Psychologia walki i dowodzenia - Jerzy Cendrowski, Stefan Swebocki.rtf

Jerzy Cendrowski Stefan Swebocki

Psychologia walki

i dowodzenia

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

m

WOJSKOWA AKADEMIA POLITYCZNA

im. Feliksa Dzierżyńskiego

Warszawa 1973

Biblioteka Wiedzy Wojskowej

Jerzy Cendrowski Stefan Swebocki

Psychologia walki i dowodzenia

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Obwolutą, okładkę i stronę tytułową projektował

WALDEMAR ŻACZEK

Redaktor

JADWIGA FĄFARA

Redaktor techniczny JOLANTA MICHAŁOWSKA

OD AUTORÓW

Katedra Psychologii Wojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego od piętnastu lat prowadzi intensywne prace naukowo- badawcze. Mają one służyć dobremu poznaniu mechanizmów decydu­jących o sprawnym funkcjonowaniu naszych sił zbrojnych. Wyniki tej działalności poznawczej są wykorzystywane w procesie dydak­tycznym.

Krytyczna analiza naszego dotychczasowego dorobku naukowego nie upoważnia nas jeszcze do podjęcia ambitnego zamiaru opracowa­nia naszego rodzimego podręcznika psychologii wojskowej. W tych warunkach podjęliśmy niełatwą decyzję przedstawienia polskiemu czytelnikowi wojskowemu próbnego zbioru refleksji dotyczących psy­chologii walki i dowodzenia, pewnego rodzaju vademecum dla kon­kretnego adresata — dowódcy pododdziału (oddziału). W szerokim zakresie uwzględniono tu postulaty, jakie od lat wysuwali pod adre­sem Katedry Psychologii dowódcy, wychowawcy i instruktorzy woj­skowi.

Zdajemy sobie sprawę, iż nie zadowolimy w pełni wszystkich za­interesowanych poruszoną przez nas problematyką ze względu na szkicowe niemal ujęcie istotniejszych zagadnień. Czytelnicy będą zmuszeni do sięgania po dzieła bardziej ambitne, po opracowania monograficzne i podręczniki.

Niniejsza książka nie jest encyklopedią wiedzy o tak skompliko­wanych zjawiskach, jak walka współczesna i dowodzenie wojsko­we. Czytelnik wojskowy znajdzie w niej jednak wiele propozycji do przemyśleń, do dyskusji. W tej funkcji inspirującej upatrujemy usprawiedliwiony cel naszych dążeń do spopularyzowania myśli psy­chologicznej.

Wszystko, co służy wszechstronnemu poznaniu człowieka, ma dla sił zbrojnych ważne znaczenie, gdyż zwiększa gotowość bojową, usprawnia funkcjonowanie kolektywów żołnierskich, małych zespo-

łów technicznych oraz sprzyja organizacji współdziałania ludzi. Do­wódca na co dzień spotyka się z trudnymi sprawami twardej służby wojskowej, służby będącej sprawdzianem charakterów. Decyduje o lo­sach swych podwładnych i odpowiada za nich. Jest zatem obarczony trudnymi zadaniami. Powinien więc doskonale znać człowieka, umieć mu przewodzić, wywierać pozytywne wpływy. Wszystko to staje się możliwe, gdy dowódca zajmuje się psychologią z bliska i na co dzień. Opracowanie to ma mu w tym pomóc.

Książka składa się z dwóch podstawowych części, z których jedna jest poświęcona węzłowym problemom psychologii walki zbrojnej, a druga najważniejszym zagadnieniom psychologii dowodzenia woj­skowego. W obu częściach staraliśmy się zawrzeć możliwie najwię­cej uwag typu poradnikowego. Dopiero podczas pisania książki prze­konaliśmy się, jak trudna jest to sprawa.

Praca usługowa z zakresu psychologii wojskowej rozwija się nie­ustannie w naszych siłach zbrojnych. Zakres świadczonych usług jest coraz szerszy. W tym kontekście wiążemy także pewne nadzieje z na­szą książką, która powinna się przyczynić do popularyzacji myśli psy­chologicznej i do pozyskania nowych zwolenników i sympatyków psy­chologii. Dążenie to jest uzasadnione. W czasach współczesnych rola człowieka stale rośnie. Psychologia stwarza możliwości poznawania go i dlatego jest tak ważna dla każdego dowódcy i przełożonego w wojsku.

Wyrażamy głęboką wdzięczność gen. dyw. Zygmuntowi Zielińskie­mu i gen. bryg. Zbigniewowi Jurewiczowi za wnikliwe uwagi, które przyczyniły się do znacznego ulepszenia pierwotnego tekstu niniejszej pracy.

Pragnęlibyśmy, aby lekturze tej książki towarzyszyła refleksja nad tym, co może i powinno ulec udoskonaleniu. Najistotniejsze są bowiem kwestie gotowości bojowej i sprawności naszych sił zbrojnych. Są­dzimy, iż wypełnimy należycie nasze zadanie, jeżeli za sprawą niniej­szego opracowania pobudzimy tego rodzaju refleksję. Wyrażając tę nadzieję, prosimy uprzejmie o przesyłanie uwag krytycznych pod adresem: Katedra Psychologii WAP, Warszawa 59, ul. Banacha 2.

Stefan Swebocki

CZĘŚĆ I

PSYCHOLOGIA WALKI ZBROJNEJ

Rozdział I

PSYCHOLOGICZNE REFLEKSJE 0 WALCE ZBROJNEJ

Wojsko jest instytucją społeczną powołaną do prowadzenia działań zbrojnych. W czasach pokojowych musi być nieustannie gotowe do wejścia do walki, a zatem zawsze pozostawać w sta­nie jak najwyższej gotowości bojowej. Z tej przyczyny każdy oficer występujący w roli dowódcy, instruktora i wychowawcy wojskowego powinien w swym codziennym działaniu pamiętać o konieczności możliwie najlepszego przygotowywania do udzia­łu w przyszłej walce zbrojnej zarówno siebie samego, jak i swo­ich podwładnych.

Podstawową funkcją sił zbrojnych jest walka zbrojna. Tego rodzaju stwierdzenie jest jednak zbyt ogólne, treść bowiem tej funkcji można różnie interpretować. W państwach socjalistycz­nych stawia się przed siłami zbrojnymi zadania natury obronnej, wyzwoleńczej, rewolucyjnej. Armiom socjalistycznym obce są cele agresywne. Przed siłami zbrojnymi państw imperialistycz­nych są stawiane całkowicie odmienne zadania. Są to często za­dania natury napastniczej, kolonizatorskiej, a niekiedy nawet lu­dobójczej.

Tak więc ogólne stwierdzenie, iż podstawową funkcją sił zbroj­nych jest walka zbrojna,, sprowadza nas na grunt ideologiczny. Można zapytać, o jaką walkę zbrojną chodzi, w imię czego ma być prowadzona, czy ma to być walka w obronie własnego na­rodu lub napadniętych narodów sprzymierzonych, czy też na­paść o charakterze zaborczym.

Jedno jest w każdym razie pewne: przy wszystkich założe-

niach i tendencjach pokojowych społeczeństwa wojsko istnieje w tym celu, aby prowadzić walkę zbrojną i dlatego o wojsku można mówić tylko w kategoriach walki zbrojnej. Wojsko w okresie pokojowym zachowuje się i czyni tak, jakby antycy­powało walkę zbrojną.

Z tego względu psychologia wojskowa za źródło swoich badań, za drogę do usług na rzecz wojska uznaje badania i poznanie walki zbrojnej. Oto przykłady definicji ujmujących psychologię walki z różnych punktów widzenia, ze stanowisk bardzo odmien­nych.

Psychologia walki to psychologia zwyciężania lub ponoszenia klęski.

Psychologia walki — w pozytywnym ujęciu wojskowym — to psychologia gotowości do walki.

Psychologia walki to psychologia tragizmu, cierpień, wysiłku ludzi walczących, którzy sami cierpią i zadają innym cierpienia, są sprawcami cierpień.

Psychologia walki to psychologia odwagi i bohaterstwa.

Psychologia walki to psychologia ludzi narażonych na śmierć, broniących się przed śmiercią, starających się zadawać śmierć innym ludziom z różnych — mniej lub bardziej świadomych — powodów bądź pod wpływem pewnego przymusu.

W tych próbkach definicji psychologii walki dostrzega się jej podstawowe determinanty. Walka zbrojna odróżnia się od każ­dego innego działania zbieżnym, wspólnym występowaniem ta­kich determinant. One właśnie określają psychologiczną treść walki zbrojnej.

1. PSYCHOLOGICZNA TRESC WALKI ZBROJNEJ

Termin „walka" jest zazwyczaj jednoznacznie określany w do­kumentach wojskowych. Ale w języku potocznym bywa używa­ny w różnorodnych i niekiedy wręcz zaskakujących znaczeniach. Mówi się o walce z chuligaństwem, z przestępczością, z biurokra­cją, z hałasem itp. W zakładach pracy „walczy się" o sprawną i pełną realizację planu produkcyjnego, na wsi — o wysokie plo­ny, w wojsku o wysoki poziom dyscypliny. Ta wielorakość zna­czeń utrudnia niekiedy precyzyjne porozumiewanie się. Dla psy­chologicznych interpretacji i analiz pożądane byłoby znalezie­nie uniwersalnego pojęcia walki. Takie właśnie uniwersalne po­jęcie podaje w swojej pracy T. Kotarbiński: „Jan walczy z Pio­trem, ilekroć dążą oni do celów niezgodnych, wiedzą o tym i dla­tego w działaniach swych liczą się z działaniami przeciwnika" (12, 5)i.

Tak pojmowana walka nie musi się jednak kojarzyć z wro­gością. W tym sensie toczą ze sobą walkę dwaj szachiści, dwaj polemiści, dwa zespoły sportowe itp. Porównując przytoczony tekst z fragmentami konwencji Czefwonego Krzyża uchwalonej w 1868 roku w Petersburgu, wzbogacimy pojęcie walki zbrojnej

0   bardzo ważny czynnik. Interesujące nas fragmenty tej konwen­cji mają następujące brzmienie:               Jedynym uprawnionym ce­lem, jaki państwa winny sobie stawiać w czasie wojny, jest os­łabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela (...). W tym celu wystarczy możliwie największą liczbę ludzi uczynić niezdolnymi do walki". (Tekst pochodzi ze zbioru konwencji zestawionego przez B. Wi­niarskiego).

Przełóżmy treść przytoczonego fragmentu na język wojskowy. Co oznacza „uczynić kogoś niezdolnym do walki"? Oznacza to: zabić go, zranić lub wziąć do niewoli. Istotę rzeczy dobrze od­daje myśl zaczerpnięta z dzieła Lenina: „Żywiołem wojny jest niebezpieczeństwo. Na wojnie nie ma ani jednej chwili, kiedy by nie czyhało na ciebie niebezpieczeństwo" (22, 87). Dochodzi­my zatem do konkluzji, iż człowiek na wojnie działa w stanie nie­ustannego zagrożenia swego życia, zdrowia lub wolności osobi­stej. To zagrożenie właśnie i wszelkie konsekwencje z niego wy­nikające odróżniają walkę zbrojną od wszelkich innych rodzajów

1  form walki.

Inne rodzaje walki mogą doskonale sprzyjać przygotowaniu ludzi do udziału w walce zbrojnej. Wiadomo powszechnie, że

1 Na końcu każdej części niniejszej pracy jest podany wykaz literatury w układzie alfabetycznym. W tekście pracy podajemy po każdym cy­tacie w nawiasach dwie liczby, z których pierwsza oznacza liczbę po­rządkową danej pozycji z wykazu, a druga stronę, na której przytoczony cytat się znajduje.

jakakolwiek walka sportowa wyrabia w jej uczestnikach poczu­cie kolektywizmu, chęć zwycięstwa, wolę pokonywania trudów, rodzi radość z odniesionych sukcesów. Walka szachowa sprzyja doskonaleniu zmysłu kombinacyjnego, zmusza do opracowywa­nia wariantów taktycznych, wyrabia giętkość myślenia i umie­jętność przewidywania, zaprawia do rozumowania kategoriami probabilistycznymi, ujawnia spryt itd. W tych rodzajach walki występuje świadome przeciwdziałanie zamiarom przeciwnika, brak.uje w ni'ch jednak zagrożenia życia lub zdrowia.

Możliwe są i takie warianty rywalizacji, w których występuje silne zagrożenie, ale trudno mówić o przeciwdziałaniu zamiarom świadomego przeciwnika. J^kó przykład typowy można podać walkę z jakimkolwiek żywiołem. Dobrą ilustrację takich przy­kładów stanowią powtarzające się dość często w naszym kraju akcje przeciwpowodziowe. Można także zaliczyć do nich akcje przeciwlodowe, w czasie których z narażeniem życia saperzy roz­bijają zatory lodowe.

Z psychologicznego jednak punktu widzenia mówimy o walce zbrojnej jedynie wówczas, kiedy współwystępują: świadome przeciwdziałanie zamiarom przeciwnika oraz maksymalne za­grożenie. Treść walki zbrojnej ujmiemy zatem — z psycholo­gicznego stanowiska — następująco: walka zbrojna jest taką formą rywalizacji, w której występu­je świadome przeciwdziałanie zamiarom prze­ciwnika i stale działające zagrożenie, sta­ła groźba utraty życia, połączona z koniecz­nością zabijania i niszczenia.

Jeżeli tak jest, to wchodzimy w sferę zagadnień o wielkiej do­niosłości psychologicznej — od wrażeń począwszy, a na proble­mach osobowości żołnierza skończywszy. Najważniejsze są jed­nak te kwestie szczegółowe, które mają związek bezpośredni ze stanami uczuciowymi uczestników walki zbrojnej, z doznaniami ludzi w walce. W tym wypadku w grę wchodzą przede wszy­stkim — choć nie wyłącznie — zagadnienia działania odważnego i bohaterstwa w walce, problemy strachu i paniki na polu wal­ki i im podobne. Rozważania na te tematy stają się możliwe po dokładniejszej charakterystyce psychologicznych determinant walki zbrojnej i bliższej psychologicznej analizie zagrożenia. W li­teraturze psychologicznej istnieją liczne opracowania z tego za­kresu. Wiele spośród nich wymienia Bibliografia psychologii woj­skowej (7).

2. PSYCHOLOGICZNE DETERMINANTY WALKI ZBROJNEJ

Walka zbrojna odróżnia się od każdego innego działania anta- gonistycznego zbieżnym, wspólnym występowaniem trzech de­terminant.

Pierwszą i naczelną determinantą jest akcentowane już za­grożenie — ściślej: zagrożenie życia. Zagrożenie w walce jest nie tylko osobiste. Możliwe jest zagrożenie całego pododdziału lub oddziału, zagrożenie bronionego miasta, kraju. Właśnie do­znawanie zagrożenia stwarza ów stan specyficzny, który 'charak­teryzuje psychologicznie działanie zwane walką i dlatego nazy­wamy je determinantą walki zbrojnej.

Są ludzie, którzy nie odczuwają zagrożenia z powodu niskiego poziomu intelektualnego i braku wrażliwości uczuciowej. Jest jednak wątpliwe, czy o takich ludziach można powiedzieć, że walczyli. Są to przypadki odbiegające od normalnych, przypadki oligofrenii (niedorozwoju umysłowego), krańcowej introwersji, braku kontaktu ze światem zewnętrznym, co graniczy ze stanem patologicznym. Rozważania, które miałyby dotyczyć tego rodzaju osobników, stanowią dla psychologii wojskowej — z punktu wi­dzenia potrzeb wojska — peryferyjny ułamek problemu.

Samo zagrożenie, stanowiąc determinantę walki zbrojnej, nie charakteryzuje jeszcze dostatecznie przeżycia zwanego walką, nie jest specyficzne tylko dla walki zbrojnej, ponieważ w różnych zawodach istnieje stan zagrożenia. Walka z przyrodą także nie­sie z sobą zagrożenie. W stanie zagrożenia działa każdy, kto w czasie sztormu wypływa na morze dla udzielenia komuś pomo­cy. W stanie zagrożenia działają ekipy lekarskie podczas epi­demii, która jest groźna dla wszystkich ludzi. W stanie zagro­żenia ratuje się płonące domy itd.

A jednak wspomniane stany zagrożenia różnią się od tych,

które występują w walce zbrojnej. Dla niej charakterystyczne jest występowanie stanu zagrożenia wspólnie z drugą determi­nantą — istnieniem przeciwnika. Geneza zagrożenia na polu wal­ki jest inna niż zagrożenia w warunkach życia pokojowego, za­grożenia klęskami żywiołowymi czy innymi przypadkowymi klę­skami i katastrofami, sytuacjami katastroficznymi.

Na polu walki bowiem istnieje świadomy sprawca zagrożenia, istnieje przeciwnik i zagrożenie całkowicie lub w określonym stopniu wywodzi się z jego zamiarów, planów i działania. Za­grożenie staje się nawet przedmiotem pewnej gry i trzeba kunsz­tu, aby ujawnić zagrożenie rzeczywiste, jego intensywność, kie­runek działania, rodzaj i zasięg. Sam fakt istnienia zagrożenia jest jednak stały, skoro tylko istnieje świadomy przeciwnik. Tego przeciwnika, świadomego sprawcy zagrożenia, nie ma w warun­kach codziennego życia. Ale jeżeli powstają sytuacje, w których występuje ktoś, kto zagraża życiu (czyli istnieją obie te deter­minanty wspólnie), to sytuacja rzeczywiście nie jest odległa od walki zbrojnej. Przypadki takie znają dobrze obrońcy ładu pub­licznego walczący z przestępcami, ludzie, którzy w czasie poko­ju działają do pewnego stopnia na stopie wojennej. Dotyczy to także w całej rozciągłości żołnierzy naszych wojsk ochrony po­granicza i pilotów woj^k obrony powietrznej kraju.

Wreszcie trzecią determinantą, która jest może mniej stała, bardziej zmienna, ale jednak w każdej walce zbrojnej występu­je, jest deformacja norm moralnych. W zwykłych warunkach nie wolno podpalić domu, odpowiada się nawet za zapałki pozo­stawione w ręku dziecka. Ale w walce „wolno" palić całe mia­sta. Normalnie nie wolno nikomu wyrządzić krzywdy fizycznej, nawet uczynić gestu zagrażającego fizycznie innemu człowieko­wi, ale w walce „wolno" prowadzić morderczy ogień z broni ma­szynowej, który niesie śmierć.

Przemiana postaw moralnych niejednolicie jednak ulega de­formacji. Istnieją armie, w których deformacja norm moralnych jest zasadą walki. Są to armie imperialistyczne, kolonizatorskie. W przypadku armii socjalistycznych wspomniana deformacja po­staw i norm moralnych staje się koniecznością narzuconą przez przeciwnika.

3. PSYCHOLOGICZNE ŹRÓDŁA ZAGROŻENIA

Źródła zagrożenia w działaniach wojennych są inne niż w wa­runkach pokojowych. Nie wynikają one z warunków natural­nych — np. przyrodniczych czy technicznych. Źródłem zagro­żenia w walce staje się świadomy nieprzyjaciel. Jego dążenie do zniszczenia strony przeciwnej, do udaremnienia zamiarów prze­ciwnika, jego groźby stwarzają źródło zagrożeń. I oto cały skom­plikowany mechanizm bojowy: stosowanie i unikanie gróźb, za­powiadanie i niezapowiadanie wrogiego działania, ukrywanie i fałszowanie zamiarów. Mechanizm ten jest oparty na technice informacji i dezinformacji, z których wynikają różne stany za­grożenia przy udz...