Wiara w Ewangelii św. Mateusza.pdf

(218 KB) Pobierz

Wierzy

…

}

WIERZY

…

Wykład 9

Ks. Michał Bednarz

IARA W EWANGELII

ŚW

. M

ATEUSZA

Jakie jest główne przesłanie tej Ewangelii?

Pierwsze słowa, które – według Ewangelii

św.

Mateusza – Jezus wypowiedział w czasie publicz-

nej działalności, są niezwykle ważne: „Nawracajcie

się, albowiem bliskie jest królestwo niebieskie

(Mt 4,17). Jest to streszczenie całego Jego nauczania, które sprowadza się do głoszenia prawdy o kró-

lestwie Bożym i wezwania do nawrócenia, czyli przemiany

życia.

W ten sposób Jezus włączył się w wiarę Izraela. Treścią tej wiary był Bóg Stwórca oraz Pan dzie-

jów, który wybrał Izraela i objawiał się mu w różnych wydarzeniach. Dzięki temu doświadczeniu Izra-

elici poznawali Boga i dostrzegali Jego zbawcze działanie. Naród wybrany w swej historii i w swej

codzienności odkrywał stale na nowo prawdę Bożego wybrania, Bożej bliskości i Bożego zbawienia.

Wielkie dzieła Boga, dokonane w historii na korzyść ludu wybranego, głoszone zwłaszcza w liturgii,

domagają się odpowiedzi w postaci modlitwy dziękczynnej oraz w postawie

życiowej.

Jezus objawiał także Boga. Mówił o Nim jako o stworzycielu

świata

i człowieka (Mt 19,4-8)

że

z tego względu zasługuje na tytuł Pana nieba i ziemi (Mt 11,2-5). Jego panowanie Chrystus przed-

stawiał w obrazach, które występują w Starym Testamencie. Judaizm czasów Jezusa podkreślał dy-

stans między Bogiem a

światem.

Przesadnie akcentował to, co teologicznie nazywa się transcendencją

Boga. Wyrażał to w różny sposób. Twierdził: Bóg mieszka w trzecim lub siódmym niebie, tron Jego

otaczają niezliczone rzesze aniołów, którzy są pośrednikami między niedostępnym Bogiem a

światem.

Z przyjściem Jezusa na

świat

sytuacja uległa jednak radykalnej zmianie. W Nim objawił się Bóg, który

jest z nami (por. Mt 1,23), czyli Bóg niezwykle bliski człowiekowi. Jezus zbliża Boga do ludzi. Prze-

zwycięża doprowadzony do skrajności dystans. Czyni to w bardzo różny sposób.

W judaizmie uczono o Bogu jako Ojcu, ale zawsze w ten sposób, by zachować pełen szacunku

dystans. Dlatego do tytułu tego dodawano określenia:

Ojciec w niebie, Ojciec nasz Król, Ojciec Pan.

Zwracano także uwagę, aby Boga nie nazywać tym samym imieniem, jakiego używały dzieci w rodzi-

nie na określenie swego ojca ziemskiego. Zwracanie się do Boga tym samym imieniem byłoby zna-

kiem braku szacunku. Jezus zrywa z ówczesnymi zwyczajami Izraelitów i zwraca się do Boga w mo-

dlitwie imieniem

Abba

(Mk 14,36). Termin ten miał znaczenie zdrobnienia: tak zwracały się dzieci

do ziemskiego ojca. Dla współczesnych Jezusowi

Żydów

zwracanie się w ten sposób do Boga (mój

Tatusiu, mój Ojcze)

uważane było za profanację. Stajemy zatem wobec czegoś niezwykłego i niespo-

tykanego. Można to wyjaśnić jedynie w ten sposób,

że

przyjmie się, iż chodzi o objawienie, które

przyniósł Chrystus, który miał

świadomość

swego bóstwa. On był jedynym, który miał prawo zwracać

się do Boga

Abba.

Miał

świadomość, że

łączą Go z Bogiem takie związki, jakich nikt poza Nim

Wierzy

…

}

ze Stwórcą nie nawiązał. Zerwał z ówczesnymi zwyczajami

żydowskimi,

zainaugurował nowe słow-

nictwo, nową oryginalną modlitwę, która nie ma odpowiednika w literaturze judaistycznej. W tym jed-

nym słowie

Abba

objawił nam Boga jako dobrego i bliskiego Ojca. Przymiotem Boga Ojca jest do-

broć, która ujawnia się najpierw w gotowości wysłuchania prośby dziecka. Bóg jest tak blisko,

że

sły-

szy i rozumie prośby, jakie kierują do Niego ludzie, tak jak ojciec ziemski rozumie prośby swojego

dziecka (Mt 7,7-11). Bóg jako Ojciec nie ma sobie równego (Mt 23,9). Jego dobroć przewyższa dobroć

ojca ziemskiego wobec swych dzieci (Mt 5,45). Chrystus nie tylko sam posługiwał się w odniesieniu

do Boga imieniem

Abba,

ale również swoim uczniom polecił zwracać się do Boga w słowach „Ojcze

nasz”

(Mt 6,9-13).

Jezus uczył,

że

stworzony przez siebie

świat

Bóg otacza ciągłą opieką:

żywi

ptaki, obdarza pięk-

nem lilie polne, bez Jego woli nie spadnie na ziemię ani wróbel, ani włos z głowy (Mt 6,25-34; 10,29),

od Niego zależy wszystko, bez Jego woli człowiek nie potrafi jednej chwili dodać do swego

życia

ani

jednego włosa uczynić białym lub czarnym (Mt 6,27; 5,36).

Z powodu tej niezwykłej troski Boga o człowieka, każdy uczeń Jezusa, podobnie jak pobożny

Izraelita, winien całkowicie polegać na Bogu, miłować Go z całego serca i duszy oraz służyć Mu nie-

podzielnie (Mt 6,24; 5,8).

Ale jaki związek z wiarą, którą stara się obudzić Jezus, ma głoszenie przez Niego prawdy

o królestwie niebieskim?

Jezus w różny sposób starał się przezwyciężyć dystans między Bogiem a człowiekiem a czynił

to także, ucząc o królestwie niebieskim. W ten sposób chciał obudzić w ludziach modlitewną wdzięcz-

ność oraz wezwać ich do zachowania postawy odpowiadającej działaniu Stwórcy i Pana. Ucząc o kró-

lestwie niebieskim, nawiązywał do Starego Testamentu. Wprawdzie określenie

królestwo Boże

czy

królestwo niebieskie

rzadko występuje w Starym Testamencie i spotyka się je raczej tylko w księ-

gach późniejszych (Tb 13,1; 1 Krn 17,14; 28,5; Ps 145,11-12; Mdr 10,10), ale sam temat jest bardzo

żywy.

Niektóre teksty, odwołując się do wybrania i powołania historycznego Izraela, ukazują sprawy

ciągle aktualne, trwające w czasie panowanie Boga nad ludem, który wybrał spośród narodów i uczynił

swoim królestwem. Myśl tę najlepiej oddają słowa z przemówienia Samuela do Izraelitów: „Pan,

wasz

Bóg, jest królem waszym”

(1 Sm 12,12; por. Iz 6,5).

Ale prorocy budzili też pełne głębokiej nadziei przekonanie,

że

kiedyś pojawi się Bóg jako zbaw-

ca i wyzwoli całą ludzkość od zła. Idea ta rozwijała się w dwóch ujęciach: osobowym i rzeczowym.

W pierwszym wypadku chodziło o osobę Mesjasza, postać centralną w wielkim dziele zbawczym Bo-

ga. Celem Jego działalności – głosili prorocy – będzie wprowadzenie Bożego panowania. Jedni przed-

stawiają Go jako władcę i sprawiedliwego króla oraz pełnego Ducha Bożego charyzmatyka (Iz 9,5-6;

11,1-10; Mi 5,1; Jr 23,5-6; Ez 37,22). Niekiedy przyznają Mu przymioty (prerogatywy) przekraczające

godność zwykłego człowieka. Zapowiadają,

że

Bóg odda Mu władzę nad wszystkimi ludźmi po wsze

czasy (Mi 5,1-4a; Ps 110; Dn 7,13-14). Inni prorocy przedstawiają Go jako króla cichego, pokornego

(Za 9,9-10) oraz oczekiwanego przez wszystkie narody nauczyciela. Będzie to pasterz (Za 13,7), któ-

rego zdradzą najbliżsi, sponiewierają i niewinnie skażą na

śmierć

oraz przebiją (Iz 50,4-9; 52,13-53,9;

Za 12,10). Charakterystyczną cechą Jego

życia

będzie to, iż zarówno w Jego nauczaniu, jak i w działa-

niu na pierwszy plan wysunie się Bóg, Jego wszechmocna Opatrzność. To Bóg będzie działał w Nim

i przez Niego. On zaś jako najpodatniejsze narzędzie nawet wtedy, gdy przejmie od Boga królowanie

nad

światem

i ludźmi, w sposób najdoskonalszy uwielbi Boga i zrealizuje plan Jego królowania. Bóg

sprawi,

że

nadejdzie nowa era rajskiego szczęścia i przyjaźni z Bogiem, który przez swego reprezen-

tanta – Mesjasza – będzie wszystkim dla wszystkich.

Druga grupa tekstów kładzie szczególny nacisk na przyszłość i powszechność Bożego królestwa.

Wierzy

…

}

Izraelici głęboko wierzyli,

że

przyjdzie godzina, w której panowanie Boga objawi się w pełnym blasku

i obejmie cały

świat.

Bóg bowiem jako Stwórca jest królem całego

świata

i Jego panowanie rozciągnie

się w przyszłości na wszystkie narody. Prorocy zapowiadają nowy lud Boży ery mesjańskiej, którego

zalążek stanowić będzie mała „reszta” dawnego Izraela.

Dokonuje się też tzw.

spiritualizacja,

czyli przejście w opisach od szczegółów i konkretów

materialnych w sferę duchową (dobro i zło). W chwili najmniej oczekiwanej sam Bóg położy kres

złu, utwierdzając na zawsze swoje panowanie (Ez 38-39; Za 14; Iz 19,16-25; 24-27). Najwyraźniej

ideę przyszłego królestwa wyraził autor Księgi Daniela: „W

czasach tych królów Bóg nieba

wzbudzi królestwo, które nigdy nie ulegnie zniszczeniu, a którego władza królewska nie będzie oddana

żadnemu

innemu narodowi. Zetrze i zniweczy ono wszystkie te królestwa, samo zaś będzie trwało

na wieki”

(Dn 2,44).

Czy Jezusa, w swoim nauczaniu i działalności, zrealizował oczekiwania proroków, którzy zapo-

wiadali,

że

kiedyś Mesjasz spełni oczekiwania dotyczące królestwa Bożego?

Starotestamentalna idea królestwa Bożego jest tak droga

św.

Mateuszowi,

że

wokół niej koncen-

truje swoje dzieło. Temat

królestwa Bożego,

albo mówiąc lepiej:

królowania

lub

panowania Bożego,

czy zbawczej obecności Boga, występuje we wszystkich Ewangeliach, ale rozwinął go przede wszyst-

kim

św.

Mateusz.

Określenie

królestwo Boże

zajmuje centralne miejsce we wszystkich Ewangeliach synoptycznych

(18 razy u Marka, 54 razy u Mateusza i 39 razy u Łukasza).

Św.

Mateusz posługuje się jednak często

określeniem

królestwo niebieskie

(32). Jednak te dwa określenia nie różnią się. W judaizmie w okresie

Nowego Testamentu terminem

niebo

zastępowano

święte

imię Boga. Jezus nie unikał wymawiania

imienia Bożego, ale, stosownie do zwyczaju

żydowskiego,

posługiwał się formą opisową. Drugą cechą

Ewangelii

św.

Mateusza jest częstotliwość używania określenia

królestwo Boże

lub

królestwo niebie-

skie.

Słusznie więc ta księga nazywana jest dramatem o nadejściu, programie, naturze królestwa Boże-

go oraz o warunkach jego osiągnięcia.

Wszystkie najważniejsze przemówienia w Ewangelii

św.

Mateusza mają wspólny temat: króle-

stwo Boże. Jednak każde następne przemówienie podkreśla jakiś nowy, szczególny jego aspekt.

a) Mt 5-7. Jezus ogłasza jego nadejście. Jest to przemówienie programowe, kreślące obraz doskonałego

ucznia. b) Mt 10. Jest to przemówienie albo

pouczenie misyjne

dotyczące głoszenia królestwa. Jezus

podaje rady w związku z prześladowaniami. c) Mt 13. Przypowieści o tajemnicy królestwa. d) Mt 18.

Przemówienie eklezjalne,

które reguluje wzajemne stosunki uczniów we wspólnocie. e) Mt 24-25.

Przemówienie eschatologiczne

o stanie końcowym i o udoskonaleniu królestwa. Każda z mów poprze-

dzona została częścią opisową, tworząc z nią jakby jedną księgę dzieła. Opisy stanowią przygotowanie

i ilustrację przemówień. Widać w nich wyraźną ewolucję wydarzeń, a w przemówieniach paralelny

rozwój mesjańskiej idei królestwa niebieskiego.

Chronologicznie królestwo, czyli panowanie Boga, dzieli się na trzy etapy: pierwszy – jego inau-

guracja w osobie, czynach i słowach Chrystusa; drugi – czas rozpoczynający się wraz ze

śmiercią

i zmartwychwstaniem Jezusa a trwający do końca

świata;

trzeci – królestwo eschatologiczne w pełnym

tego słowa znaczeniu, czyli królestwo Boże czasów ostatecznych.

W osobie Jezusa, w Jego czynach i słowach, ujawnia się królestwo lub – lepiej – królowanie albo

Por. J. Homerski,

Ewangelia według

św.

Mateusza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (PŚNT, III/1),Poznań-

Warszawa: Pallottinum 1979, s. 40-41; J. Kudasiewicz,

Ewangelie synoptyczne dzisiaj

– dz. cyt., s. 189-190; A. Paciorek,

Ewangelia według

Świętego

Mateusza. Rozdziały 1-13. Wstęp – przekład z oryginału- komentarz (NKB, I/1),

Częstocho-

wa: Edycja

Świętego

Pawła 2005, s. 27.

Wierzy

…

}

panowanie Boga wraz ze wszystkimi swoimi mocami zbawczymi. Dlatego Jan Chrzciciel stwierdził:

„Bliskie

jest królestwo niebieskie”

(Mt 3,2). Podobnie głosił Jezus (Mt 4,17). Tłumaczenie Biblii Ty-

siąclecia nie jest w tym wypadku precyzyjne. W tekście greckim jest bowiem słowo

ᾔγγικε�½

(czas

przeszły dokonany). Należy więc oddać je słowami: „zbliżyło

się, nadeszło”

(por. Mt 4,17; 12,18).

Królestwo, o którym mówił Jezus, nie należy rozumieć terytorialnie, ale dynamicznie. Nadszedł nowy

czas – epoka zbawienia. Obecnie wypełnia się zapowiedź proroka (Iz 61,1-2). Z Jezusem i z Jego dzie-

łem rozpoczął się czas radości (Mt 9,15). Zbawcze działanie Boga nie realizuje się jednak w ten spo-

sób, jak oczekiwał tego judaizm, a więc nie przez polityczne uwolnienie Izraela od nieprzyjaciół, ani

przez gwałtowne objawienie się królestwa Bożego, jak spodziewali się reprezentanci

żydowskiej

apo-

kaliptyki. Królestwo Boże realizuje się w Jezusie, w Jego nauczaniu, w zwycięstwach nad szatanem

poprzez uzdrowienia i wypędzenia złych duchów (por. Mt 12,28). Dostrzegają je tylko wierzący. Jedy-

nie apostołom „dano

poznać tajemnice królestwa niebieskiego”

(Mt 13,11), a nie tym, którzy wpraw-

dzie widzą i słyszą, podobnie jak uczniowie, ale nie rozumieją. Zboże już dojrzało (Mt 9,37-38). Wy-

czekiwany pasterz nadszedł (Mt 10,6; 15,24). Obecność królestwa podkreślają wyraźnie tzw.

przypo-

wieści wzrostu:

o siejbie (Mt 13,1-23), o dobrym nasieniu i chwaście (Mt 13,24-30), o ziarnku gorczy-

cy i zaczynie (Mt 13,31-35).

Jeszcze jedno jest w tym wypadku bardzo wymowne Tam, gdzie

św.

Marek pisze: „Królestwo

Boże przychodzące w mocy”

(Mk 9,1),

św.

Mateusz stwierdza: „Syn

Człowieczy przychodzący w króle-

stwie swoim”

(Mt 16,28). Nie jest to różnica przypadkowa i niezamierzona. Jeżeli Ewangelista postę-

puje w ten sposób, to znaczy uznaje,

że

królestwo Boże i królestwo Jezusa są identyczne. Warto jesz-

cze przypomnieć takie wypowiedzi Chrystusa, jak: „Lecz

jeśli Ja mocą Ducha Bożego wyrzucam

złe duchy, to istotnie przyszło do was królestwo Boże”

(Mt 12,28). Jest to wypowiedź kogoś mającego

świadomość,

iż jest wcielonym królestwem Bożym.

W każdym razie wypędzanie złych duchów

i cuda Mistrza z Nazaretu są znakami wypełnienia się czasów i nadejścia królestwa. Dlatego uczniowie

są szczęśliwi, ponieważ widzą i słyszą to, co wielu proroków i sprawiedliwych Starego Testamentu

pragnęło widzieć i słyszeć (por. Mt 13,16).

Określenie

królestwo niebieskie

oznacza więc wszechmocną i darmową interwencję i ingerencję

Boga, który przez Swego Syna i w Nim ukazuje się jako Pan i Król

świata,

zmienia bieg historii, roz-

ciąga Swoją wolę na całą ludzkość, niszczy grzech i władzę szatana. Równocześnie stara się doprowa-

dzić ludzi do tego,

żeby

zawsze pełnili wolę Ojca niebieskiego.

Czy Jezus uczył,

że

tylko w Jego słowach i w Jego działalności objawiało się Boże panowanie?

Św.

Mateusz nie ogranicza się tylko do przedstawienia początków królestwa niebieskiego,

ale pisze także o jego fazie pośredniej i o objawieniu się Bożego panowania na końcu czasów. Widać

to dobrze w

Ojcze nasz

(Mt 6,9-13). Werset 10: „Niech

przyjdzie Twoje królestwo”

jest komentarzem

do wersetu 9: „Niech

się

święci

Twoje imię”.

Nie chodzi tylko o przyjście Pana w chwale na końcu

czasów, ale również o stopniową realizację Jego panowania na ziemi.

Jezus poucza,

że

królestwo Boże jest już w sposób ukryty i tajemniczy obecne w

świecie,

ale nie osiągnęło jeszcze pełnego rozkwitu. Widać to także dobrze w tzw.

przypowieściach o wzroście.

Założone przez Jezusa królestwo rozwija się i zmierza ku doskonałości. Rośnie jak ziarno gorczycy

(Mt 13,32-33). Pozostawione pośród

świata

jest z konieczności pomieszane ze złem. Czyni wrażenie

sieci rybackiej po połowie, wyciągniętej z wody i zawierającej dobre i złe gatunki ryb (Mt 13,47-48).

Jest jak dorodny łan pszenicy, na którym rośnie również kąkol (Mt 13,24-30). W koncepcji

św.

Mate-

usza jest to faza pośrednia, przejściowa i obejmująca okres obecnej rzeczywistości od zmartwychwsta-

Por. T. Loska,

Ewangelia według

św.

Mateusza. Księga wypełnionych obietnic Bożych,

Katowice: Księgarnia

św.

Jacka

1995, s. 40.

Wierzy

…

}

nia Jezusa aż po Jego chwalebne przyjście. Ewangelista nazywa je królestwem Syna Człowieczego (Mt

13,36-43; 16,28; 24,36-44; 25,31-34), gdyż zostało przez Niego założone i trwać będzie aż do Jego

chwalebnego przyjścia. Reprezentuje je w pewien sposób założony przez Jezusa Kościół (Mt 16,19).

Ale królestwo niebieskie zrealizuje się w sposób doskonały, gdy wszyscy poddadzą się „jarzmu”

Bożego panowania, czyli Bożej woli. Czasy ostateczne, które zaczęły się wraz z pierwszym przyjściem

Jezusa, osiągną jednak pełnię w przyszłości – na końcu czasów. Teraźniejszość jest tylko przygotowa-

niem i zapowiedzią tej przyszłości. Wówczas zrealizuje się w pełni nowa rzeczywistość. Dlatego

w Ewangelii

św.

Mateusza dostrzegalne jest wyraźne napięcie między dwoma biegunami:

teraz

i w przyszłości.

Ten aspekt eschatologiczny akcentuje wiele przypowieści. Ich cechą charakterystyczną

jest to,

że

zapowiadają wypełnienie się królestwa. Widać to szczególnie w tzw.

przypowieściach

o wzroście

(Mt 13,24-30.47-50). Mówią one o „teraz” królestwa, ale równocześnie o jego przyszłości

i wypełnieniu. Siew jest tym „teraz” królestwa, a obfite

żniwa

jego wypełnieniem eschatologicznym

(Mt 13,1-9); małe ziarno gorczycy – to „teraz”, a wielkie

żniwo

– to czasy eschatologiczne. Podkreśla-

ją jednak równocześnie bezpośrednią łączność między aktualnym działaniem Boga w

świecie

a Jego

interwencją na końcu czasów. Uczą,

że

królestwo jest już wprawdzie obecne w

świecie,

ale nie osią-

gnęło jeszcze pełnego ujawnienia się. Nastąpi ono dopiero w czasach ostatecznych. Będzie to ostatecz-

ne zwycięstwo Boga nad szatanem. Sprawiedliwi posiądą wtedy królestwo przygotowane dla nich

od założenia

świata

(Mt 25,31-46) a Bóg zapanuje wśród ludzi. Ta przyszła rzeczywistość jest przed-

miotem nadziei. Idący za Jezusem, wejdą dopiero w przyszłości do królestwa Bożego, które będzie

nagrodą za dobre uczynki (Mt 7,21). Syn Człowieczy przyjdzie w chwale Ojca i odda każdemu według

jego uczynków (Mt 16,27-28). W otrzymywaniu tej nagrody będzie zachowana hierarchia w zależności

od uczynków dokonanych na ziemi (Mt 5,19). W każdym razie pełne i ostateczne utwierdzenie króle-

stwa nastąpi po przyjściu Syna Człowieczego w chwale i po sądzie powszechnym.

Uświadamiając sobie,

że

Bóg jest blisko człowieka i jest jego Zbawicielem, który uwalnia go

od różnych nieszczęść, a nade wszystko od grzechu i władzy, uczeń Jezusa winien odpowiedzieć

przemianą

życia

i głębokim zaufaniem Stwórcy.

Czego Jezus domaga się od uczniów, nawrócenia czy wiary?

Pierwsze słowa Jezusa, inaugurujące Jego publiczną działalność w Ewangelii

św.

Mateusza,

brzmią: „Nawracajcie

się, albowiem bliskie jest królestwo niebieskie”

(Mt 4,17). Stanowią one stresz-

czenie Jego nauczania. Wynika z tego,

że

nawrócenie jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia króle-

stwa niebieskiego. Podobny wniosek można także wyciągnąć z innych wypowiedzi Jezusa (Mt 12,41).

Św.

Mateusz, podobnie jak inni Ewangeliści, na określenie nawrócenia posługuje się najczęściej

czasownikiem

µετα�½οέω

nawrócić się, pokutować, opamiętać się).

Pojmuje nawrócenie bardzo sze-

roko. W znaczeniu negatywnym nawrócenie oznacza

odwrócenie się od zła

(por. Łk 7,47; 15,1-32).

Nawrócić się do Boga, to znaczy zejść ze złej drogi. Pewne teksty (Mt 3,2.8.11; 4,17; 11,20-21; 12,41)

sugerują,

że

chodzi o czynność jednorazową, która jest początkiem

życia

chrześcijańskiego. Nawróce-

nie jest w tym wypadku związane z chrztem jako rytem inicjującym wejście do wspólnoty. Ale inne

teksty wskazują,

że

chodzi o czynność złożoną (Mt 18,3), a mianowicie o przejście spod władzy grze-

chu pod władzę Jezusa. W greckim słowie, które jest odpowiednikiem naszego terminu

nawrócenie,

chodzi o przemianę sposobu myślenia. Jeżeli ono się nie zmieni, to nawrócenie może być tylko chwi-

lowe i zewnętrzne (Mt 18,3). Jeżeli zaś ma być prawdziwe i pełne, musi się przejawić w zmianie po-

stawy, a przede wszystkim w praktycznym postępowaniu, a jego następstwem będą właśnie odpo-

wiednie czyny (Mt 3,8).

A. Salas, dz. cyt., s. 125-126.

Plik z chomika:

siola1974

Inne pliki z tego folderu:

Wiara w pismach prorockich 2.pdf (187 KB)
Ja wierzę, my wierzymy.mp3 (7154 KB)
Na drogach wiary biblijnego Izraela 2.mp3 (11973 KB)
Ja wierzę, my wierzymy.pdf (173 KB)
Na drogach wiary biblijnego Izraela 3.mp3 (11544 KB)

Wiara w Ewangelii św. Mateusza.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: