
5
. Od tego momentu Jordan
jest stałym bywalcem i dyskutantem na kolejnych posiedzeniach PTPN. Młody
doktorant nie obawiał się także dyskutować z uznanymi sławami polskiej filozo-
fii jak choćby 3 kwietnia 1935 r. podczas wystąpienia Leona Chwistka w Pozna-
niu z referatem
O granicach nauki.
Już jako adept nauki musiał być wyjątkowo
bezkompromisowym krytykiem, skoro w jego bardzo krytycznej recenzji książki
ówczesnego profesora Uniwersytetu Lwowskiego Stefana Baleya o osobowości
twórczej Żeromskiego znalazły się takie stwierdzenia, jak zarzut napisania pracy
nie na temat, gdyż jak uważał w tytule jest mowa o twórczości, a sama książka
Wspomina o tym epizodzie T. Terlecki; tamże, s. 107.
Z. Jordan,
Próba analizy zdań psychologicznych Prof. T. Kotarbińskiego (Przyczynek do ba-
dań nad epistemologicznemi podstawami psychologii),
„Psychometria”, 1935, nr 2.
4
Z. Hajduk,
Zawirski Zygmunt Michał,
[w:]
Powszechna Encyklopedia Filozofii,
t. 9, Lublin
2008, s. 907.
5
Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
pod red. Z. Lisowskiego, Poznań
1936, s. 3.
3
2
Zbigniew Jordan (1911–1977) – szkic do filozoficznej biografii
37
jest tylko analizą dzieł pisarza, dlatego: „Treść dzieła nie usprawiedliwia tytułu”
6
.
Zarzucał książce także niedostatek podstaw metodologicznych, aby ostatecznie
stwierdzić: „rozważania prof. Baleya są zbyt ogólnikowe i idą po najmniejszej li-
nii oporu”
7
. Niewątpliwie młodemu doktorantowi odwagi intelektualnej nie bra-
kowało.
Po obronie doktoratu Jordan udał się na dalsze studia zagraniczne do Bonni
na paryską Sorbonę. Przygotowywał wówczas zamierzoną rozprawę habilitacyjną
o pojęciu nieskończoności. Z tego okresu pozostała mu doskonała znajomość ję-
zyka niemieckiego i angielskiego. Z powodu tego wyjazdu nie zdążył wziąć udzia-
łu w walkach kampanii wrześniowej, choć do kraju powrócił, gdy tylko nadarzy-
ła się okazja. Wkrótce przedostał się, jak wielu jemu podobnych młodych ludzi
przenikniętych wolą czynu, przedarł się poprzez Węgry do Francji, gdzie zaciągnął
się do polskiej armii. Niewiele jest informacji o jego wojennych losach, wiadomo
dopiero, że jako żołnierz 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka został wraz ze swą jed-
nostką przerzucony z Anglii do Europy i brał udział w walkach pod Chambois.
Swoje później spisane wspomnienia z frontu
Rok temu pod Chambois
przesłał do
publikacji w organie Polskich Sił Zbrojnych „Polska Walcząca”
8
.
Po zakończeniu działań wojennych został zdemobilizowany, gdyż chciał po-
wrócić do działalności naukowej, którą zapoczątkowała jego praca magisterska.
Jednak to cała historia jego publicystycznych i  naukowych dokonań warta jest
dziś przypomnienia, gdyż stanowi interesujący przyczynek do historii współcze-
snej filozofii polskiej.
Badania nad Platonem
Pisanie doktoratu u samego kierownika Katedry Teorii i Metodologii Nauk
ma Uniwersytecie Poznańskim określało w sposób decydujący obszar badawczy
możliwy do podjęcia przez Jordana. Niewątpliwie to sam Zawirski zainspirował
swego młodego doktoranta do zajęcia się metodą aksjomatyczną w filozofii. Przy-
pomnieć wypada tu, że rozprawa habilitacyjna Zawirskiego obroniona na Uniwer-
sytecie Jagiellońskim nosiła tytuł
Metoda aksjomatyczna a  przyrodoznawstwo.
Poznański filozof także później chętnie sięgał do tej problematyki.
