Nerczuk Z., Traktat 'Przeciw retorom' Sekstusa Empiryka.pdf

(243 KB) Pobierz
Studia Philosophica
Wratislaviensia
vol. I, fasc. 1 (2006)
ZBIGNIEW NERCZUK
UMK, Toruń
Traktat
Przeciw retorom
Sekstusa Empiryka
Wśród zachowanych dzieł Sekstusa Empiryka, ostatniego znanego nam nie tylko
z imienia przedstawiciela antycznego sceptycyzmu, znajduje się traktat w trzech
księgach zatytułowany
Zarysy pyrrońskie
1
(
) oraz dzieło
określane jako
Rozważania sceptyczne
(
czy też też (
) w jedenastu księgach, wydawane pod tytułem
Przeciw matematykom
(
,
Adversus mathematicos).
Na tekst
Przeciw matematykom
składają
się dwa odrębne traktaty:
Przeciw dogmatykom
2
(
,
Adversus do-
gmaticos),
zawierający pięć ksiąg skierowanych przeciw logikom, zykom oraz ety-
kom (ks. VII-XI), oraz sześć ksiąg traktatu
Przeciw matematykom
3
(
) (ks. I-VI).
Na podstawie badań chronologicznych, polegających przede wszystkim na po-
równaniu paralelnych argumentacji zawartych w poszczególnych rozprawach Sek-
stusa, przyjmuje się, że najwcześniejszym z zachowanych tekstów są
Zarysy pyrroń-
skie,
po których powstała rozprawa
Przeciw dogmatykom
(ks. VII-XI), a na końcu
dzieło
Przeciw uczonym
(ks. I-VI)
4
.
Traktat w sześciu księgach (Adversus
mathematicos
ks. I-VI), którego tytuł
oddaje się jako
Przeciw uczonym,
czy, jak w tłumaczeniach angielskich i francu-
skich,
Przeciw profesorom,
zajmuje szczególne, w pewnym sensie odrębne miejsce
w korpusie dzieł Sekstusa. Przede wszystkim, pozostałe zachowane rozprawy,
Za-
rysy pyrrońskie
i
Przeciw dogmatykom,
są ze sobą blisko związane, zarówno pod
względem konstrukcji, jak i treści.
Przeciw dogmatykom
powiela konstrukcję i roz-
szerza argumentację II i III księgi
Zarysów pyrrońskich.
O różnicy pomiędzy tymi
Purr¸neioi
Ípotup¸seic
Skeptik
<Upomn mata
skep-
Präc
tik
majhmatikoÔc
Präc dogmatikoÔc
Präc
majh-
matikoÔc
Sexti Empirici Opera,
H. Mutschmann (rec.), vol. I,
Pyrrhoneion hypotyposeon libros tres,
J. Mau (rec.), Teubner, Leipzig 1958.
2
Sexti Empirici Opera,
H. Mutschmann (rec.), vol. II:
Adversus Dogmaticos libros quinque
(Adversus mathematicos VII-XI) continens,
Lipsiae, 1914.
3
Sexti Empirici Opera,
H. Mutschmann (rec.), vol. III:
Adversus Mathematicos libros I-VI
continens,
J. Mau (cur.), Lipsiae 1961.
4
V. Brochard,
Les sceptiques grecs,
Paris 1923, s. 318-319.
1
136
Studia Philosophica Wratislaviensia I, 1 (2006)
tekstami stanowi jedynie fundamentalna i, z perspektywy badań nad neopyrroni-
zmem, najciekawsza I księga
Zarysów,
która zawiera syntetyczne przedstawienie
podstawowych pojęć i założeń sceptycznych.
W zestawieniu z tymi dwoma, tak sobie bliskimi traktatami, dzieło Przeciw
uczonym zajmuje miejsce izolowane. Wprawdzie i w nim odnajdujemy argumen-
tacje paralelne do tych zawartych w dwu wcześniejszych tekstach
5
, jednak, jak
zauważa P. Pellegrin, jest to dzieło różne od pozostałych pism Sekstusa, przede
wszystkim ze względu na odmienność problematyki, jaką stanowi refutacja „nauk
cyklicznych” będących trzonem antycznego nauczania
6
.
Nauki „cykliczne”, czyli „wyzwolone” (
,
artes liberales)
były
w starożytnością zespołem sztuk, których uprawianie nie przynosiło ujmy człowie-
kowi wolnemu, w przeciwieństwie do sztuk z zakresu rzemiosła, które, wymagając
pracy zycznej, uważane były za niższe (artes
sordidae,
). W skład
nauk wyzwolonych wchodziła gramatyka, dialektyka, retoryka, arytmetyka, geome-
tria, astronomia i muzyka. Kanon siedmiu sztuk wyzwolonych wykształcił się już w
okresie wczesno-hellenistycznym pod wpływem nauczania sostycznego i przetrwał
aż po wieki średnie, w których nauki te, rozdzielone na
trivium
i
quadrivium,
stały
się fundamentem wyższej edukacji
7
.
Traktat Sekstusa zwraca się przeciw sześciu dyscyplinom wchodzącym w skład
sztuk wyzwolonych, jakimi są gramatyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astro-
nomia i muzyka. Nie może dziwić fakt, iż Sekstus decyduje się na pominięcie lo-
giki, która została omówiona zarówno w
Zarysach pyrrońskich,
a także, w bardzo
obszernej formie, w dwu pierwszych księgach traktatu
Przeciw dogmatykom
(ks.
VII-VIII).
Wątek sceptycznej krytyki nauk jest z pewnością mniej znany i oczywisty niż re-
futacje zwracające się przeciw lozocznym dogmatykom. Zastanawiać może, czym
spowodowany jest atak Sekstusa wymierzony w nauki, które stanowią podstawę an-
tycznej paidei. Sam Sekstus, we wstępie do swojej pracy, przedstawia następującą
odpowiedź: „[Sceptycy nie walczą z naukami] z powodu odczuwanej wobec nich wro-
gości (takie nastawienie jest bowiem całkowicie obce ich łagodnemu usposobieniu),
ale osiągając ten sam stan ducha w swej relacji do nauk, jaki cechuje ich stosunek
do całej lozoi. Jak bowiem przystąpili do uprawiania lozoi powodowani pra-
gnieniem zdobycia prawdy
8
, a następnie wstrzymali się od sądu w odpowiedzi na
równosilną sprzeczność rzeczy (
), tak i w przypadku nauk najpierw za-
âgkÔklia maj mata
tèqnai bnausoi
nwmalÐa
Problematyka zawarta w tym dziele zawiera argumentacje paralelne do tych obecnych we
wcześniejszych rozprawach (np. wywód przeciw możliwości nauczania (Przeciw
uczonym
(AM ) I
4 nn.) ma swój odpowiednik w III księdze
Zarysów Pyrrońskich
(PH III 252 nn.) czy w traktacie
Przeciw etykom
(AM XI 216), argumentacja przeciw dowodowi (AM II 106) w II księdze traktatu
Przeciw logikom
(AM VIII 299 nn.), przeciw ciału (AM III 19) w I księdze traktatu
Przeciw
zykom
(AM IX 367), by wymienić tylko kilka z licznych paraleli). Warto zwrócić uwagę, że
mniej argumentacji paralelnych zawiera traktat
Przeciw muzykom,
a całkowitym ewenementem
jest księga
Przeciw astrologom,
której treść nie ma żadnej analogii w innych pracach Sekstusa.
6
Sextus Empiricus,
Contre les professeurs,
Introduction, glossaire et index par Pierre Pellegrin,
traduction par C. Dalimier, D. et. J. Delattre, B. Perez sous la direction de P. Pellegrin, Paris
2002, str. 10.
7
Lexicon der Antike,
Leipzig 1990, s. 62-63.
8
Por. Sekstus Empiryk,
PH
I 12.
5
Z. Nerczuk,
Traktat „Przeciw retorom”...
137
brali się do ich uprawiania, próbując i w tym zakresie poznać prawdę, gdy jednak
i tu napotkali takie same trudności, nie udawali, że ich nie ma. [7] Dlatego i my,
przejmując właściwą im metodę, spróbujemy, bez ambicji rywalizowania z nimi,
przedstawić w sposób selektywny rzeczowe argumenty przeciwko naukom”
9
.
Krytyka nauk stanowi zatem dla Sekstusa dopełnienie całości sceptycznego
dzieła. Po tym jak pewność lozoi dogmatycznej zachwiana została w
Zarysach
pyrrońskich,
a następnie w traktacie
Przeciw dogmatykom,
nauki wchodzące w
skład „wychowania cyklicznego” są w jego oczach ostatnim bastionem dogma-
tycznej pychy. Przedstawiciele tych nauk przedstawiają według Sekstusa postawę
podobną lozofom dogmatycznym, pomnażając zasoby jałowych wywodów, mister-
nych dystynkcji, wydumanych postulatów i roszczeń. Sekstus jest przekonany, że
owe pseudo-sztuki żyją swoim własnym, pozornym, nikomu niepotrzebnym życiem,
w wykreowanym przez siebie świecie, uzurpując sobie prawa i domagając się po-
wszechnego uznania. Dla Sekstusa przedstawiciele owych nauk są więc w swych
roszczeniach i zapowiedziach równie „chorzy” jak dogmatyzujący lozofowie. Cier-
pią bowiem na tę samą chorobę, którą zdiagnozował już w przypadku większości
„autorytetów” platoński Sokrates, mianowicie chorobę urojonej wiedzy i mądrości.
Jednak krytyka Sekstusa nie jest atakiem frustrata na całą otaczającą go rze-
czywistość. Ma ona swój kres. Atakując pewne formy, nie niszczy wszystkiego.
Krytykując analogię jako jedyne kryterium poprawności w gramatyce, za które
uważają ją „uczeni”, nakazuje trwać przy zdroworozsądkowej obserwacji „życia”,
czyli przy zwyczaju językowym. Odrzucając gramatykę w jej „uniwersyteckiej” po-
staci, nie ma wątpliwości, że gramatyka w postaci nauki pisania i czytania jest
czymś ogromnie pożytecznym. Tym, czym człowiek winien się kierować, jest więc
według Sekstusa doświadczenie i systematyczna obserwacja zjawisk, a nie mnożenie
niepewnych teorii.
Wzrastająca świadomość znaczenia myśli sceptycznej dla rozwoju kultury eu-
ropejskiej spowodowała znaczny wzrost zainteresowania wśród badaczy tekstem
Przeciw uczonym,
który przez stulecia znajdował się w cieniu dwu pozostałych dzieł
Sekstusa. W ciągu ostatnich dekad sytuacja ta uległa radykalnej zmianie. Tekst
całości doczekał się pierwszych przekładów na język włoski
10
, nowogrecki
11
, fran-
cuski
12
i niemiecki
13
! Pojawiły się także komentowane przekłady poszczególnych
ksiąg
14
. W dalszym ciągu jednak dzieło to pozostaje prawie całkowicie nieznane
9
10
11
esto impeirikoD epnt TF rä jikoÌD rä mjhmtikoÌD rä grmmtikoÌD
metfrsh   enstsiEwri urstjhF iisgwgh   qoli   pilologikh ymd uktouD
ejhn IWWPF esto impeirikoD epnt UF rä mqhmtikoÌD rä ûhtorD rä gewmètrD
rä rijmhtikoÔD rä strolìgouD rä mousikoÔD metfrsh   enstsiEwri ursE
tjhD iisgwgh   qoli   pilologikh ymd uktouD ejhn IWWP
.
Sextus Empiricus,
Contre les professeurs,
Introduction, glossaire et index par Pierre Pellegrin,
traduction par C. Dalimier, D. et. J. Delattre, B. Perez sous la direction de P. Pellegrin, Paris
2002.
13
Sextus Empiricus,
Gegen die Wissenschaftler
1-6, Wrzburg 2001.
14
Sextus Empiricus,
Against the Grammarians (Adversus mathematicos I),
Translated with an
Introduction and Commentary by D. L. Blank, Oxford 1998; Sextus Empiricus,
Pros mousikous;
Against the musicians; (Adversus musicos);
a new critical text and transl. on facing pages, with
12
Sekstus Empiryk,
AM
I 6-7.
Sesto Empirico,
Contro i matematici libri 1-6,
trad. di A. Russo, Bari, Laterza, 1972.
138
dla czytelnika polskiego.
Studia Philosophica Wratislaviensia I, 1 (2006)
*
Traktat
Przeciw retorom
jest drugim z sześciu zawartych w dziele Przeciw uczo-
nym. Podejmując to zagadnienie, Sekstus zabiera głos w odwiecznym sporze po-
między lozoą a retoryką, którego początki sięgają jeszcze dyskusji Platona z
sostyką. Tyle że sam Sekstus z całą pewnością nie staje po stronie lozoi, przy-
najmniej w jej dogmatycznym rozumieniu. Jest sceptykiem i tak jak w innych trak-
tatach jego celem jest wykazanie, że teoretyczne podstawy retoryki dyskwalikują
ją jako naukę.
W swoim omówieniu Sekstus sięga do samego źródła dyskusji między lozoą
a retoryką, jakim jest platoński dialog
Gorgiasz.
Czerpie z niego nie tylko deni-
cję retoryki, ale także szereg argumentów zarówno krytycznych, jak i obronnych.
Ponadto, Sekstus przedstawia także denicje retoryki akademika Ksenokratesa, sto-
ików, Arystotelesa, a także propozycje celu retoryki Arystona, Hermagorasa i Ate-
najosa. Pewną część refutacji (AM II 20-43) zajmuje streszczenie argumentów kry-
tycznych, których twórcami są: perypatetyk Kritolaos (AM II 12, 20), Kleitomach i
Charmidas. Traktat
Przeciw uczonym
potwierdza często wypowiadane przez bada-
czy przekonanie, że od Sekstusa najmniej dowiadujemy się o jego poprzednikach, a
jego niewątpliwy zapał do badań nad historią, który przejawia w większości swoich
tekstów, nie dotyczy dziejów samego sceptycyzmu. W tekście
Przeciw retorom
nie
znajdujemy bowiem żadnych informacji na temat tradycji sceptycznej, na której
przedstawienie Sekstusa byłoby oparte czy do której by odsyłało.
Struktura tekstu powiela charakterystyczny dla Sekstusa schemat. Jak w wielu
innych traktatach, Sekstus rozpoczyna od przedstawienia pojęcia przedmiotu ma-
jącej nastąpić refutacji (2-9). Jego omówienie składa się z trzech denicji: szerzej
opisanej denicji retoryki zaczerpniętej z platońskiego
Gorgiasza,
denicji Kseno-
kratesa i stoików oraz denicji Arystotelesa. Pozostałą część traktatu (9-112) zaj-
muję refutacja, która dzieli się na trzy części: (1) refutację na podstawie pojęcia
retoryki, którą to część przygotowywało przedstawienie pojęcia (9-47), (2) refuta-
cję na podstawie przedmiotu czy materii (48-59), (3) refutację na podstawie celu
retoryki (60-112).
*
Poniżej zamieszczony fragment przekładu księgi
Przeciw retorom
zawiera tylko
dwie pierwsze refutacje (ze względu na pojęcie retoryki i ze względu na jej przed-
miot). Stanowi on część przekładu całego dzieła
Przeciw uczonym,
który ukaże się
pod koniec bieżącego roku nakładem wydawnictwa Antyk (Kęty).
an introd., annotations, and indices verborum and nominum et rerum/Denise D. Greaves, Lincoln
1986; Sesto Empirico,
Contro gli astrologi,
a cura di Emidio Spinelli, Napoli 2000.
Studia Philosophica
Wratislaviensia
vol. I, fasc. 1 (2006)
SEXTUS EMPIRICUS
Przeciw retorom II
[1] Skoro zakończyliśmy już badania poświęcone gramatyce, z kolei będziemy
mówili o sztuce wymowy, która jest zajęciem zdecydowanie bardziej męskim i za-
prawionym na rynku i mównicach. Skoro jednak pojęcie odnosi się na równi do
tego, co istnieje, jak i do tego, co nie istnieje, a ani jednego, ani drugiego nie można
poddać badaniu, jeśli wpierw nie pojmie się tego, czym jest przedmiot dociekań;
rozważmy zatem najpierw, czym jest retoryka, zestawiając najważniejsze spośród
denicji retoryki przedstawionych przez lozofów.
[2] Platon w
Gorgiaszu,
posługując się metodą rozróżniania (
), wydaje się podawać – gdy połączy się odpowiednie sformułowania – na-
stępującą denicję retoryki: „retoryka jest twórcą namowy
1
dokonującej się przy
pomocy słów
2
, której moc polega na samych słowach
3
, przekonującą, a nie naucza-
jącą”
4
; dodaje „przy pomocy słów” być może dlatego, że wiele jest rzeczy, które
przekonują ludzi bez pomocy słów, na przykład bogactwo, sława, przyjemność i
piękno. [3] Na przykład w dziele Poety, przedstawiciele starszyzny, chociaż wyczer-
pani wojną i wrogo nastawieni do Heleny jako przyczyny swoich nieszczęść, dają
się przekonać jej pięknu i w chwili nadejścia Heleny mówią jeden do drugiego:
kat
dioristikn
êfodon
„Jak winić Trojan i w pięknych nagolenicach Achajów
Za to, że długo tak znoszą tę wojnę dla takiej kobiety”
5
.
[4] Powiada się zaś, że Fryne
6
, gdy mimo obrony Hypereidesa miał paść wyrok
skazujący, zrzuciła szaty, naga padła do stóp sędziom i swoim pięknem lepiej umiała
przekonać sędziów niż broniąca jej retoryka
7
.
Por. Platon,
Gorgiasz
453a. (Wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza.)
Por.
ibid.
449e.
3
Por.
ibid.,
450b-c.
4
Por.
ibid.,
455a.
5
Homer,
Iliada
III 156 nn., tłum. K. Jeżewska, Prószyński i Spółka, Warszawa 1999, str. 74.
6
Fryne (IV w. p.n.e.) – słynna z urody hetera grecka, kochanka i modelka rzeźbiarza Praksy-
telesa.
7
Por. Philodemos,
Volumina Rhetorica,
Sudhaus (ed.), t. 1, BT 1892, str. 20-21 (Pellegrin).
2
1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin