Biedrzyński D., Pojęcie harmonii w filozofii Empedoklesa.pdf

(160 KB) Pobierz
IDEA – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych
XXVI
Białystok 2014
DAWID BIEDRZYŃSKI
(Katowice)
POJĘCIE HARMONII W FILOZOFII EMPEDOKLESA
Empedokles jest myślicielem kontynuującym zrewolucjonizowaną już przez
Parmenidesa z Elei filozofię grecką. Kontynuacja ta jest jednak z jednej strony
usankcjonowana „znakami prawdy” przedstawionymi przez Parmenidesa, a z dru-
giej strony stanowi rozwinięcie myśli milezyjskich filozofów przyrody. Empedokles
odpowiada na pytania o podstawę świata, jego źródło, sposób powstania, ale i jego
kształt – strukturę.
Archai
Empedoklesa w odróżnieniu od
archai
filozofów z Miletu zostają wy-
raźnie podzielone na dwie grupy, na zasady czynne i bierne. Przy czym każda
z zasad brana oddzielnie może zostać opisana tak, jak
to eon
opisał Parmenides,
a zatem i poznanie prawdziwe będzie u Empedoklesa wiązało się z poznaniem
poszczególnych
archai.
Ale poznanie struktury świata-kosmosu to dodatkowo roz-
poznanie zharmonizowanego współistnienia elementów biernych w „okresie przej-
ściowym” między całkowitym zjednoczeniem, a całkowitym rozproszeniem. Do
grupy zasad biernych zalicza on ogień, powietrze, ziemię oraz wodę. Te elementy
określa mianem korzeni wszechrzeczywistości, jak przedstawia to fragment B6:
„Posłuchaj najpierw o czterech korzeniach wszystkich rzeczy: Zeus błyszczący,
Hera życiodajna, a także Ajdoneus i Nestis, która łzami zasila źródła śmiertel-
nych”
1
– Zeus to ogień, Hera symbolizuje powietrze, Hades ziemię, a Nestis wodę.
Cztery żywioły stanowią
archai
Empedoklesa. Mamy do czynienia zatem ze zwie-
lokrotnieniem tego, co stanowi podstawę rzeczywistości – zwielokrotnieniu w sto-
sunku do jednej zasady przyjmowanej przez poszczególnych filozofów milezyjskich
1
Diels, B6.
6
DAWID BIEDRZYŃSKI
– obojętne, czy zasadą była woda,
apeiron
albo powietrze – była to jedna za-
sada. Jedyność zasady z immanentnym jej ruchem była gwarantem ładu
ta panta
z zasady generowanego. Dlatego właśnie mogli filozofowie (a na pewno Anaksy-
menes
2
) określać świat mianem
kosmosu.
Zwielokrotnienie zasad (bez względu
na ich liczbę) i pozbawienie ich sił światotwórczych z konieczności likwidowało
możliwość powstania świata w jakiejkolwiek postaci, a więc i likwidowało koniecz-
ność istnienia harmonii (zarówno o statusie ontycznym jak i relacyjnym). Ogląd
zmysłowy wykluczał jednak taką możliwość –
kosmos
jest. Zachowanie zatem dla
zasad ich statusu bytów z wszystkimi cechami prawdy-bytu determinowało wpro-
wadzenie zasad czynnych. Empedokles wprowadza dwie zasady czynne – są to
Miłość oraz Nienawiść. We fragmencie B 17 przeczytamy, że „...raz wszystko się
jednoczy dzięki miłości, to znowu z powrotem oddziela się każdy element uno-
szony wrogą nienawiścią”
3
. Empedokles zatem nie tylko dzieli zasady na czynne
i bierne, ale pozbawia je immanentnego im ruchu. Sankcjonuje natomiast dwie
zasady jako te, ze względu na które naprzemiennie w zależności od dominacji jed-
nej z nich, istnieje ruch. Zaskakującym jest sama mnogość zasad czynnych. Jak
wiadomo zasady wcześniejszych filozofów oprócz generowania świata stanowiły
dla niego jednocześnie miarę i proporcję, a zatem powstawanie i ginięcie świata
oraz jego struktura były harmonijne – wyznaczone przez samą
arche.
O rozróżnieniu pomiędzy
arche
a zasadą porządkującą możemy mówić
w przypadku Heraklita, gdzie do czynienia mamy z zasadą-ogniem oraz
logosem.
Ogień i
logos
są w wizji świata Heraklita ściśle powiązane, ale jak zwraca uwagę
Janina Gajda „Jest rzeczą oczywistą, iż jedności tej nie można pojmować jako
jedności organicznej, nierozdzielnej”
4
.
Dla Empedoklesa poszczególne zasady nie są światotwórcze. Światotwórcze
są
archai
czynne występujące jako wzajemnie sobie przeciwne, a zatem w relacji,
ale posiadające definicyjnie tę samą istotę – powodujące ruch, który nie jest im
immanentny. Z relacji przeciwieństwa wynika, iż jest to ruch o przeciwnych wek-
torach, przy czym zaznaczyć trzeba, iż brak oddziaływania pomiędzy zasadami
czynnymi, a jedynie ich działanie na zasady bierne jest kolejnym dowodem na ich
dogłębnie inny od zasad biernych status ontyczny.
Żadna z zasad czynnych, potraktowana samoistnie, czyli przy wykluczeniu
działania zasady przeciwnej, nie posiada możliwości kreacyjnych świata –
ko-
smosu.
Sama Nienawiść jest źródłem ruchu
archai
biernych, ale ruchu rozpra-
szającego. Konsekwencja takiego ruchu i takiego działania Nienawiści jest har-
monia czwórwielości
archai
zpartykularyzowanych w poszczególne
archai
– jedna.
2
Zob. Diels, B2.
3
Diels, B17.
4
Janina Gajda,
Filozofia przedplatońska,
Wyd. PWN, Warszawa 2007, s. 89.
POJĘCIE HARMONII W FILOZOFII EMPEDOKLESA
7
Filozof z Akragantu pisze, iż „... oddziela się każdy element unoszony wrogą siłą
nienawiści”
5
. Wydaje się, że mówienie o harmonii w takim wypadku jest upraw-
nione ze względu na uporządkowanie zasad biernych.
Sama zasada – Miłość – konstytuuje natomiast ruch jednoczący. Poszcze-
gólne zasady bierne w coraz większym stopniu jednoczą się, aby ostatecznie stwo-
rzyć całość, w której niemożliwe jest rozróżnienie poszczególnych
archai
biernych.
Wynikiem jednoczenia jest
Sfairos
(Σφα
ρο
). Bardzo istotny jest fragment B 27:
„Tam nie rozróżnia się zwinnych członków słońca ani żywotności gęsto porośniętej
ziemi, jak również morza; tak dalece okrągły
Sfairos
tkwi mocno w grubej powłoce
Harmonii, radosny w otaczającej go samotności”
6
. W przytoczonym fragmencie
pojawia się bardzo ważne pojęcie
Harmonii
(Αρµο�½ίη ). Przy analizie tekstu po-
ematu
O naturze
można na to pojęcie natknąć się kilkakrotnie w kontekstowo
zróżnicowanych fragmentach, co może wskazywać na zróżnicowanie znaczeniowe
i używanie przez filozofa pojęcia
harmonii
w sposób niejednoznaczny.
Poniżej przedstawiam schemat ontyczny zbudowany w oparciu o fragmenty
dzieła Empedoklesa.
Ζε
ργ
(ogień)
pierwszy obszar pośredni
Ηρη τε φερέσβιο
(powietrze)
obszar zjednoczenia
obszar rozproszenia
Αιδω�½εύ
(ziemia)
Sfairos
Czwórwielość
Σφα ρο
Harmonia
drugi obszar pośredni
obszar harmonii Świata –
kosmosu
Ν στί
(woda)
5
Diels, B 17.
6
Tamże, B 27.
8
DAWID BIEDRZYŃSKI
Miłość i Nienawiść mieszczą się w schemacie przeciwieństw jako zharmonizo-
wane. Dlatego istnieje możliwość odniesienia do tego, co otacza i otaczanego, co
wyraźnie sugeruje fragment B 17: „...ogień, woda, ziemia i niezmierzony obszar
powietrza, a także zgubna nienawiść z dala od nich, równa we wszystkich kierun-
kach, oraz miłość między nimi jednakowo długa i szeroka”. Schemat uwyraźnia
funkcje zasad czynnych:
1. Nienawiść – to, co ogarniające i partykularyzujące.
2. Miłość – to, co centralizujące i łączące.
Harmonia
1. Harmonia w Miłości (zjednoczenie o charakterze ontycznym i zjednoczenie
elementów „dla siebie”)
Przywołajmy jeszcze raz znamienny fragment B 27: „Tam nie rozróżnia się
zwinnych członków słońca ani żywotności gęsto porośniętej ziemi, jak również mo-
rza; tak dalece okrągły
Sfairos
tkwi mocno w grubej powłoce Harmonii, radosny
w otaczającej go samotności”
7
. Pierwotne znaczenie słowa
harmonia
odwoływało
się do łączenia, dopasowania rzeczy. Później związane było z muzyką, strojeniem
instrumentu i dostrojeniem, współbrzmieniem (symfonia) odpowiednich tonów.
Kluczowa, jak wskazaliśmy to wcześniej, była harmonia dla Pitagorejczyków (har-
monia, isonomia, kosmos).
Przywołany fragment Empedoklesa ujawnia pewne na-
wiązania do poematu
O naturze
Parmenidesa, gdzie we fragmencie B 8 znajdują
się takie sformułowania dotyczące bytu (to
eon):
„nieporuszony jest w granicach swych wielkich okowów”
„...przemożna bowiem Ananke
w pętach swych granic go trzyma, co zewsząd go okalają”
„..Nic przecież nie jest ani nie będzie
innego oprócz bytu, ponieważ go Moira tak zespoliła,
by cały trwał i nieruchomo...”
8
Zwróćmy uwagę na to, iż
Harmonia
we fragmencie B 27 pełni rolę gra-
nicy dla
Sfairosa,
jest tym, co go otacza, jest „grubą powłoką”, a więc i jest
7
Tamże.
8
Więcej na temat związku
Sfairosa
i
to eon
u Parmenidesa poniżej.
POJĘCIE HARMONII W FILOZOFII EMPEDOKLESA
9
z nim, jako granica, bezpośrednio związana. Powłoka stanowi granicę, w któ-
rej utrzymywany jest
Sfairos
– a zatem
Harmonia
wyznacza granicę dla bytu
utrzymując go w swoich okowach. Przekroczenie tej granicy zaburza, dysharmo-
nizuje całkowite, absolutne zjednoczenie elementów stanowiących materię wszech-
-całości. Zjednoczenie w
Sfairosie
jest usankcjonowane
Harmonią
rozumianą nie
jako relacja-równowaga pomiędzy poszczególnymi biernymi elementami, ale jako
ontyczny warunek jedność elementów jakościowo przekraczający same elementy
– można ją nazwać granicą jakościową. Owa jedność to właśnie
Sfairos.
W ta-
kim wypadku
Harmonia
jest niczym innym jak właśnie zasadą-Miłością. Za po-
twierdzenie tego stwierdzenia można uznać fragment B 122 poematu
Oczyszcze-
nia,
gdzie znajdujemy poddane personalizacji takie przeciwieństwa jak Piekność
i Brzydota, Pośpiech i Opieszałość, Prawda i Niepewność, a pośród nich „łak-
nącej krwi Niezgodzie” przeciwstawiona jest „Harmonia o poważnym spojrze-
niu”. Samo współ-istnienie elementów nie gwarantuje zaistnienia
Sfairosa. Sfairos
jako byt-jedność wszystkich elementów oraz jako byt-jedno może zaistnieć jako
odmienny jakościowo tylko w granicy wyznaczonej przez zasadę-Miłość, która
nadto jest w przypadku bycia granicą absolutnego jedna-zharmonizowania na-
zwana właśnie
Harmonią
9
.
2. Harmonia w Nienawiści (zjednoczenie elementów „w sobie”)
Kwestia ta jest o tyle problematyczna, że Empedokles nigdzie
expressis ver-
bis
nie wyraża poglądu, jakoby w momencie zwycięstwa Nienawiści spełniała się,
realizowała jakaś harmonia. W świetle jednak zachowanych fragmentów pisma
filozofa staje się jasne, że takowa harmonia ma miejsce. Nienawiść jest zasadą
nie tylko rozdzielającą, elementem rozpraszającym, ale również elementem ogar-
niającym – ukazującym zatem granicę zewnętrzną, w obrębie której możliwe jest
rodzenie się i umieranie (jako mieszanie –
µίξι
oraz wymiana –
διά αξί
). Czy-
tamy we fragmencie B 17, że „...raz jedno wyrosło z wielości jako jedyne, to znowu
się podzieliło, ażeby z jedności powstała wielość: ogień, woda, ziemia i niezmie-
rzony obszar powietrza, a także
zgubna Nienawiść z dala od nich, równa we
wszystkich kierunkach...”
10
. Można wysnuć wniosek, iż granica jest naturalną
konsekwencją działania zasady-Nienawiści oraz jednoczenia się zasad biernych
w
archai-jedna.
Maksymalne rozdzielenie elementów biernych stanowi o zakoń-
czeniu ruchu rozpraszającego. Stan takiego rozdzielenia jest utrzymywany dzięki
ciągłemu działaniu Nienawiści na elementy bierne, ale to właśnie zasady bierne
9
Dodatkowe potwierdzenie tej tezy znajdzie się poniżej przy analizie
Harmonii
w Świecie-
-kosmosie.
10
Diels, B 17.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin