Krasnodębski „ Rozumienie ludzkiego zachowania”
- metoda empatii jest często używana w historii przez laików lub ekspertów, nie jest ona jednak wyjaśnieniem, ale raczej heurystycznym zaleceniem
- jej funkcja polega na sugerowaniu pewnych hipotez psychologicznych, które mogą służyć jako zasady wyjaśniające w rozważanych przypadkach
- historyk próbuje wyobrazić sobie, jak działałby w danych warunkach, powodowany motywacjami swoich bohaterów; następnie próbuje generalizować swoje odkrycia do postaci ogólnej reguły i używa tej ostatniej jako zasady wyjaśniającej w wyjaśnianiu działania osób uwikłanych w badane zdarzenia
- procedura ta może okazać się heurystycznie pomocna, ale użycie jej nie gwarantuje słuszności sformułowanego dzięki niej wyjaśnienia historycznego
- słuszność zależy raczej od faktycznej poprawności generalizacji empirycznej, jaką może sugerować metoda rozumienia
- historyk może np. nie potrafić wczuć się w rolę postaci historycznej, a mimo to umie wyjaśnić niektóre z jej działań
- cechą charakterystyczną ujęcia problemu rozumienia w logicznym empiryzmie jest ujmowanie rozumienia wyłącznie jako wczucia się, empatii
- człowiek podejmując się oceny zachowania innego człowieka, ocenia go poprzez własne doświadczenie ( doświadczenie T.Abla)
- rozumienie tego doświadczenia wg Abla
- dane nam są 2 obserwowalne fakty
- pewien ciąg ruchów ciała ( wstanie od stołu, rozpalenie ognia)
- spadek temperatury, który możemy obserwować
- akt rozumienia łączy te 2 oddzielne fakty w stwierdzeniu, że spadająca temperatura była bodźcem do rozpalenia ognia
-dokonujące się w akcie rozumienia połączenie obserwowanych faktów- bodźca i reakcji- następuje przez założenie istnienia między nimi dodatkowego, interweniującego procesu ulokowanego wewnątrz ludzkiego organizmu
- akt rozumienia przebiega w dwóch krokach:
- internalizacja obserwowanych faktów, przełożenie ich na wewnętrzne stany odczuciowe organizmu
- zastosowanie generalizacji dotyczącej funkcji organizmu, zwanej przez Abla zasadą zachowania, czyni powiązanie między zjawiskami zależnością istotna
- nie ma dotąd techniki, która umożliwiałaby obiektywne przypisywanie stanów uczuciowych
- zwykle posługujemy się wyobraźnią
- wyobrażamy sobie emocje, które mogły wywołać obserwowane zachowanie, stawiając się w sytuacji tego, kogo usiłujemy zrozumieć
- zasady zachowania wiążą dwa stany uczuciowe w jednolitą sekwencję, ustanawiając między nimi zależnośc funkcjonalną, która polega na tym, że stan wywoływany dana sytuacją , kieruje stanem przypisywanym działaniu
- zasady zachowania są generalizacjami doświadczenia osobistego
- operacja rozumienia opiera się w swojej istocie na zastosowaniu własnego doświadczenia do obserwowanego zachowania
- z uwagi na opisane powyżej cechy przydatność operacji rozumienia w nauce jest ograniczona; opiera się ona na osobistym doświadczeniu badacza, nie jest zatem obiektywnie kontrolowana, a także nie poszerza naszej wiedzy, gdyż jest tylko stosowaniem wiedzy już posiadanej do nowych przypadków
- rozumieniem można posługiwać się w nauce jedynie jako metodą wstępnego badania przedmiotu; poza tym jest ono źródłem hipotez, które następnie poddawane są weryfikacji
- Abel jest więc w zasadniczych kwestiach zgodny z Hemplem. W obu przypadkach rozumienie ujęte zostało jako droga dochodzenia do pewnych twierdzeń, a więc – zgodnie z zasadami logicznego empiryzmu- jako tak zwanego kontekstu odkrycia ; rozumienie nie jest natomiast sposobem uzasadniania lub weryfikacji twierdzeń, nie należy do kontekstu uzasadniania.
- zachowanie jest swoistą, nieredukowalna do innych warstwą rzeczywistości; złudzeniem jest, że widzimy tylko fizyczne „ruchy ciała” innego człowieka, w rzeczywistości widzimy wiecej ( działania, intencje)
- w doświadczeniu potocznym ruchy ciała rozumiane są jako zachowania czy działania.
- wstępne rozumienie dokonuje się wraz ze spostrzeżeniem – nie mamy tu do czynienia z dwoma odrębnymi aktami- aktem spostrzeżenia oraz aktem rozumienia tego, co spostrzegliśmy (a potem jeszcze z aktem językowego wyartykułowania tego rozumienia)
- rozumienie mające zawsze językowy charakter zachodzi tu wraz ze spostrzeżeniem; każde spostrzeżenie jest zarazem interpretacją – zobaczyć coś możemy tylko jako coś, jako tak, a nie inaczej ujęte, rozumiane
- w zyciu codziennym ruchy ludzkiego ciała nie są rozumiane jako element przyczynowego układu przyrody, ale jako celowe zachowania podmiotów intencjonalnie odniesionych do otaczającego ich świata
- różnica między działaniami(zachowaniami) a fizykalnymi ruchami ciała jest podobna do tej, jaka występuje między dźwiękami a słowami(wydawanie dźwięków nie jest słowną wypowiedzią)
- musimy już z góry rozumiec intencjonalne zachowanie jako zachowanie intencjonalne ; zanim spytamy, dlaczego ktoś coś robi, widzieć musimy, że ktoś coś robi
- u podstaw rozumienia motywacji leży już aprioryczne rozumienie ruchów ludzkiego ciała jako zachowań intencjonalnych
- rozumienie możliwe jest tylko wtedy, gdy obserwator posiada kompetencje kulturową, gdy potrafi prawidłowo identyfikować i rozumieć poznawane obiekty
- rozumienie, polegające na uchwyceniu sensu zachowania, nazwane zostało przez Diltheya das elementare Verstehen, a przez Webera das aktualle Verstehen
- poprzedza ono głębsze rozumienie motywów, jest jego wstępnym warunkiem
- akt rozumienia czyichś intencji i motywów nie odbywa się w sferze nagich faktów, lecz zakłada już rozumienie, dzięki któremu zachowania i działania ludzi są nam w ogóle dane
- rozumienie nie jest operacja albo narzędziem badawczym, lecz wstępnym warunkiem badań w naukach społecznych
- często zdarza się, że nie wiemy, co dokładnie ktoś robi, gdy obserwujemy jego zachowanie; nasza niewiedza może mieć różne rozmiary, dotyczyć różnych, mniej lub bardziej elementarnych płaszczyzn
- pierwszą z nich jest nieznajomość bliższych okoliczności, w jakich występuje zachowanie, które chcemy rozumieć – okoliczności mających znaczenie dla określenia tego zachowania
- niewiedza nasza może sięgać jeszcze głębiej; może się zdarzyć taka sytuacja, gdy w ogóle nie możemy początkowo powiedzieć, co ktoś robi
- dzieje się tak wówczas, gdy widzimy jakies zachowanie , ale nie rozumiemy jego sensu
- z sytuacjami takimi spotykamy się tam, gdzie zachowanie odbiega od tych, jakie znamy z naszego bezpośredniego otoczenia
- w takich przypadkach ustalenie tego, czym jest dane zachowanie, wymaga dodatkowych zabiegów
- czasami pojawia się wątpliwość, czy dane zachowanie jest zachowaniem intencjonalnym czy odruchem; często też nie wiemy, czy ktoś coś zrobił, czy był sprawcą, autorem jakichś wydarzeń, czy też coś mu się przydarzyło, na co nie miał i nie mógł mieć żadnego wpływu
- z problemami takimi mamy przeważnie do czynienia tam, gdzie idzie o ustalenie odpowiedzialności działającego
- zachowanie staje się w pełni zrozumiałe wtedy, gdy między nim i sytuacją dostrzegamy sensowny związek
- w schemacie Abla zostały wyróżnione następujące człony powiązania zachowania i sytuacji:
1) powiązanie sytuacji z motywem
2) powiązanie motywu z intencją
3) powiązanie intencji z zachowaniem
4) powiązanie zachowania z rezultatem
- AD.1 sytuacja i motyw
- Abel określa wszelkie intencje i motywy mianem doznania, jednak nie zawsze motywem zachowania są doznania
- sytuacja, uczucia i ich symptomy, zachowanie i wypowiedzi stanowią nierozerwalną całość
- rozumienie kieruje się na tę całość; aby zrozumieć jej elementy, trzeba uprzednio rozumieć całość, do której przynależą, z kolei rozumienie całości zależy od rozumienia poszczególnych jej elementów
- AD. 2 motyw i intencja
- generalizacja, którą nazywa się zasadą zachowania, łączy ze sobą dwa stany uczuciowe w jednolitą sekwencję i implikuje między nimi zależność funkcjonalną, polegającą na tym, ze stan uczuciowy jest kierowany przez stan wywołujący
Sytuację – intencja kierowana jest przez zamiar
- wiedzę o stanach następujących po sobie czerpalibyśmy wg Abla z introspekcji i samoobserwacji, dochodząc po pewnym czasie do sformułowania generalizacji - zasad zachowania
- argumenty przeciwko temu ujęciu:
- motywy, chęci, pragnienia nie są wewnętrznymi wrażeniami, napięciami, które można rozpoznać niezależnie od siebie oraz od zachowania, które
powodują
- zależności między odczuciami i pragnieniami nie są zależnościami empirycznymi:
- AD. 3 intencja i działanie
- nie zawsze jest oczywiste, że taki a nie inny aspekt jest istotny
- chodzi tu o stwierdzenie, czym dane zachowanie jest dla działającego podmiotu,
- tylko wtedy, gdy znamy intencje działającego, możemy stwierdzić, jaki sens ma jego zachowanie
- wg Abla natomiast intencje możemy zidentyfikować tylko wtedy, gdy wiemy czym jest zachowanie
- mamy więc do czynienia z kołem interpretacyjnym
- charakteryzując działanie charakteryzujemy jego intencje, a charakteryzując intencje charakteryzujemy działanie
- charakterystyka rozumienia jako internalizacji sytuacji zewnętrznej oraz jako zasady zachowania wydaje się wiarygodna tak długo, jak długo obracamy się w ramach własnego kręgu kulturowego
- tam, gdzie mamy do czynienia z inną kulturą, widać od razu, że internalizacja jest możliwa jedynie wtedy, gdy poznamy normy i wszelkie inne treści tej kultury, wyznaczające intersubiektywne rozumienie sytuacji, a także świata jako całości
- wiedza o tym, jak działający może interpretować sytuację jest nie tylko warunkiem sensowności przypisaniu mu pewnej intencji, ale także warunkiem sensowności przypisywaniu mu określonych działań
- AD. 4 zachowanie i jego rezultat
- wynik jest istotną częścią samego działania; jeśli wynik nie zostaje urzeczywistniony, to i działanie nie jest spełnione
- wielkim błędem jest uważać, że działanie jest przyczyną wyniku
- w skład definicji działania wchodzi jego wynik; działanie rozumiane jest ze względu na swój rezultat
- problem rozumienia motywacji nie sprowadza się bynajmniej do problemu przypisywania ludziom pewnych stanów psychicznych na podstawie ruchów ich ciała; rozumienie to nie da się zredukować do wczucia
- rozumienie jest niezbędnym elementem procesu badania i wyjaśniania naukowego, oraz jest apriorycznym warunkiem badania faktów społecznych
- twierdzenie Abla bierze się z podziału poznania innego człowieka na 2 elementy:
- stwierdzenie faktów
- rozumienie
- stwierdzenia, iż jakieś zachowanie nastąpiło, nie można oddzielić od rozumienia intencji, motywacji i sytuacji jako sytuacji
- rzeczywista struktura rozumienia jest całkiem inna – zaczynamy od pewnego projektu całości, aby potem pogłębiać jej rozumienie poprzez poznawanie jej części
- ta, wyrażona w formule koła hermeneutycznego, dialektyka części i całości znajduje swoje odbicie również w przypadku rozumienia ludzkich zachowań
- poglądy zbliżone do Abla głosił Stefan Nowak
- rozumienie zachowań to docieranie do psychologicznych, introspekcyjnych aspektów ludzkich zachowań; zwrócenie uwagi na czynniki subiektywne
- autor jest rzecznikiem stosowania „rozumiejącej analizy” w naukach społecznych, ale celem nadrzędnym tej analizy pozostaje lepsze przewidywanie i wyjaśnianie ludzkich zachowań i społecznych stosunków
- rozumienie zostaje zdefiniowane jako „czynność polegająca na przypisywaniu ludziom znajdującym się w pewnej sytuacji, zachowującym się w określony sposób, bądź też reagującym na pewne bodźce, stanów psychicznych w sposób istotny powiązanych z tymi sytuacjami, zachowaniami czy reakcjami, przy założeniu, że zarówno te stany, jaki i relacje między nimi a bodźcami postrzegane są przez działających tak, jak to odzwierciedla nasz konstrukt”
- operacja rozumienia polega na powiązaniu obserwowanych zachowań, bodźców, reakcji z postulowanymi, z zasady nieobserwowalnymi zjawiskami psychicznymi
- zachowanie daje się interpretować niezależnie od rozumienia ich intencjonalnego sensu
- różnice między Nowakiem i Ablem
- Nowak, dopuszcza możliwość, iż zjawiska psychiczne, stanowiące desygnat konstruktów tworzonych przez interpretatora, mogą być zmienna
niezależną – zachodzi to w przypadku wszystkich zachowań celowo racjonalnych
- Nowak inaczej ocenia przydatność rozumienia, które dla niego nie jest tylko źródłem hipotez i środkiem do zaspokojenia dodatkowej ciekawości, ale staje się niezbędne dla wyjaśnienia tych zachowań
- cel Nowaka
- nauki społeczne nie powinny się wyrzekać rozumienia, rzecz cała w tym, by upodobnić je do innych „zestandaryzowanych” metod naukowych
- 2 typy doświadczenia
- wewnętrzne (introspekcja)
- dane są nam nasze własne przeżycia psychiczne
- zewnętrzne ( ekstraspekcja)
- dane nam są rzeczy i fakty należące do świata obiektywnego
- rozumienie ma być swoistą kombinacją tych dwóch doświadczeń
- model zaczerpnięty z filozofii kartezjańskiej
- sytuacja pierwotna à model poznania
- sytuacja niezaangażowanej obserwacji à model rozumienia innych ludzi
- w modelu tym przyjmuje się często złudne wewnętrzne spostrzeżenia ; źródłem wiedzy pewnej mogą być tylko spostrzeżenia zewnętrzne – gdy dokonuje się ich wg metody naukowej
- w strukturze tej mamy do czynienia z samotnym podmiotem obserwującym i interpretującym rzeczywistość
- poznawana przez ten podmiot rzeczywistość rozszczepiona zostaje na dwie sfery:
- sferę faktów fizycznych (rzecz, ruchy ciał)
- sferę faktów psychicznych
- przeżywanych (własnych)
- rozumianych (cudzych)
- rzeczywistość społeczna jako sfera intersubiektywnego sensu, norm, wzorców i wartości nie może być w tym schemacie uwzględniona.
- również ona zostaje rozczepiona na zewnętrzne fakty społeczne (fakty, struktury, instytucje, działania, reguły postępowania) rozumiane jako data bruta, oraz wewnętrzne przeżycia jednostek (postawy, przekonania, oceny), w których rzeczywistość ta jest doświadczana
atlanta7