Gdy w 1936 r. w Krakowie odbył się III Zjazd Filozoficzny, wiceprezesem te-
go Zjazdu był właśnie Zawirski. Nic zatem dziwnego, że jednym z  uczestników
tego Zjazdu był jeszcze jako magister Zbigniew Jordan, który złożył do druku
Z. Jordan,
Recenzja książki S. Baleya „Osobowość twórcza Żeromskiego”,
„Kwartalnik Psy-
chologiczny”, t. IX, 1937, nr 3, s. 286.
7
Tamże, s. 288.
8
T. Terlecki,
Dobrze myśleć – dobrze postępować,
s. 107.
6
38
Stefan Konstańczak
swój referat
Platon odkrywcą metody aksjomatycznej
9
. W referacie tym zauważył
m.in., że „Dążenie do układania rezultatów w postaci systemu zaksjomatyzowa-
nego leży w naturalnym rozwoju matematyki”
10
. Zatem mówienie o jej „odkrywa-
niu” jest pewną przenośnią, gdyż po prostu jej obecność stanowiła efekt postępu
w  dziedzinie matematyki. Metoda aksjomatyczna była w  jego przekonaniu roz-
wijana w  okresie pomiędzy Euklidesem a  Platonem. Ten ostatni był dla Jorda-
na pierwszym metodologiem matematyki i dlatego jemu właśnie przypada miano
„odkrywcy”
11
. Tym samym Platon rozdziela historię matematyki na przedaksjoma-
tyczną i aksjomatyczną. Rozważania swe Jordan uzasadniał zarówno historycznie
jak i odnosił do osiągnięć matematyki, przywołując tezy zarówno Euklidesa jak
i Hipokratesa, Eudoksosa, czy Teajeta oraz Heromimosa. Wyrazem tego procesu
jest wyartykułowana przez Teajeta teoria „pięciu brył platońskich”. Tym samym
dopiero za czasów Platona „matematyka grecka dojrzała do jej postawienia postu-
latu aksjomatyzacji”
12
. Podobnie w  swoim wystąpieniu przypisał Platonowi od-
krycie metody analitycznej w matematyce. Swoją tezę wsparł dowodem pośrednio
odwołującym się do historii filozofii, gdyż główne idee Platońskiej matematyki są
zawarte w Państwie a stąd można prześledzić ich rozwój w odniesieniu do dialo-
gów, które powstawały wcześniej. Zatem o przypisaniu Platonowi odkrycia metody
aksjomatycznej zaświadczać miała także tradycja filozoficzna.
Udział w III Zjeździe Filozoficznym poprzedził bezpośrednio obronę rozpra-
wy doktorskiej
O matematycznych
podstawach systemu Platona
13
. Obrona jej miała
miejsce jeszcze w 1936 r. Ukazanie się rozprawy drukiem było dowodem na wy-
soką jej ocenę przez grono naukowców przyjmujących jej obronę. W zasadzie naj-
ważniejsze przesłanie książki zawiera się w jej zakończeniu, gdzie Jordan stwier-
dził: „W dialogach platońskich dostrzec można dwie różne orientacje,
Pierwsza z  nich wychodząca z  faktu idealności przedmiotów ma-
tematycznego poznania, budowała na nim gnozeologię i  ontologię.
Druga natomiast, w  oparciu o  matematykę, stawiała sobie za zada-
nie filozoficzne uzasadnienie przyrodoznawstwa. Obydwie orienta-
cje posiadają jeden element wspólny – wyrosłą na matematyce naukę
o  metodzie. […] Jednocześnie jednak niezmienność zasad metodolo-
W. Tatarkiewicz,
Księga Pamiątkowa III Polskiego Zjazdu Filozoficznego Krakowie 1936,
„Przegląd Filozoficzny”, R. 39, 1936, z. 4, s.  320. Potwierdzenie formalnego udziału Jordana
w Zjeździe znajdujemy w liście uczestników zjazdu na s. 544. Streszczenie pracy Z. Jordana znaj-
duje się na s. 401–403 tych materiałów.
10
Z. Jordan,
Platon odkrywcą metody aksjomatycznej,
„Przegląd Filozoficzny”, 1937, z. 1, s. 57.
11
Tamże, s. 59.
12
Tamże, s. 62.
13
Z. Jordan,
O matematycznych
podstawach systemu Platona. Z historii racjonalizmu,
„PTPN
– Prace Komisji Filozoficznej”, t. 6.
9

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin