Prawa człowieka a policja
I. Wprowadzenie
1. Policja jest organem ochrony porządku prawnego najbardziej widocznym w życiu społeczeństwa. Zadaniem policji jest bowiem bezpośrednia, codzienna ochrona prawa, porządku i bezpieczeństwa publicznego. Kontakt jednostki z policjantem to najczęściej występujące bezpośrednie zetknięcie się z reprezentującym władzę państwową funkcjonariuszem publicznym. Prawo, szanowane w praktyce przez funkcjonariuszy państwa prawa, służy nie tylko obywatelom, lecz także władzy i tymże funkcjonariuszom. Policjant jest więc (a przynajmniej powinien być) sługą prawa, często będąc jednocześnie jego pierwszym interpretatorem, który decyduje o tym, czy prawo zostało naruszone, i o sposobie ochrony naruszonego porządku 1.
2. Oznaką przemian, jakie nastąpiły w Polsce w ostatnich latach, jest m. in. wykazywana w sondażach opinii publicznej wysoka aprobata dla policji w Polsce po 1989 roku 2. Przyczyniły się do tego zmiany prawne określające granice władzy, a także uwzględnienie w tzw. ustawach policyjnych i przepisach wykonawczych regulujących funkcjonowanie policji, podstawowych międzynarodowych standardów, określających postępowanie policji. Podstawowy kanon owych standardów obejmuje m. in.: zasady użycia siły oraz broni palnej, zakaz stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, postępowanie w stosunku do osób zatrzymanych, tymczasowo aresztowanych lub uwięzionych, przestrzeganie prawa do prywatności oraz prawo do pokojowego zgromadzania się.
II. Polskie prawo policyjne a wybrane standardy praw człowieka
1. Prawo policyjne to system norm określających oraz regulujących strukturę, ustrój i działalność organów zajmujących się ochroną bezpieczeństwa i porządku publicznego, a w szczególności prawa i obowiązki tych organów, w tym zakres i sposób podejmowanych przez nie działań 3. Obowiązujące w Polsce prawo policyjne jest efektem przemian ostatnich lat. W dużym pośpiechu, wymuszonym społecznymi zmianami, ustawodawca starał się zmniejszyć dystans dzielący polskie unormowania od standardów państw prawnych. Upolitycznione w swej treści ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów 4 oraz z dnia 31 lipca 1985 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej 5 zastąpione zostały szeregiem aktów prawnych, stanowiących nie tylko nową, normatywną regulację działalności organów ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, lecz także pewien przełom jakościowy w kształtowaniu postaw prawnych funkcjonariuszy policji i realizowanych przez nie celów.
2. Podstawowe przepisy 6, tworzące obecnie polskie prawo policyjne, zawarte są w następujących aktach normatywnych:
1. Ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji 7;
2. Ustawie z dnia 21 czerwca 1996 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji 8;
3. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobów użycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego 9;
4. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie trybu legitymowania, zatrzymywania osób, dokonywania kontroli osobistej oraz przeglądania bagaży i sprawdzania ładunku przez policjantów 10;
5. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 5 marca 1991 r. w sprawie szczegółowych zasad i warunków użycia oddziałów i pododdziałów Policji oraz Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w razie zagrożenia bezpieczeństwa lub niebezpiecznego zakłócenia porządku publicznego oraz zasad użycia broni palnej przez te jednostki 11.
6. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 21 maja 1996 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu postępowania przy użyciu broni palnej przez policjantów 12;
7. Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 13 sierpnia 1996 r. w sprawie szczegółowego trybu korzystania przez policjantów z pomocy instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego, jednostek gospodarczych i organizacji społecznych oraz osób 13;
8. Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 sierpnia 1997 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji 14.
Pomijamy tu akty wykonawcze niższej rangi i przepisy wewnętrzne o charakterze wykonawczym, instrukcyjnym lub objaśniającym (np. regulaminy służby patrolowej, służby konwojowej, insukcje dochodzeniowo-śledcze czy instrukcje pracy operacyjnej), które bezpośrednio regulują działania poszczególnych służb policyjnych 15. Ponadto pomijamy tu - jak zaznaczyliśmy - pozostałe przepisy policyjne w szerokim rozumieniu tego terminu - dotyczące m. in. Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, straży gminnych (miejskich), Nadwiślańskh Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji czy licencjonowanych pracowników ochrony fizycznej (tzw. ochroniarzy).
Znajomość podstawowych, międzynarodowych przepisów w dziedzinie praw człowieka jest nieodzowna w pracy policjanta. Niektóre z nich określają pewne minimalne wymagania wobec działań funkcjonariuszy. Wynikają one ze wspólnych doświadczeń państw prawa 16.
Jak przedstawiają się przepisy polskiego prawa policyjnego na tle wspomnianych standardów dotyczących policji ? Przeanalizujmy najbardziej istotne prawa i wolności.
3. Podstawowym, niekwestionowanym 17 prawem człowieka jest prawo do życia. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Rady Europy z 1950 r. (dalej: EKPC) 18 uznaje jednak, że pozbawienie życia nie będzie sprzeczne z jej art. 2, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły (podkr. nasze):
w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą,
w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem,
w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania (art. 2 pkt 2 Konwencji).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 19 zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia (art. 38). Ten lapidarny w swym brzmieniu przepis oznacza zobowiązanie państwa do ochrony życia obywateli oraz innych osób przebywających na jego terytorium wszystkimi prawnie dostępnymi środkami, zarówno poprzez wprowadzenie odpowiednich przepisów do ustawodawstwa wewnętrznego (np. kodeksu karnego czy kodeksu cywilnego) wraz ze środkami egzekucji tych praw, jak i poprzez zapewnienie odpowiedniej praktyki stosowania tych przepisów. Muszą mieć one na celu "prawną ochronę życia". Jakkolwiek paradoksalnie to brzmi ale np. przepisy dotyczące użycia broni przez policjanta są "pochodną" przepisu Konstytucji chroniącego życie człowieka.
Istotnym uzupełnieniem prawa jak i praktyki, zwłaszcza dla państw nie będących członkami Rady Europy, są postanowienia Kodeksu Postępowania Funkcjonariuszy Porządku Prawnego (rezolucji 34/169 Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1979 r.). Dokument ten stanowi, że funkcjonariusze porządku prawnego 20 mogą użyć siły wyłącznie w wypadku absolutnej konieczności i tylko w granicach niezbędnych do wypełnienia swego obowiązku (art. 3). Komentarz, stanowiący integralną część tego dokumentu, wyjaśnia, iż użycie broni palnej uważa się za środek ostateczny i że należy podjąć wszelkie kroki, by je wykluczyć - zwłaszcza przeciwko dzieciom. Broni palnej w zasadzie w ogóle nie powinno się używać. Wyjątek stanowią sytuacje, w których osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa stawia zbrojny opór lub w inny sposób naraża czyjeś życie, a mniej drastyczne środki nie wystarczają do powstrzymania jej lub skłonienia do poddania się.
Jeszcze bardziej szczegółowe są Podstawowe zasady użycia siły oraz broni palnej przez funkcjonariuszy porządku prawnego (rezolucja VIII Kongresu ONZ w Sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania z Przestępcami) z 1990 r. Pozwalają one na użycie siły i broni palnej tylko wtedy, gdy inne środki okażą się nieskuteczne bądź gdy nie ma żadnej nadziei na osiągnięcie zamierzonego celu. Nakładają także na funkcjonariuszy porządku prawnego obowiązek działania rozważnego i proporcjonalnego do wagi przestępstwa, minimalizowania szkody i uszkodzenia ciała oraz nakazują szanować i chronić życie ludzkie, zapewnić jak najszybciej pomoc i opiekę medyczną wszystkim zranionym, a także upewnić się, czy poinformowano krewnych i bliskich osoby zranionej lub poszkodowanej. Zasady zalecają, aby reguły i przepisy wykonawcze w sprawie użycia broni palnej zawierały m. in. określenie okoliczności, w których funkcjonariusze porządku prawnego są uprawnieni do jej noszenia, typów dozwolonej broni palnej i amunicji, sposobu kontroli broni, sporządzania raportów o każdym jej użyciu oraz gwarancję, że broń ta będzie używana jedynie w stosownych okolicznościach i w sposób, który zmniejsza ryzyko niepotrzebnego uszkodzenia ciała.
Przepisy dotyczące zasad stosowania broni palnej w polskim prawie policyjnym zawarte są w ustawie o policji oraz w rozporządzeniu Rady Ministrów z 21 maja 1996 roku w sprawie szczegółowych warunków i sposobu postępowania przy użyciu broni palnej przez policjantów. W przypadku, gdy inne środki przymusu bezpośredniego są niewystarczające lub ich użycie, ze względu na okoliczności danego zdarzenia, nie jest możliwe, policjant ma prawo użycia broni palnej wyłącznie:
1) w celu odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność policjanta lub innej osoby oraz w celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
2) przeciwko osobie nie podporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu, zdrowiu lub wolności policjanta albo innej osoby,
3) przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą, odebrać broń palną policjantowi lub innej osobie uprawnionej do posiadania broni palnej,
4) w celu odparcia niebezpiecznego, bezpośredniego, gwałtownego zamachu na obiekty ważne dla bezpieczeństwa lub obronności państwa, na siedziby naczelnych organów władzy, naczelnych lub centralnych organów administracji państwowej albo wymiaru sprawiedliwości, na obiekty gospodarki lub kultury narodowej oraz na przedstawicielstwa dyplomatyczne i urzędy konsularne państw obcych albo organizacji międzynarodowych, a także na obiekty dozorowane przez uzbrojoną formację ochronna utworzoną na podstawie odrębnych przepisów,
5) w celu odparcia zamachu na mienie, stwarzającego jednocześnie bezpośrednie zagrożenie dla życia, zdrowia lub wolności człowieka,
6) w bezpośrednim pościgu za osobą, wobec której użycie broni było dopuszczalne w przypadkach określonych w pkt 1-3 i 5, albo za osobą, wobec której istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia zabójstwa, zamachu terrorystycznego, uprowadzenia osoby w celu wymuszenia okupu lub określonego zachowania, rozboju, kradzieży rozbójniczej, wymuszenia rozbójniczego, umyślnego uszkodzenia ciała, zgwałcenia, podpalenia lub umyślnego sprowadzenia w inny sposób niebezpieczeństwa powszechnego dla życia albo zdrowia,
7) w celu ujęcia osoby, o której mowa w pkt 6, jeśli schroniła się ona w miejscu trudno dostępnym, a z okoliczności towarzyszących wynika, że może użyć broni palnej lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu albo zdrowiu,
8) w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, dokumenty zawierające wiadomości stanowiące tajemnicę państwową, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe,
9) w celu ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności, jeśli:
a) ucieczka osoby pozbawionej wolności stwarza zagrożenie dla życia albo zdrowia ludzkiego,
b) istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba pozbawiona wolności może użyć broni palnej, materiałów wybuchowych lub niebezpiecznego narzędzia,
c) pozbawienie wolności nastąpiło w związku z uzasadnionym podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia przestępstw, o których mowa w pkt 6. (Art. 17 ust. 1 ustawy o policji).
Prawo dopuszcza ponadto użycie broni palnej przez uzbrojone oddziały lub pododdziały Policji w razie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub niebezpiecznego zakłócenia porządku publicznego, zwłaszcza przez sprowadzenie:
1) niebezpieczeństwa powszechnego dla życia, zdrowia lub wolności obywateli,
2) bezpośredniego zagrożenia dla mienia w znacznych rozmiarach,
3) bezpośredniego zagrożenia obiektów ważnych dla bezpieczeństwa lub obronności oraz życia publicznego państwa (art. 18 ust. 1 ustawy o policji).
Użycie broni palnej należy traktować jako środek ostateczny, sięgać po nią należy więc ze szczególną rozwagą, traktując ją jako ostateczny środek przymusu bezpośredniego. Funkcjonariusz winien starać się zminimalizować szkody; nie może też zmierzać do pozbawienia życia osoby, wobec której używa broni. Nie może także narażać na utratę życia lub zdrowia innych osób.
Przed użyciem broni palnej policjant jest obowiązany:
1. po uprzednim okrzyku "Policja" wezwać osobę do zachowania zgodnego z prawem, a w szczególności do natychmiastowego porzucenia broni lub niebezpiecznego narzędzia, zaniechania ucieczki, odstąpienia od bezprawnych działań lub użycia przemocy;
2. w razie niepodporządkowania się powyższym wezwaniom zagrozić użyciem, zagrozić użyciem broni palnej, wzywając "Stój bo strzelam";
3. oddać strzał ostrzegawczy w górę, jeżeli wezwania sprecyzowane w pkt 1 i 2 okażą się bezskuteczne 21.
Broni palnej nie używa się w przypadkach określonych w art. 17 ust. 1 pkt 6, 7 i 9 ustawy o policji w stosunku do kobiet o widocznej ciąży, osób, których wygląd wskazuje na wiek do 13 lat, starców oraz osób o widocznym kalectwie. Jeśli w wyniku użycia broni palnej nastąpiło zranienie osoby, policjant zobowiązany jest do natychmiastowego udzielenia pierwszej pomocy oraz zapewnienia pomocy lekarskiej.
Ponadto w przypadku, gdy w wyniku użycia broni palnej nastąpiło zranienie lub śmierć albo szkoda w mieniu, policjanci oraz dyżurny właściwej komendy rejonowej policji zobowiązani są do zabezpieczenia śladów na miejscu zdarzenia oraz w miarę możliwości ustalenia świadków. Policjant obowiązany jest do niezwłocznego powiadomienia dyżurnego najbliższej jednostki policji i swojego przełożonego o przypadku użycia broni palnej. Musi też sporządzić pisemny raport. Obowiązkiem przełożonego jest zbadanie zgodności użycia broni z obowiązującym prawem, zawiadomienie wyższego przełożonego 22.
Przepisy powyższe prima facie zobowiązują policjanta do formalnego toku postępowania w razie konieczności użycia broni palnej. Od czasu do czasu pojawiają się głosy opinii publicznej, że formalizm ten odstrasza policjantów od sięgania po ten środek 23. Poglądy takie uznać należy za błędne - wystarczającym argumentem przemawiającym na korzyść względnie szczegółowych regulacji prawnych jest to, że idzie tu o wartość najwyższą - życie ludzkie. Oczywiście należy pamiętać, że sytuacje modelowe, umożliwiające policjantowi ścisłe zastosowanie się do wymaganego przez prawo trybu użycia broni, w praktyce występują rzadko 24. Za konieczne należy uznać badanie każdego przypadku użycia broni przez prokuraturę. Zaniechanie takich badań sprzyjałoby nadużywaniu uprawnień do stosowania broni palnej 25. Niezmiernie istotne jest tu odpowiednie szkolenie policjantów, tzn. teoretyczne, jak i praktyczne (trening strzelecki, pokonywanie barier psychicznych itp.), a także położenie nacisku w procesie szkolenia na uświadomienie policjantom, że broń palna jest środkiem ostatecznym i "bezwzględnie koniecznym" (art. 2 ust. 2 EKPC).
Wydaje się, że polskie przepisy, dotyczące wyłomu od zasady ochrony prawa do życia, generalnie spełniają standard ustanowiony przez art. 2 EKPC. Niemniej jednak pewne kwestie uznać można za dyskusyjne (np. brak publikowanych przepisów dotyczących wzorów i typów broni 26 oraz pocisków stosowanych przez policję oraz ewentualnych wyłączeń w tym zakresie, kwestie użycia broni palnej wobec kobiet o widocznej ciąży w niektórych sytuacjach opisanych w art. 17 ust. 1 pkt 1-5 oraz 8 ustawy o policji, jak i zasadę trójfazowego ostrzeżenia przed użyciem broni) 27.
Jedną z najgłośniejszych spraw, związanych z nielegalnym użyciem broni, było zastrzelenie 19-letniego, bezpodstawnie zatrzymanego mężczyzny przez komendanta rejonowego policji w Łomazach, Zbigniewa N. w styczniu 1997 r. Były komendant był pijany. Groził Robertowi J. bronią w czasie "przesłuchania", zmuszając go do przyznania się do czynu, którego nie popełnił. Zbigniew N. strzelił w głowę klęczącego Roberta J. W kwietniu 1998 r. Zbigniew N. został skazany na karę 15 lat pozbawienia wolności za zabójstwo 28.
Innym przykładem jest sprawa sierż. Jana G. W marcu 1997 r. na przystanku tramwajowym w Warszawie miał miejsce rozbój na pasażerach. Jan G. udający się na służbę użył broni (prywatnego Makarowa) wobec uciekających przestępców. Sprawcy zbiegli. Jan G. przez radiotelefon taksówki zawiadomił policję o użyciu broni i czekał na jej przybycie z pistoletem w ręku. Odgłosy strzałów wywabiły klientów pobliskiego baru piwnego, którym przewodził Robert R. Pytał on dlaczego Jan G. strzelał i domagał się żeby odłożył broń. Jan G. odpowiedział, żeby się nie wtrącał. Nie wiadomo czy poinformował, że jest policjantem. Grupa 8 mężczyzn zaczęła otaczać Jana G. prawdopodobnie zamierzając go powstrzymać. Robert R. według zeznań świadków miał trzymać 1,5-metrowy kij bilardowy. Jan G. zaczął strzelać. Robert W. zmarł na miejscu, inny mężczyzna zmarł w izbie przyjęć szpitala, kolejny został ranny. Prokurator postawił Janowi G. zarzut podwójnego zabójstwa oraz ciężkiego uszkodzenia ciała w warunkach przekroczenia granic obrony koniecznej. Śledztwo nie potwierdziło, aby mężczyźni grozili Janowi G. pozbawieniem życia, chcieli go obezwładnić i odebrać mu broń. Poza tym policjant nie strzelał do nich w nogi, lecz w środkowe części ciała i z bliskiej odległości 29.
4. W pracy policjanta bardzo ważnym jest zakaz stosowania tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Zakaz ten wynika przede wszystkim z art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich oraz z art. 3 EKPC 30. Na szczeblu powszechnym społeczność międzynarodowa wypracowała ponadto traktat szczegółowy - Konwencję w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowaniu albo karania z 10 grudnia 1984 r. Tortury zdefiniowano tam jako:
"(...) każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo".
Konwencja nakłada na Państwa-Strony wiele obowiązków. Między innymi istotny jest tu art. 16 Konwencji zobowiązujący państwo do zapobiegania także "innym aktom okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowanie albo karania", nie wymienionym w definicji tortur. Brak tu więc szczegółowej definicji. Specjaliści uważają, że często nie można precyzyjnie rozgraniczyć "traktowania nieludzkiego" od "poniżającego" (pomijając subiektywne odczucia ofiar). Sytuacje takie są ponadto determinowane kulturowo (np. kwestia zbiorowego lub samotnego pobytu w celi czy znany w swoim czasie polskiemu więziennictwu problem "obudowy" sanitariatów w celach) 31. Pewną pomocą może tu służyć zalecenie z Kodeksu Postępowania Funkcjonariuszy Porządku Prawnego ONZ, nakazujące interpretować "okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowania albo karanie" w sposób zapewniający możliwie najszerszą ochronę przed fizycznymi czy psychicznymi nadużyciami. Standard ten celowo jest "nieostry" i niezdefiniowany - ciągle bowiem podlega zmianom i ulepszaniu 32. Jest to ważne zagadnienie, choćby dlatego, że w polskich warunkach kulturowych problem stanowią nie tyle tortury, co właśnie kwestia poniżającego postępowania albo karania.
Jedną z charakteryzujących to zagadnienie spraw jest sprawa 25-letniego D. D. W czerwcu 1997 r. stał on z czterema znajomymi pod sklepem nocnym w jednej z podwarszawskich miejscowości. Z przejeżdżającego radiowozu wysiadło kilku policjantów i bez żadnego powodu zmusili mężczyzn do położenia się na ziemi. Wszystkich zakuto w kajdanki. D. D. był bity pięścią po głowie i twarzy, kopany po całym ciele i lżony słowami wulgarnymi przez policjantów. Badanie w izbie wytrzeźwień wykazało u D. D. 1,93 % alkoholu we krwi. W wyniku późniejszej obdukcji lekarskiej stwierdzono u skarżącego się naruszenie czynności ciała powyżej 7 dni (m. in. uraz głowy, oka prawego, złamanie ściany zatoki szczękowej, złamanie kości nosa bez przemieszczenia). D. D. następnego dnia po zajściu zawiadomił prokuraturę o popełnieniu przestępstwa, która umorzyła postępowanie z powodu braku ustawowych znamion czynu. Stwierdzono, że D. D. przewrócił się, a policjanci działali zgodnie z prawem. Późniejsze zażalenie także zostało umorzone przez tego samego prokuratora. W listopadzie prokuratura wniosła akt oskarżenia przeciwko D. D. zarzucając mu czynną napaść na policjantów. D. D., wobec wyczerpania drogi krajowej wniósł skargę do Komisji Praw Człowieka w Strasburgu, zarzucając naruszenie art. 3, 6 i 8 ust. 1 EKPC.
Konwencja w sprawie zakazu tortur przewiduje także mechanizm kontrolny, polegający na badaniu raportów co 4 lata przedkładanych przez Państwa Strony zespołowi ekspertów - Komitetowi Przeciwko Torturom 33.
Wolność od tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania zdecydowanie skuteczniej naszym zdaniem chroniona jest w systemie europejskim. EKPC zapewnia możliwość skargi jednostki do Europejskiej Komisji Praw Człowieka na naruszenie art. 3 ("Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu albo karaniu"). Konwencja podnosi zakaz tortur do rangi zakazu absolutnego, tzn. takiego, który nie podlega uchyleniu w żadnych okolicznościach. Wynika to z art. 15 EKPC, zezwalającego na uchylenie się Państwa Strony od zobowiązań konwencyjnych "w przypadku wojny lub innego niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu". Owo "uchylenie się" nie obejmuje zakazu tortur - ergo nawet w przypadku wojny Konwencja utrzymuje w mocy zakaz stosowania tortur oraz innego nieludzkiego lub poniżającego postępowania albo karania. Nawet gdy w grę wchodzą względy bezpieczeństwa państwa, również w przypadku wydalenia lub ekstradycji cudzoziemca uznanego za niebezpiecznego niedopuszczalne jest zastosowanie tych środków, jeśli w państwie przyjmującym grożą mu tortury czy poniżające postępowanie. Zakaz tortur jest także i w tym przypadku absolutny.
Sztandarową sprawą jest tu sprawa K. Chahala przeciwko Wielkiej Brytanii rozpatrzona przez Trybunał Praw Człowieka w 1996 r. K. Chahal, Sikh przebywający w Wielkiej Brytanii i działający na rzecz niepodległości Khalistanu, ojczyzny Sikhów, miał w związku z tym dwie sprawy karne. Pierwszy wyrok uchylono, w drugiej sprawie został uniewinniony. W 1990 r. Chahal na wniosek brytyjskiego Home Office (MSW) ze względu na bezpieczeństwo państwa oraz zwalczanie terroryzmu został umieszczony w areszcie deportacyjnym. K. Chahal złożył wniosek o azyl polityczny twierdząc, że w wypadku deportacji do Indii będzie narażony na tortury. Wniosek oddalono i nie było możliwości jego zaskarżenia. Home Office poinformował specjalną komisję badającą tę sprawę, że Chahal brał udział w działaniach terrorystycznych Sikhów. Chahal nie został poinformowany co było podstawą tej informacji. Sekretarz stanu wydał ponowną decyzję o deportacji - sąd uchylił jednak odmowę azylu wobec K. Chahala. Home Office w kilka miesięcy później wydał jednak identyczną w treści jak poprzednio decyzję nakazującą deportację Chahala.
Trybunał uznał naruszenie m. in. art. 3 EKPC, stwierdzając, że zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania jest absolutny, niezależnie od zachowania osoby, o którą chodzi i dotyczy on także wydalenia do państwa w którym osoba wydalana jest narażona na rzeczywiste ryzyko traktowania sprzecznego z art. 3 EKPC 34.
Niedawno także i polskie orzecznictwo wzbogaciło się o bardzo interesujący casus uwzględnienia mechanizmu art. 3 EKPC. Mamy tu na myśli głośne postanowienie Sądu Najwyższego z 29 lipca 1997 r. w sprawie chińskiego małżeństwa Mandugeqi i Jinge, którego ekstradycji domagała się ChRL. SN stwierdził, że "wydanie osoby ściganej w sytuacji istnienia prawdopodobieństwa poddania jej w kraju wzywającym torturom lub nieludzkiemu albo poniżającemu karaniu, w rozumieniu art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności ..., jest prawnie niedopuszczalne" i uchylił pierwotne orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie uznające dopuszczalność ekstradycji Chińczyków (podkr. nasze). SN wskazał także, że przypuszczenie iż w Chinach nie byłoby zagwarantowane także prawo do rzetelnego procesu, przewidziane w art. 6 Konwencji, powoduje, że wydanie Mandugeqich Chinom jest prawnie niedopuszczalne 35.
Obok mechanizmu sądowego EKPC (skargi rozpatrywanej przez Komisję i Europejski Trybunał Praw Człowieka) 36 w systemie europejskim wprowadzono instrument o charakterze prewencyjnym. Jest nim Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 26 listopada 1987 r. Konwencja ta nie zawiera żadnych szczególnych przepisów dotyczących tortur i nieludzkiego lub poniżającego postępowania albo karania ani definicji takich praktyk. Ustanawia natomiast system regularnych wizytacji miejsc, w których przebywają osoby pozbawione wolności przez władze państwowe (areszty policyjne i wojskowe, instytucje dla nieletnich, więzienia i areszty śledcze, szpitale psychiatryczne, areszty deportacyjne, ośrodki dla uchodźców, centra przesłuchań itp.). Wizytacji tych dokonuje specjalny organ - Europejski Komitet Zapobiegania Torturom 37.
Komitet może opublikować sprawozdanie z wizytacji instytucji dla osób pozbawionych wolności w danym państwie dopiero po uzyskaniu zgody władz owego państwa. W praktyce wszystkie państwa wizytowane dotychczas udzieliły takiej zgody - niekiedy jednak z kilkuletnim opóźnieniem, które dało im czas na wprowadzenie konkretnych zmian i "systemową" poprawę ochrony praw osób pozbawionych wolności. Państwu przysługuje ponadto prawo do opublikowania własnego stanowiska w odpowiedzi na sprawozdanie Komitetu.
Jedyną "sankcją", jaką może zastosować Komitet, gdy wizytowane państwo "uchyla się od współpracy lub odmawia poprawienia sytuacji zgodnie z zaleceniami", jest wydanie publicznego oświadczenia w tej sprawie (art. 10 ust. 2 Konwencji) 38.
Na poziomie ustawodawstwa krajowego nader istotny jest art. 40 Konstytucji. Stanowi on, że: "Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych". Podobnie jak w prawie międzynarodowym, Konstytucja utrzymuje absolutność zakazów wynikających z art. 40 także w czasie stanu wojennego i wyjątkowego (art. 233 ust. 1 Konstytucji).
Polskie prawo policyjne reguluje problem zakazu tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego postępowania albo karania w sposób dość ogólny. Art. 14 ust. 3 ustawy o Policji stanowi że "[p]olicjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka" 39. W świetle wyraźnego włączenia zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego postępowania do instrukcji i regulaminów obowiązujących wszystkich ludzi (nie tylko funkcjonariuszy państwowych) biorących udział m. in. w jakiejkolwiek formie zatrzymania, aresztowania lub pozbawienia wolności (art. 10 Konwencji ONZ w sprawie zakazu stosowania tortur) sformułowanie to uznać należy za zbyt ogólną deklarację 40.
Głośnym przykładem ekscesu jest tu głośna sprawa Dariusza W., funkcjonariusza policji ze Słupska, który w styczniu 1998 r. uderzając pałką w tył głowy 13-letniego chłopca spowodował jego zgon. Prokuratura postawiła mu zarzut bezpodstawnego podjęcia interwencji - użycia pałki służbowej niezgodnie z przepisami - oraz nieudzielenia pomocy pobitemu chłopcu. Biegli stwierdzili, że Dariusz W. miał w chwili czynu ograniczoną poczytalność. Sprawa jest obecnie w sądzie w Koszalinie. Oskarżony jest obecnie na emeryturze - przepracował w policji ponad 15 lat. Zgodnie z ustawą o policji jest to minimalny okres uprawniający do przejścia na emeryturę policyjną. Drugi policjant jest oskarżony o nieudzielenie pomocy ofierze przestępstwa 41.
...
hermes50