Legenda Św. Jakuba Większego Apostoła.pdf

(407 KB) Pobierz
Warszawskie Studia Teologiczne
VIII/1995, 39-96
Ks. Marek S
TAROWIEYSKI
Legenda
Św.
Jakuba Większego Apostoła
*
___________________________________________________________
Treść: Wstęp. 1. Dane Pisma
świętego.
2. Legenda łacińska, "Legenda maior". 3. Tradycja grecko-
palestyńska: a/ Grób
św.
Jakuba, b/ Hipolit z Teb i Epifaniusz Mnich, c/ Akta greckie
św.
Jakuba, d/
Katalogi Apostołów i inne utwory greckie. 4. Tradycja aleksandryjska. 5. Tradycja hiszpańska: a/
Milczenie
źródeł,
b/ Najstarsze
świadectwa,
c/ Powstanie legendy: A/ Translacja i odkrycie grobu, B/
Apostolat
św.
Jakuba w Hiszpanii, C/ "Historia Compostellana" i "Liber Calixtinus", d/ Wersja
armeńska legendy hiszpańskiej. 6. Zakończenie.
______________________________________________________________________________
Wstęp
W legendarium Apostołów, historia
św.
Jakuba Większego naleŜy do
najbardziej zdumiewających.
Św.
Jakub bowiem naleŜał do grona najbliŜszych
uczniów Chrystusa, jak o tym
świadczą
Ewangelie, ale po jego
śmierci
zapadło
milczenie na jego temat. Podczas gdy innym Apostołom, przynajmniej
niektórym, poświęcono barwne apokryfy, legenda Jakuba jest raczej nijaka. W
VII wieku pojawiają się, bardzo nieliczne zresztą, wzmianki o jego pobycie w
Hiszpanii, natomiast od IX wieku, po odkryciu jego grobu, dosłownie wybucha
w Komposteli jego kult, jakiego nie doznawał
Ŝaden
z Apostołów, prócz
św.
Piotra i Pawła w Rzymie.
Celem niniejszego artykułu nie jest bynajmniej próba wyjaśnienia legendy
św.
Jakuba Większego, co, przy obecnym stanie
źródeł,
wydaje się by rzeczą
niemoŜliwą, ale zgromadzenie danych róŜnorodnych tradycji na temat jego
Ŝycia
i wskazanie przynajmniej pewnych związków zachodzących pomiędzy
nimi do XII wieku, to jest do powstania dwóch wielkich dzieł związanych z
Kompostelą, "Codex Calixtinus" i "Historia Compostellana" oraz legendy
ormiańskiej.
W drugiej części niniejszej pracy dołączamy przekład
najwaŜniejszych tekstów dotyczących legendy
św.
Jakuba Starszego.
Referat "Legenda
św.
Jakuba Większego, Apostoła" został wygłoszony w czasie
seminarium "Pielgrzymki do Composteli i kult
św.
Jakuba" zorganizowanym przez
Instytut Historii PAN w Warszawie, 6 października 1994. Tekst ten na nowo
przepracowano i dołączono do niego wybór najwaŜniejszych tekstów
źródłowych
dotyczących legendy
św.
Jakuba.
*
40
_
___________________________________________Ks.
Marek Starowieyski
1. Dane Pisma
Świętego
1
Jakub pochodził z Galilei, prawdopodobnie z Betsaidy. Imię Jakub jest
imieniem teoforycznym: pochodzi od hebrajskiego Ja quob - "niech Bóg
strzeŜe". Imiona o podobnym brzmieniu spotykamy w staroŜytnym Egipcie i
Mezopotamii. Imię Jakub znane jest w Starym Testamencie. Apostołowi
Jakubowi nadano przydomek "Starszy" lub "Większy" być moŜe dlatego,
Ŝe
był
starszym bratem Apostoła Jana albo teŜ jako przeciwstawienie do Jakuba
"Mniejszego".
Rodzicami Jakuba byli Zebedeusz, stąd nazwano go Zebedeuszowym (Mt
4,21) oraz Salome (Mt 15,40; 27,56; por. Mk 16,1). O jego ojcu wiemy
niewiele: był zamoŜnym rybakiem z Betsaidzie lub Kafarnaum nad jeziorem
Genezaret, gdyŜ pracowali u niego najemnicy (Mk 1,20). Salome natomiast
naleŜała do grupy niewiast, które usługiwały Jezusowi i prawdopodobnie
wspierały go materialnie (Łk 8,3; 23,56), co równieŜ wskazywałoby na
zamoŜność rodziny. Salome była prawdopodobnie siostra lub kuzynka Maryi (J
19,25; Mt 27,56 - choć te teksty moŜna inaczej tłumaczyć), stąd jej
śmiałość
w
upominaniu się o zaszczyty dla synów, o czym niŜej. NaleŜała do niewiast,
które w czasie męki Chrystusa stały pod krzyŜem (Mk 15,40; 16,1; Mt 27,55).
Nie jest rzeczą wykluczona,
Ŝe
Jakub naleŜał do uczniów Jana Chrzciciela
jak brat jego, Jan (J 1,35). Wraz z bratem powołał go Jezus od pracy przy
łodziach:
[Jezus] ujrzał innych dwóch braci, Jakuba syna Zebedeusza i brata
jego, Jana, jak z ojcem Zebedeuszem naprawiali w łodzi swe sieci. Ich teŜ
powołał. A oni natychmiast zostawili łódź i ojca, i poszli za Nim" (Mt 4,21).
Św.
Łukasz precyzuje tę wiadomość: bracia zdumieni cudownym połowem,
spowodowanym słowem Jezusa, poszli za Nim
(Łk 5,10). Zostali Apostołami
Jezusa i juŜ nigdy nie powrócili do swego zawodu. Piotr, Jakub i Jan stali się
najbliŜszymi towarzyszami Jezusa i na listach Apostołów jest on wymieniany
na drugim miejscu po Piotrze (Mk 3,14) lub na trzecim, po Piotrze i Andrzeju;
(Mt 10,2; Łk 6,13) albo po Piotrze i Janie (Dz 1,13).
Jakub był obecny przy waŜnych wydarzeniach z
Ŝycia
Chrystusa: przy
wskrzeszeniu Łazarza (Mt 5,37; Łk 8,51), przy uzdrowieniu teściowej
św.
Piotra (Mk 1,29), przy Przemienieniu Pańskim (Mt 17,1nn., par.). To
wyróŜnienie powodowało niezadowolenie innych Apostołów, tym bardziej, gdy
matka, widząc ich wysoka pozycję, poprosiła Jezusa o szczególne przywileje
dla nich:
Wtedy podeszła do Niego matka synów Zebedeusza ze swoimi synami i
oddając Mu pokłon o coś Go prosiła. On ją zapytał: 'Czego pragniesz?' Rzekła
Mu: 'Powiedz,
Ŝeby
ci dwaj moi synowie zasiedli w Twoim królestwie jeden po
prawej, a drugi po lewej Twej stronie'. Odpowiadając Jezus rzekł: 'Nie wiecie,
o co prosicie. Czy moŜecie pić kielich, który Ja mam pić? Odpowiedzieli Mu:
'MoŜemy'. On rzekł do nich: 'Kielich mój pić będziecie. Nie do mnie naleŜy
Por. J. C
ATINAT
, Jacques Apôtre,
Catholicisme
6, 1967, 252s.; P.C. B
ANAK
,
Słownik konkordancja osób Nowego Testamentu,
Poznań 1991, 139-142. Teksty
biblijne podajemy według tego opracowania.
1
Legenda
św.
Jakuba Większego______________________________________
41
jednak dać miejsce po mojej stronie prawej i lewej, ale [dostanie się ono] tym,
dla których mój Ojciec je przygotował'
(Mt 20,20-24).
Św.
Marek przedstawia
tę scenę inaczej: to nie matka przychodzi prosić, ale sami bracia upominają się
o ten przywilej (10,35-41).
Z tego fragmentu i z innych wnioskujemy o gwałtownym charakterze
obydwu braci: chcą spuścić ogień na niegościnnych Samarytan (Łk 9,51, por. 2
Król 1,10nn.), zakazują wyrzucać szatany innym, spoza ich grona (Mt 9,38), na
słowa Jezusa o zburzeniu
świątyni,
domagają się podania natychmiast daty tego
wydarzenie ((Mk 13,3n.); Jezus więc nadaje im nazwę "Boanerges" - "Synowie
gromu" (Mk 3,17n.).
NaleŜą do grupy Apostołów, którzy spowodowali wygłoszenie mowy
eschatologicznej (Mk 13,3). Jakub jest
świadkiem
agonii w Ogrodzie Oliwnym
(Mt 26,36-46), ale potem wraz z innymi uczniami uciekł.
Po zmartwychwstaniu spotykamy go tylko raz, wraz z innymi uczniami w
Wieczerniku (Dz 1,13). Być moŜe stanął na czele Kościoła Jezrozolimskiego,
skoro to właśnie od niego Herod rozpoczął prześladowanie chrześcijan:
W
tym czasie Herod [Antypas] zaczął prześladować niektórych członków
Kościoła.
Ściął
mieczem Jakuba, brata Jana, a gdy spostrzegł,
Ŝe
to spodobało
się
śydom,
uwięził ponadto Piotra
(Dz 12,1-3).
"Dzieje" nie podają miejsca
śmierci
Jakuba, z kontekstu jednak wynika,
Ŝe
była to Jerozolima. Nie podają one teŜ miejsca grobu
św.
Jakuba.
Św.
Jan
Chryzostom zaznacza,
Ŝe
znamy tylko groby apostołów Piotra, Pawła, Jana i
Tomasza
2
. Nie znamy powodu skazania na
śmierć:
nie było to bluźnierstwo,
gdyŜ za nie karano ukamienowaniem.
Ścięcie,
uwaŜane przez
śydów
za
wyjątkowo haniebne, było stosowane wobec bałwochwalców lub morderców;
być moŜe stosowano tu argumentację polityczną.
Autor umieszcza niedługo po tej wiadomości opis
śmierci
Heroda, który
wyzionął ducha stoczony przez robactwo
(Dz 12,23), co
świadczy, Ŝe śmierć
Heroda uwaŜano za karę BoŜa za
śmierć
Jakuba. Podobnie opisują
śmierć
Heroda Józef Flawiusz oraz z Euzebiusz z Cezarei a po nich "Akta Jakuba"
3
.
Niektórzy krytyczni egzegeci w podanym wyŜej tekście Dz 1,2 czytają nie
"brata Jana" ale "i Jana", sądząc,
Ŝe
obydwaj bracia zginęli razem wedle słów
Chrystusa, o kielichu, który pić będą (Mt 20,33; Mk 10,39). Opierają się oni
ponadto na
świadectwie
Papiasza oraz martyrologium syryjskiego. Wzmianka
więc o kielichu, który bracia mieliby wypić (Mt 20,33; Mk 10,39) byłaby więc
"vaticinium ex eventu". Zbyt wiele jest jednak innych tekstów przeczących
takiej tezie, bym móc ją przyjąć
4
.
PG
64, 179.
3
Dz 12,20-25. I
OSEPHUS
F
LAVIUS
,
Antiquitates
19,8,2(343-351), Poznań 1962,
933n.; E
USEBIUS
C
AES
.,
HE
2,10, SCh 31,1952, 62-64, POK 3,1924, 61n; Akta Ja-kuba
13, w:
Les Actes de saint Jacques et les Actes d'Aquilas,
wyd. J. E
BERSOLT
, Paris 1902,
9s. (ClAp p.166, BHG 767).
Codex Calixtinus
1,4, 36-38 (por. przypisek 5).
4
Dz 12,1-3. E. Schwartz opierając się na tekscie Papiasza (fragm.16 według
Kürzigera, przejętego od Filipa z Sydy, "Historia christiana” [wyd. C. de Boor, TU
2
42
_
___________________________________________Ks.
Marek Starowieyski
2. Legenda łacińska - "Legenda maior"
5
"Legenda maior" zachowana jest tylko w języku łacińskim, lecz jest rzeczą
moŜliwą,
Ŝe
powstała po grecku, choć nie mamy na to
Ŝadnych
dowodów.
Stanowi ona postawę wszystkich legend powstałych w kręgu grecko-łacińskim.
Ten stosunkowo krótki utwór składa się z trzech części opisujących: walkę
Jakuba z Filetusem i Hermogenesem (rozdz. 2-4), aresztowania i mowę Jakuba
(rozdz. 5-7) i
śmierć
Jakuba (rozdz. 8-9).
Jakub nauczał w Judei i Samarii, odwiedzał synagogi i głosił,
Ŝe
Jezus jest
Synem BoŜym. Przeciwko niemu wystąpili mag Hermogenes i jego uczeń
Filetus - obydwaj wspomniani w listach
św.
Pawła jako postacie negatywne
6
.
Filetus przekonany przez Jakuba, począł doradzać Hermogenesowi, by się
nawrócił, co spowodowało gniew Hermogenesa, który go związał sztuczkami
magicznymi, z których jednak wyzwolił go Jakub. Na to Hermogenes wysłał
przeciw niemu szatanów, których jednak Jakub unieruchomił, a następnie kazał
im przyprowadzić do siebie związanego maga. Na rozkaz Jakuba rozwiązał go
Filetus. Zawstydzony Hermogenes nawrócił się, zniszczył księgi magiczne i na
rozkaz Jakuba poszedł nawracać tych, których zwiódł swymi sztuczkami
magicznymi i nauką.
Na widok tego
śydzi
przekupili setników rzymskich, którzy zaaresztowali
Jakuba i postawili go przed sądem. Na pytanie, jak moŜe on głosić Chrystusa,
Jakub wygłosił długą mowę, w której udowadniał wypełnienie się proroctw na
Jezusie. Mowa ta spowodowała nawrócenie się licznych
śydów,
co
rozgniewało arcykapłana Abiatara. Zarzucono sznur na szyję Jakubowi i
powiedziono go do Heroda, który go skazał na
śmierć.
W drodze jednak na
miejsce kaźni Jakub uzdrowił paralityka, co widząc nawrócił się faryzeusz
Jozjasz, który go prowadził na
śmierć.
Rozgniewany Abiatar posłał go do
5,2,1888,170], J. K
ÜRZIGER
,
Papias von Hierapolis und die Evangelien des Neues
Testaments,
Regensburg 1983,116s.) i na martyrologium syryjskim (AASS nov.
2,1,LII), czyta w tekście nie "brata Jana" ale "i Jana", E. S
CHWARTZ
, Über den Tod der
Söhne Zebedaei. Ein Beitrag zur Geschichte des Johannesevangeliums, w:
Abhandlungen der Königl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, phil. hist.
Klasse,
n.F. 7,5, 1904, 1-53. Mielibyśmy tu, według Schwartza zapowiedź kielicha,
którzy obydwaj bracia mieli wypić (Mt 20,33, Mk 10,39).
5
Wydał A. L
OPEZ
F
EREIRO
,
Historia de la A.M. Iglesia de Santiago de Com-postela,
1, Santiago 1898, 392-405 (por. Teksty
źródłowe
nr. 1) =
Liber Sancti Iacobi. Codex
Calixtinus
1,9, Texto, transcripción, ed. W. M
UIR
W
HITEHILL
, Santiago de Compostela
1944, 93-103 (z dodatkiem na końcu) = P
S
. A
BDIAS
, ks. IV, w:
Codex apocryphus Novi
Testamenti,
ed. J.A. F
ABRICIUS
, Hamburg 1703, 516-531 (z dodatkiem na początku),
Oś 11,1995, 287-301, por. 110-127.
6
Por. 2 Tm 1,15; 2 Tm 2,16-18.
Codex Calixtinus, dz. cyt.,,
3,1,289 daje nam
następujące wiadomości o dalszym ich losie: "Hermogenes presul effectus, et Filetus
archidiaconus post eius passionem apud Antiochiam, multis miraculis decorati, sacra
uita in Domino quieuerunt".
Legenda
św.
Jakuba Większego______________________________________
43
Heroda, który i jego skazał na
śmierć.
Przed
śmiercią
Jakub ochrzcił Jozjasza i
obydwóch
ścięto.
W "Liber Calixtinus " dość znacznie zmieniono zakończenie legendy, na
podstawie tekstu greckiego, jak twierdzi autor. Ponadto pewne elementy
biograficzne Jakuba znajdują się prologu do translacji zamieszczonej w tymŜe
dziele. Według "Liber Calixtinus" Jakub przyjmuje od Jozjasza wyznanie wiary
(dialogowane), następnie prosi o wodę i chrzci Jozjasza, daje mu znak pokoju i
wygłasza długą mowę, w której wspomina o swoim apostolacie w Hiszpanii. Po
"Amen", zdejmuje i szatę mówi:
Niech przyjmie ziemia to moje ziemskie ciało z
nadzieją zmartwychwstania, niech niebo natomiast przyjmie mojego
niebieskiego ducha.
Gdy kat uciął mu głowę, wypłynęła krew, ale głowa jego
nie upadła na ziemię, ale pochwycił ją Apostoł i kaci nie mogli mu jej wyrwać
rąk. Po
śmierci
Jakuba wybuchło trzęsienie ziemi i burza. W nocy przyszli
uczniowie i zabrali ciało i głowę ("caput et eius corpus"), namaścili je
aromatami i zawieźli do Galicji, a Anioł Pański im towarzyszył. Tam go
pochowali i tam aŜ do dzisiaj odbiera on cześć. Tekst kończy się opisem
śmierci
Heroda. Jak widzimy w "Liber Calixtinus" wzrasta element
cudowności, a okoliczności
śmierci
Jakuba w tym opisie przypominają znaki po
śmierci
Chrystusa
7
.
Historia Jozjasza stanowi rozwinięcie opowiadania przekazanego nam "
" przez Klemensa Aleksandryjskiego (+ok. 212) w VII ks. "Hypotyposeis". Co
jednak znaczy w tym kontekście słowo "
". Czy chodzi tu o legendę
Jakuba, czy ogólnie - o przekaz wiadomości? Nie moŜemy tego stwierdzić.
Oto ten tekst tej najstarszej legendy jakubowej przekazanej przez
Euzebiusza z Cezarei:
OtóŜ człowieka, który go [Jakuba] oddał pod sąd, na
widok jego męczeństwa takie ogarnęło wzruszenie,
Ŝe
sam wyznał,
Ŝe
jest
chrześcijaninem. Obydwóch u tedy razem - powiada - prowadzono na
stracenie. W drodze prosił Jakuba o przebaczenie. Jakub przez chwilę pogrąŜył
się w myślach, a potem rzekł 'Pokój tobie' i ucałował go. Tak obydwaj razem
zostali
ścięci
8
W
Codex Calixtinus
1,31,252 n. znajdujemy "Farsa lectionis de missa S.
7
Codex Calixtinus
1,9,100-102.
E
USEBIUSZ Z
C
EZAREI
,
HE
2,9, SCh 31,1952, 61s., POK 3, 1924, 61n.; Hypo-
typoseis 7 frg. 6-8, 14, ed. O. Stählin, GCS 17,2, 3,200. Ten sam fragment znajdu-jemy
z modyfikacjami w Księdze Suda, s.v Herodes, wyd. A. A
DLER
, 2,1931, 559s. i u
Grzegorza Synkellosa,
Chronographia,
Bonn 1829, 1,633. Zwrot "eisagogos eis ton
dikasterion" znaczy raczej nie "Ŝołnierz prowadzący do sądu", ale "oskarŜyciel,
donosiciel". Dlatego w Księga Suda uŜyła słowa "kategoros". Tekst ten wszedł w
róŜnych postaciach do legendy Jakuba greckiej i łacińskiej, por. R. P
LÖTZL
, Der Apostel
Jakobus in Spanien bis zum 9. Jahrhundert,
Gesammelte Aufsätze zur Kultur-geschichte
Spaniens
30 (1982), 56. By podać kilka przykładów: "Legenda maior", por. przypis 5;
Akta Jakuba 9, wyd. J. E
BERSOLT
, 9, por. przypis 3;
Histoire de l'Apôtre Jacques
22-
23, CCAp 3,1986, 283s.;
Codex Calixtinus
1,4 36-38 (Passio modica); 1,7,74; 1,26,220.
Znalazł on nawet zastosowanie w tekstach liturgicznych, np.:
Codex Calixtinus,
1,23,207n.:
Responsorium R.Cum adpropinquaret beatus Iacobus ad locum passionis, a
8

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin