Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie_2010 [Wojciech KALISZEWSKI].pdf

(3387 KB) Pobierz

Wojciech Kaliszewski

Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały

wypraw ponad chmury w poetyckim opisie

zym dla początków świata nowożytnego były dalekie i wymagające odwagi nawi-

gatorów wyprawy oceaniczne, tym dla wieku XVIII, a dokładniej dla drugiej jego

połowy, stały się próby lotów balonowych. Balony wyznaczały bowiem nie tylko nowe,

podniebne szlaki, ale przede wszystkim zmieniały sposób ludzkiego myślenia o przes-

trzeni. Była to rewolucja, przebudowująca mentalność i zmieniająca dotychczasowy

porządek świata jakby w myśl Horacjańskiego wersu

nil mortalibus ardui est,

którego

dopełnieniem pozostawał wszakże ostrzegający wszystkich nierozważnych śmiałków,

marzących o zdobyciu szturmem niebiańskich przestworzy, końcowy dystych zawie-

rającej go pieśni:

Lecz na zapędy takie występne,

Jowisz ma dosyć gromów i grzmotów

Poetycka przestroga, piętnująca ludzką zuchwałość, określała zatem wyraźnie pole

konfrontacji przeciwników i zwolenników podniebnych eksperymentów. Tę kon-

frontację widzieć należy w kontekście działań desakralizacyjnych, odbierających Bogu

prawo do wyłącznej jurysdykcji nad ponadziemską przestrzenią. Zważywszy jednak

ogrom wyzwania, trzeba zauważyć, że naruszenie dotychczasowych wyznaczników

sacrum

domagało się działań nacechowanych zarówno podniosłą tonacją opisu języ-

kowego proponowanych przedsięwzięć, jak i nadaniem im w perspektywie planów

Horacy,

I 3

Sic te diva potens Cypri,

tłum. L. Siemieński, w:

idem, Wybór poezji,

oprac. J. Krókowski,

Wrocław 1971 (BN II 25), s. 8.

514 Wojciech Kaliszewski

działań cywilizacyjnych wysokiej rangi aksjologicznej. Ikarowy w swym rodowodzie

bunt wobec barier ograniczających wolność poznawczą człowieka przyoblekał się tym

samym w formę nowego uwznioślenia zamachu dokonanego na trwającą dotąd struk-

turę porządku świata. Dodać należy, że rojenia o podniebnych lotach stanowią zaledwie

cząstkę szerokiego nurtu buntowniczych projektów, które ukonstytuowały nowożyt-

ną przestrzeń. Niemniej jest to cząstka o istotnej, wieńczącej jakby najbardziej śmiałe

pomysły człowieka, doniosłości; cząstka najbardziej — można rzec — spektakularna

i apoteozująca możliwości ludzkiego rozwoju.

Dokonując ogromnego skrótu, musimy przejść od romantycznych skrzydeł Ikara

do „bani” unoszących w górę gondole ze śmiałkami. Na marginesie zauważmy, że roz-

grzane powietrze, które zgubiło niegdyś nieroztropnego syna Dedala, rozpuszczając

wosk służący za lepiszcze skrzydeł, teraz właśnie będzie unosić balony ponad chmury,

pomagając człowiekowi w zdobywaniu nowych przestrzeni świata.

Eksperymenty z podniebną żeglugą postawiły człowieka w zupełnie nowej roli.

Nikt bowiem nie umiał przecież określić, jak powinny wyglądać zachowania związa-

ne z tą pionierską aktywnością i co należy szczególnie akcentować w sferze aeronau-

tycznych faktów. Pierwszy płócienno–papierowy balon braci Montgolfier poszybował

w górę w czerwcu 1783 roku. Można sobie wyobrazić skupienie obserwatorów lecącej

„bani”, ich zachwyt i potrzebę powtórzenia eksperymentu. Lot wywołał echa w całym

ówczesnym świecie, którego kulturowe centrum stanowiła stolica Francji. Jeszcze jakiś

czas po owym wydarzeniu Goethe pisał:

Kto żył w czasach odkrycia balonu, ten może zaświadczyć, jakie porusze-

nie wynalazek ten wywołał w całym świecie, jakie zainteresowanie towa-

rzyszyło aeronautom, jaka tęsknota zrodziła się w wielu tysiącach serc, by

wziąć udział w tych niebezpiecznych wędrówkach

Nieznane przedtem dzieło ludzkiej pomysłowości zaczęło budzić masowe zainte-

resowanie. A to bezsprzecznie wymagało ukształtowania właściwych form percepcji,

zachowania i nowego stylu przekazu informacji o tak niezwyczajnych wydarzeniach,

dziejących się za jego sprawą. Nowe zjawisko należało ująć w klarowną postać, spełnia-

jącą funkcję zarówno przedstawiającą, jak i budującą nowoczesny wzorzec człowieka.

Loty balonem na tyle przecież „odrywały” człowieka i od ziemi, i od jego dotych-

czasowych doświadczeń, że wyraźnie odczuwano potrzebę specjalnego podkreślenia

walorów tego zdarzenia.

W tym miejscu czas na wprowadzenie istotnego uporządkowania rodzajów zacho-

wań w obrębie ówczesnych doświadczeń aeronautycznych. Po pierwsze nie należy

J. W. Goethe,

Refleksje i maksymy,

tłum., oprac. i wst. J. Prokopiuk, Warszawa 1977, s. 137.

Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie 515

zapominać, że od początku było to działanie mieszczące się w ramach dociekań nauko-

wych, empirycznych i praktycznych, oparte na konsekwentnym badaniu praw fizyki,

podobne do wielu innych prowadzonych już od XVII stulecia. Tym samym wpisywało

się w historię nauki i było przedstawiane zgodnie z wymogami zasad techniki. Bu-

dowane na doświadczalnych podstawach królestwo ówczesnej nauki skłonne jednak

była chronić się w granicach akademii i korporacji badaczy. W laboratoriach i pracow-

niach, z dala od wzroku ciekawskich obserwatorów powstawały modele mające stwo-

rzyć nowoczesną cywilizację techniczną. Balon był natomiast czymś, co musiało wyjść

na zewnątrz, pojawić się na publicznym placu, budząc powszechne zainteresowanie.

Nic zatem dziwnego, że nieomal natychmiast pojawiły się popularne opisy, a nawet

podręczniki sztuki konstruowania balonów, które zaspokajały zainteresowanie prak-

tycznym wymiarem baloniarstwa

. I to właśnie swoiste pogranicze wiedzy ścisłej i jej

popularnej, „wizualnej” wersji wymownie świadczyło o szerokim społecznym — a nie

tylko elitarnym — znaczeniu podjętych eksperymentów z aerostatami. Druga kwestia

dotyczy umiejscowienia tak sensacyjnego wydarzenia w porządku zdarzeń niezwy-

kłych. Cytowany już Goethe dodaje:

każda udana próba znajdowała szybkie i obszerne odbicie w gazetach i da-

wała asumpt do licznych jednodniówek i sztychów, jakimi delikatnym

współczuciem darzono nieszczęśliwe ofiary tych prób

To oczywiste, że loty balonowe budziły sensację i przyciągały tłumy gapiów, stając

się pretekstem do komentarzy, korespondencji i dyskusji

. Start balonu nabierał zatem

charakteru uroczystości, która pozwalała wspólnie świętować osiągnięcie rozumu ludz-

kiego. Można więc chyba śmiało stwierdzić, że pokazy balonowych lotów w ostatnim

dwudziestoleciu XVIII wieku łączyły w sobie — paradoksalnie — najnowsze zdobycze

Zob. J. Osiński,

Robota machiny powietrznej Pana Montgolfier,

Warszawa 1784;

idem, Gatunki powietrza

odmiennego od tego, w którym żyjemy,

Warszawa 1783. Były to podręczniki bardzo dokładnie prezentujące

zasady konstrukcyjne balonów.

J. W. Goethe,

Refleksje i maksymy, op. cit.

Warto przypomnieć liczne korespondencje na ten temat, zamieszczane jesienią 1783 roku w „Ga-

zecie Warszawskiej”. Pomiędzy październikiem a grudniem 1783 opublikowano na łamach „Gazety”

dwanaście artykułów poświęconych lotom balonowym. Ten fakt wymownie świadczy o zaintereso-

waniu, jakie wzbudzały ówczesne podniebne eksperymenty. Warto w tym miejscu przytoczyć treść

doniesienia z „Gazety Warszawskiej” z 1783 roku z numeru 105: „Księżna Jejmć de Villaroy znacznie

zapadła na zdrowiu. Przyczyną tej choroby jest niezmienna alteracja. Przyczyna zaś tej niezmien-

nej alteracji jest, iż księżna chciała koniecznie z naszymi mechanikami w bani powietrznej podczas

ostatniego doświadczenia po powietrzu latać, a oni jej nie przyjęli. Żałość w tej księżnej tym większa

jest, iż owa żegluga po powietrzu, barzo dobrze podówczas udała się” — cyt. za: I. Stasiewiczówna,

B. Orłowski,

Balony polskie XVIII wieku,

w: „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, red. E. Ol-

szewski,

seria

Historia Techniki i Nauk Technicznych,

z. 2, Warszawa 1960, s. 8.

516 Wojciech Kaliszewski

nauki z elementami przedstawienia jarmarcznego. Szybująca w górę „bania” uciele-

śniała w sobie tęsknoty i emocje człowieka płynące przecież z bardzo różnych źródeł.

Jedne z nich tkwiły głęboko w strukturze odwiecznych ludzkich pragnień zdobycia

przestworzy, inne — mentalne — zasilały ludzką energię nieodzowną przy wszelkiego

rodzaju eksperymentach technicznych, jeszcze inne objawiały się lękiem przed czymś,

co przeczyło codziennemu doświadczeniu. Tak rodził się skomplikowany, archetypicz-

no–intelektualny sposób reagowania na zachodzące w świecie zmiany.

Pokaz lotu był spektaklem rozgrywającym się według w miarę przewidywalne-

go i stałego scenariusza. Takie widowisko potrzebowało przestrzeni. Za scenę służył

więc zazwyczaj plac miejski lub błonia. W centralnym miejscu znajdował się statek

powietrzny i ci, którzy mieli go wypuścić w przestworza, ale główne role odgrywali

śmiałkowie zdecydowani na udział w podniebnej eskapadzie. Dalej zaś stały tłumy ob-

serwatorów i zwykłych gapiów, którzy ściągali zewsząd, aby na własne oczy zobaczyć

to niecodzienne zdarzenie. „Bania” napełniana ogrzanym powietrzem lub wodorem

robiła ogromne wrażenie. Liny cumujące statek zdawały się z trudem powstrzymywać

jego energię, a ogień dmuchawy przypominał o niezwykłej i budzącej respekt potędze

żywiołu. I chyba właśnie to, że człowiek podjął się mimo wszystko próby opanowania

jego sił, że postanowił ująć je w karby, przezwyciężając opór natury, decydowało o wiel-

kim ówczesnym zainteresowaniu statkami powietrznymi

Balon szybujący po niebieskich drogach, przelatujący nad miastami i wsiami, ob-

serwowano nie tylko w perspektywie dosłownej, lecz także symbolicznej. Stawał się on

znakiem i zwiastunem wkraczania człowieka na szlaki nowoczesności. Był to obraz zu-

pełnie nowy i dotychczas nieznany. Obserwatorom brakowało doświadczenia, pozwa-

lającego na wpisanie aerostatu do porządku rzeczywistości. Stali oni przed niezwykle

trudnym zadaniem interpretacyjnym, byli pionierami, oswajającymi umysł ze zjawi-

skami nowymi i niezwyczajnymi. Obraz balonu był swoistym uwidocznieniem i urze-

czywistnieniem idei, która wcześniej nie wykraczała poza sferę marzeń. Ich obecna

realizacja uruchamiała próby przedstawienia sobie w wyobraźni perspektywy przyszło-

ści. Ta perspektywa pozostawała jednak otwarta i zawsze niedokończona. Unoszący

się ponad ziemią balon oznaczał więc symboliczny wizerunek urzeczywistniających

się odwiecznych marzeń człowieka o podboju podniebnej przestrzeni. Oznaczał od-

ważny lot ku nieskończoności. Balon stawał się zatem istotną częścią współczesności,

otwartej na czas przyszły. Lot balonem był już nie tylko wyzwaniem i dowodem buntu

człowieka, ale także wyborem tego, co dynamicznie zmienia świat i tego, co go bez

reszty oddaje w ręce ludzkości. Start „bani” za każdym razem inicjował świętowanie

nowoczesności w wymiarze egalitarnym. To było wydarzenie dla wszystkich. Każdy,

O zainteresowaniach aeronautyką i polskich próbach balonowych zob.: I. Stasiewiczówna, B. Or-

łowski,

Balony polskie…, op. cit.,

s. 3–49.

Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie 517

kto był świadkiem lotu, poniekąd stawał się zarazem jego współuczestnikiem, nie mógł

bowiem obok tego doświadczenia przejść obojętnie. W ten sposób uruchomiony zo-

stał proces tworzenia nowoczesnego, ufającego w rozum społeczeństwa. Start balonu

i jego lot pełnił więc funkcję o charakterze rytualno–symbolicznym i społecznym.

Warto się tutaj odwołać do świadectw, opisów i przedstawień, zarówno literackich,

jak i graficznych (głównie francuskich), utrwalających loty aerostatów. Heroizacja wy-

czynów lotniczych nie zawsze była zgodna z pierwotnymi, naukowymi zamierzeniami

pionierów baloniarstwa:

Osoba aeronauty budziła jednoznaczne skojarzenia mitologiczno–alego-

ryczne, skoncentrowane na temacie przezwyciężania śmierci bądź uzy-

skania nieśmiertelnej sławy. Po pokazie bohater mógł podziwiać swoje

popiersie w teatralnej Świątyni Pamięci

—

zauważa Magdalena Górska, pisząc dalej o powtarzającym się „motywie heroizacji boha-

tera”, który odważył się wsiąść do gondoli, i o symbolice balonowych zdobień. Wszystkie

te elementy niewątpliwie budowały kontekst właściwy dla działań rytualnych, pozwala-

jących człowiekowi zbliżyć się do tego, co tajemnicze i ponadrzeczywiste.

Możliwość podróżowania „latającymi wozami” wydawała się — aż do udanej próby

braci Montgolfier — czystą fantazją, łączącą się z utopijnymi wizjami podróży w prze-

strzeni międzyplanetarnej. Po tym przełomowym eksperymencie zaczęto ją jednak

traktować bardzo poważnie, zaś na ludzi zajmujących się aeronautyką patrzono jak na

niezwykłych i godnych najwyższego uznania bohaterów. Z drugiej strony można śmia-

ło stwierdzić, że zjawisko to zaczęło nabierać cech kultu, mającego sławić moc i odwagę

ludzkiego rozumu. Lot balonu znosił dotychczasowy hierarchiczny porządek natury,

dzielący wszechświat na dwa obszary: niższy i wyższy, zmienny i niezmienny, prze-

kraczając biegnącą między nimi księżycową granicę, odpowiadającą Arystotelesowskiej

koncepcji porządku kosmicznego. Eksperymenty z „banią” potwierdzały natomiast

fundamentalne założenie filozofii nowożytnej, traktującej świat jako przestrzeń ho-

mogeniczną, a tym samym otwartą na wszelkie działania poznawcze człowieka

. Nie

ma tutaj miejsca na pełne rozwinięcie tej kwestii, będącej także źródłem wielu zna-

czących wówczas sporów filozoficznych

. Trzeba natomiast zauważyć, że przekreśle-

nie starego obrazu wszechświata, niedostępnego badaniom, zamkniętego i wpisanego

M. Górska,

Balon,

Czytanie Naruszewicza. Interpretacje,

red. T. Chachulski, Wrocław 2000, s. 178–

179.

Por. E. Coreth, H. Schöndorf,

Filozofia XVII i XVIII wieku,

tłum. P Gwiazdecki, Kęty 2006, s. 7–9

(Fundamenta, t. 51).

Por. Voltaire,

Elementy filozofii Newtona,

tłum. H. Konczewska, oprac. B. J. Gawecki, przedm. A. Te-

ske, Warszawa 1956, s. 13–21 (Biblioteka Klasyków Filozofii t. 28).

Plik z chomika:

valdemaroff

Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie_2010 [Wojciech KALISZEWSKI].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: