Piwowar A., Pochodzenie i natura starotestamentalnego kultu.pdf

(306 KB) Pobierz
SCRIPTA BIBLICA ET ORIENTALIA
1(2009)
ANDRZEJ PIWOWAR
POCHODZENIE I NATURA
STAROTESTAMENTALNEGO KULTU MOLOCHA
STAN BADAŃ
Tekst masorecki Starego Testamentu mówi o kulcie Molocha (hebr.
môlek),
któremu Izraelici palili w ofierze dzieci. Tekst ksiąg świętych podaje
nam jednak zbyt mało informacji, abyśmy byli w stanie odtworzyć dokład-
nie pochodzenie, historię rozwoju i naturę tego kultu w narodzie wybranym.
Już tłumacze Septuaginty zmagali się, o czym świadczy tekst grecki Starego
Testamentu, z trudnościami związanymi z istnieniem samego bóstwa i skła-
danymi dla niego ofiarami (zobacz poniżej interpretację tradycyjną).
Pierwszym naukowym opracowaniem dotyczącym kultu Molocha był
esej J. Seldena
De Dis Syris,
opublikowany w 1617 r. Od tego czasu powstało
wiele opracowań i prac naukowych poświęconych temu zagadnieniu
1
. Jednak
pomimo tak dużego zainteresowania kultem Molocha, pozostaje on nadal
jedną z największych tajemnic dotyczących historii religii nie tylko starożyt-
nego Izraela, lecz także całego Bliskiego Wschodu.
Niniejszy artykuł poświęcony jest dwóm podstawowym kwestiom doty-
czącym omawianego zagadnienia: naturze oraz pochodzeniu badanego kultu.
1
Szczegółową historię badań poświęconych kultowi Molocha przedstawia G.C.
Heider,
e Cult of Molek
( JSOT Sup 43), Sheffield 1985, 1-92.
Ks. dr Andrzej PIWOWAR – Katedra Teologii Nowego Testamentu, Instytut Nauk
Biblijnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; zainteresowania
naukowe: księgi mądrościowe Starego Testamentu; andpiw@gazeta.pl
108
ANDRZEJ PIWOWAR
Oba te zagadnienia są ze sobą ściśle powiązane, dlatego też zostaną omó-
wione bez wyraźnego ich rozgraniczenia.
Celem naszego opracowania nie jest ostateczne rozstrzygnięcie podję-
tych problemów, lecz przybliżenie aktualnego stanu badań nad nimi i uka-
zanie złożoności poruszanej problematyki. W tym celu zostaną zaprezento-
wane najważniejsze próby ujęcia Molocha i jego kultu. Najpierw zostanie
przedstawiona interpretacja tradycyjna i rabiniczna, następnie próba powią-
zania kultu Molocha z prawem dotyczącym pierworodnych, w dalszej zaś
kolejności poglądy Eissfeldta i Weinfelda, a na końcu ujęcie Molocha jako
bóstwa chtonicznego.
. INTERPRETACJA TRADYCYJNA
Opiera się ona na analizie danych biblijnych dotyczących Molocha
i jego kultu. Słowo
môlek
występuje w hebrajskim tekście Starego Testamen-
tu osiem razy: Kpł 18,21; 20,2.3.4.5; 1 Krl 11,7; 2 Krl 23,10; Jr 32,35. Tra-
dycyjnie termin ten jest rozumiany jako imię bóstwa kananejskiego, któremu
składano w ofierze dzieci. Sam akt ofiarniczy wyrażany jest poprzez cza-
sowniki
ntn
(„dać”; por. Kpł 20,2.3.4) i
#br
(w
Hiphil
„pozwolić przeprowa-
dzić”; por. Kpł 18,21; 2 Krl 23,10; Jr 32,35). Pierwszy z tych terminów ma
dostrzegalny aspekt ofiarniczy, choć nie przesądza o złożeniu ofiary – może
odnosić się również do dedykacji
2
; co do drugiego istnieje wiele niejasności.
Tylko raz czasownik ten występuje z dopełnieniem „przez ogień” (bā’ēš; por.
2 Krl 23,10) w odniesieniu do kultu Molocha, co sugerować może czynność
palenia ofiary. W Kpł 18,21 i Jr 32,35 mowa jest jedynie o przeprowadzeniu
(l
e
ha#ăbîr)
dzieci dla Molocha. Nasuwają się więc wątpliwości, czy chodzi tu
o rzeczywiste i faktyczne spalenie ciała dziecka, czy jest to raczej symbolicz-
ne określenie czynności ofiarowania – poświęcenia dziecka bóstwu bez fak-
tycznego zabicia go, na co może wskazywać użycie analizowanego terminu
w Lb 31,23
3
.
2
3
Zob. J. Milgrom, „Were the Firstborn Sacrificed to YHWH? To Molek? Popular Prac-
tice or Divine Demand?”, w:
Sacrifice in Religious Experience,
red. A.I. Baumgarten (Nu-
men Book Series. Studies in the History of Religions 93), Leiden 2002, 50-51.
Właśnie w ten sposób H.F. Fuhs interpretuje czasownik
#br:
„Passing something through
fire refers not to a form of child sacrifice by incineration but to some sort of consecra-
tion associated with magic” (H.F. Fuhs, „‘ābar”, w:
TDOT X
417; zob. R. Albertz,
Sto-
ria della religione nell’Israele antico
[Introduzione allo studio della Bibbia. Supplementi
23],
t. I: Dalle origini alla fine dell’etá monarchica,
Brescia 2005, 312). J. Day natomiast
opowiada się za ofiarniczym znaczeniem
‘br
(Molech.
A God of Human Sacrifice in the
POCHODZENIE I NATURA STAROTESTAMENTALNEGO KULTU MOLOCHA
109
Do tekstów zawierających wyraźne odniesienie do Molocha dołączane
są również te fragmenty Starego Testamentu, w których jest mowa o tym sa-
mym typie ofiar, jednak bez wyraźnej wzmianki o imieniu bóstwa (por. Pwt
12,31; 18,10; 2 Krl 16,3; 17,17.31; 21,6; Jr 7,31; 19,5; Ez 16,21; 20,26.31;
23,37; 2 Krn 28,3; 33,6)
4
. Również w nich odzwierciedla się ta sama nie-
jasność dotycząca znaczenia użycia
l
e
ha#ăbîr,
która występuje we wcześniej
wspomnianych tekstach, choć słowo to znacznie częściej pojawia się z do-
pełnieniem „przez ogień” (bā’ēš; por. Pwt 18,10; 2 Krl 16,3; 17,17; 21,6; Ez
20,31; 2 Krn 28,3; 33,6). Wydaje się, że interpretację ujmującą kult Molocha
w formie rzeczywistego palenia ciał dzieci w ogniu, potwierdzają te spośród
powyższych tekstów, w których czynność ofiarnicza jest określona za pomocą
czasownika „palić” (śrp; por. Pwt 12,31; 2 Krl 17,31; Jr 7,31; 19,5). Utoż-
samienie jednak tego kultu z Molochem nie jest jednoznaczne – nie jest
wprost uzasadnione; powyższą identyfikację komplikuje fakt, że – jak stwier-
dza prorok Jeremiasz – również Baalowi składano tego typu ofiary w tym
samym miejscu co Molochowi (por. Jr 19,5; 32,35).
Tradycyjnie łączy się te dwie grupy tekstów, odnosząc je do kultu
Molocha. Na ich podstawie stwierdza się, że dzieci były składane bóstwu
w ofierze poprzez ich spalenie w ogniu w miejscu określanym jako Tofet
(„palenisko”?), które znajdowało się w Dolinie Ben-Hinnom, na południe od
Jerozolimy
5
.
Według interpretacji tradycyjnej kult Molocha został wprowadzony
w Królestwie Judy za czasów panowania Achaza (734-728 przed Chr.; por.
2 Krl 16,3)
6
. Kananejskie pochodzenie kultu opiera się na tekstach, które
mówią o przeprowadzaniu dzieci przez ogień przez „pogan, których Pan wy-
pędził przed Izraelitami”, czyli Kananejczyków (por. Pwt 12,29-31; 18,9-10;
2 Krl 16,3; 21,2; 2 Krn 28,3 a także Ps 106,34-38 i Mdr 12,5)
7
. Kult został
Old Testament
(University of Cambridge Oriental Publications 41), Cambridge 1989,
15-20).
W niniejszym opracowaniu zostają pominięte te teksty, które w dyskusji nad kultem
Molocha określane są jako mogące być aluzją do niego. Day do tej grupy tekstów zali-
cza: 2 Sm 12,31; 1 Krl 11,7; Jr 49,1.3; Am 1,15; 2,1; 5,26; 7,13 i dyskutuje nad niektó-
rymi z tekstów pochodzących z Księgi proroka Ozeasza (Day,
Molech,
72-81. A także:
Heider,
e Cult of Molek,
301-336).
Zob. Day,
Molech,
24-28; Heider,
e Cult of Molek,
346-365.
M.F. Cramer, na podstawie greckiego tekstu Am 5,26, twierdził, że Izraelici czcili już
Molocha podczas pobytu na pustyni, choć Mojżesz nie miał nic wspólnego z tym kul-
tem (M.F. Cramer,
De Molocho Ammonitarum Idolo,
Wittenberg 1720). W.W. Baudussin,
na podstawie Ez 20,25-26, odrzucił pogląd, jakoby Am 5,26 miał odnosić się do orto-
doksyjnego kultu Molocha praktykowanego już podczas wyjścia z Egiptu (W.W. Bau-
dissin,
Jahve et Moloch: sive de ratione inter deum Israelitarum et Molochum intercedente,
Leipzig 1874).
Zob. Day,
Molech,
29-31. Lange twierdzi, że w kulturach, które były spadkobierczyniami
kultury kananejskiej, do których zalicza Fenicję wraz z jej koloniami punickimi, Moab
4
5
6
7
110
ANDRZEJ PIWOWAR
odnowiony później za czasów Manassesa (699-643 przed Chr.; por. 2 Krl
21,6). Według Biblii ostatecznie został usunięty podczas reformy religijnej
przeprowadzonej przez Jozjasza (641-609 przed Chr.; por. 2 Krl 23,10).
Wzmianka o nim w Jr zdaje się jednak świadczyć o tym, że reforma Jozja-
sza nie wykorzeniła go całkowicie. Zaniknął dopiero po niewoli babilońskiej
(por. Ez 20,25-26.30-31)
8
, choć niektórzy utrzymują, że był sprawowany
również po powrocie z niewoli (por. Iz 57,5). Ta ostatnia opinia nie jest
pewna, ponieważ opiera się na tekstach, które mogą być jedynie aluzją do
kultu Molocha
9
.
W.F. Albright uważa, że Achaz zapożyczył kult Molocha nie od Ka-
nanejczyków, lecz od Syryjczyków. Jego zdaniem 2 Krl 17,31 potwierdza to
przypuszczenie. W opinii uczonego składanie dzieci w ofierze było potwier-
dzeniem uroczystego ślubowania
10
.
Teksty biblijne ograniczają kult Molocha do Królestwa Judzkiego, nie
mówią o praktykowaniu go w Królestwie Północnym, choć w 2 Krl 17,17
jest on wymieniony jako jedna z przyczyn, które doprowadziły Izrael i Judę
do upadku. Jednak na tej podstawie nie możemy stwierdzić istnienia kultu
w Królestwie Północnym
11
.
Poza paleniem dzieci w ogniu nie możemy nic więcej powiedzieć na
temat kultu Molocha. „Przeprowadzenie przez ogień” było prawdopodobnie
symbolem spożywania przez bóstwo ofiar ludzkich (por. Ez 23,37). Nie jest
pewne, czy dzieci były palone żywe czy martwe, jak to miało miejsce w kul-
cie chaldejskim potwierdzonym przez obrazy na pieczęciach cylindrycznych.
Według opinii rabinów (Kimchi i
Yalkut)
Moloch był przedstawiany w po-
staci ludzkiej z głową byka, ale również ta opinia nie jest ani potwierdzona,
ani pewna.
i Tell Deir ‘Alla, dzieci były składane w ofiarach. Na tej podstawie wnioskuje, że w Ka-
naanie składano dzieci w ofierze (A. Lange, „« ey Burn eir Sons and Daughters –
at Was No Command of Mine» [ Jer 7:31]. Child Sacrifice in the Hebrew Bible and
in the Deuteronomistic Jeremiah Redaction”, w:
Human Sacrifice in Jewish and Christian
Tradition,
red. K. Finsterbusch, A. Lange, K.F. Diethard Römheld (Numen Book Series.
Studies in the History of Religions 112), Leiden 2007, 113-116,120-124). Berthelot
stwierdza, że przypisywanie Kananejczykom składania dzieci w ofierze było tendencyj-
ne, ponieważ miało ukazać ich jako ludzi okrutnych, czy wręcz bestialskich, a poprzez
to uzasadnić ich eksterminację (K. Berthelot, „Jewish Views of Human Sacrifice in the
Hellenistic and Roman Period”, w:
Human Sacrifice,
154-161).
Zob. Heider,
e Cult of Molek,
344,375-383; Lange, „« ey Burn
eir Sons and
Daughters»”, 128-129; R. de Vaux,
Studies in Old Testament Sacrifice,
Cardiff 1964, 74-
75.
Zob. przypis nr 3.
Zob. W.F. Albright,
Archaeology and the Religion of Israel,
Baltimore 1953
3
, 163.
Zob. Heider,
e Cult of Molek,
282-285. A. Kondracki uważa jednak, że 2 Krl 17,17
jest dowodem za istnieniem ofiar składanych z dzieci również w Królestwie Północnym
(zob. A. Kondracki, „Pochodzenie i szczególny charakter rytuału ofiarniczego Izraela”,
w:
Życie religijne w Biblii,
red. G. Witaszek, Lublin 1999, 214).
8
9
10
11
POCHODZENIE I NATURA STAROTESTAMENTALNEGO KULTU MOLOCHA
111
Interpretacja tradycyjna wydaje się rzetelna, wewnętrznie spójna i do-
brze udokumentowana przez Biblię, istnieje jednak szereg zarzutów, które
są wobec niej stawiane. Pierwszym z nich, o czym była już mowa wcześniej,
jest interpretacja czasownika
#br.
Czy należy rozumieć go w znaczeniu „prze-
prowadzić”, czyli złożyć w ofierze (rzeczywiste zabicie dziecka), czy odnosi
się on raczej do czynności przekazania (poświęcenia, dedykowania, odda-
nia) dziecka bóstwu?
Druga niejasność dotyczy rozumienia hebrajskiego słowa
môlek.
Woka-
lizacja masorecka sugeruje, że jest ono imieniem własnym bóstwa. LXX tłu-
maczy je w tym znaczeniu, zmieniając wokalizację na
moloch,
tylko w 2 Krl
23,10 i Jr 32,35. W pozostałych tekstach spółgłoski
mlk
tekst grecki Starego
Testamentu oddaje przez
archōn
(„władca”, „książę”, „zwierzchnik”; por. Kpł
18,21; 20,2.3.4.5) lub
basileus
(„król”; por. 1 Krl 11,7; Jr 32,35), co może
sugerować, że tłumacz interpretował je jako
melek
(„król”) nie w odniesieniu
do ziemskiego władcy, lecz jako epitet nieznanego nam dziś z imienia bó-
stwa, które było określane jako „król”. Nie jest to argument rozstrzygający,
ponieważ możliwe jest, że tłumacz lub tłumacze mogli nie zrozumieć teks-
tu oryginalnego, który mówił o imieniu własnym bóstwa. Znacznie bardziej
godna uwagi jest zmiana samogłosek w greckim imieniu
moloch.
Sprzeciwia
się ona wokalizacji masoreckiej, która, zdaniem niektórych badaczy, pochodzi
z przeniesienia samogłosek z rzeczownika
bōšet
(„wstyd, hańba”) na spółgłos-
ki
mlk
12
, co z kolei potwierdzałoby nieoryginalność wokalizacji masoreckiej.
Biblijny obraz Molocha zostaje osłabiony poprzez dwie perykopy.
W tekście hebrajskim 1 Krl 11,7 Moloch jest określony jako ohyda Am-
monitów, co jest oczywistym błędem, ponieważ to Milkom, a nie Moloch
był bóstwem tego narodu
13
. Jr 19,5 stwierdza zaś, jako jedyny tekst całego
Starego Testamentu, że dzieci były palone nie Molochowi, lecz Baalowi
14
.
12
13
14
A. Geiger jako pierwszy zaproponował tę hipotezę w 1857 r. (A. Geiger,
Urschrift
und Übersetzungen der Bibel,
Frankfurt am Main 1928
2
). Na temat formy słowa zob.:
Day,
Molech,
56-58; Heider,
e Cult of Molek,
223-232; M. Weinfeld, S.D. Sperling,
„Moloch, Cult of ”, w:
EncJud XIV
428.
Zob. Day,
Molech,
31-33; Heider,
e Cult of Molek,
278-279. J. Gray i F. Stolz uważali
jednak, że Molocha można utożsamić z Milkomem ( J. Gray, „ e Desert god ‘Attr in
the Literature and Religion of Canaan”,
JNES
8 (1949), 72-83; tenże,
e Legacy of
Canaan
(VTSup 5), Shefield 1965
2
, 171-173; F. Stolz,
Strukturen und Figuren im Kult
von Jerusalem
(BZAW 118), Berlin 1970, 181-218).
Niektórzy uczeni uważali, że na podstawie Jr 19,5 i 32,35 można stwierdzić, iż Moloch
był innym imieniem Baala (G. Östborn,
Yahweh and Baal: Studies in the Book of Hosea
and Related Documents,
Lund 1956,13-24,38,42,55-57,81,103; L. Sabottka,
Zephanja:
Versuch einer Neuübersetzung mit philologischem Kommentar
(BibOr 25), Roma 1972, 24-
25; W. iel,
Die deuteronomistische Redaktion von Jeremia 1-25
(WMANT 41), Neu-
kirchen-Vluyn 1973, 129). Lange uważa, że w Jr imię Baal jest używane jako termin
uogólniający wszystkie formy obcych kultów sprzecznych z ortodoksyjnym jahwizmem
(Lange, „« ey Burn eir Sons and Daughters»”, 129-131).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin