KONSPIRACJA-WOJSKOWA-OBOZU-NARODOWEGO.pdf

(1363 KB) Pobierz
MINISTERSTWO
OBRONY' NARODOWEJ
WASILEWSKIEJ
·WOJSKOWY INSTYTUT HISTORYCZNY 1M. WANDY
WOJSKOWY
PRZEGLĄD
HISTORYCZNY
ROK XXXIII
STYCZEN-MARZEC
WARSZAWA 1988
I.
NR 1 (123)
Ppłk
dr KRZYSZTOF KOMOROWSKI
KONSPIRACJA WOJSKOWA OBOZU NARODOWEGO
1939-1945 •
Klęska
wrzesmowa, upadek
państwowości
i
okupacja hitlerowska ziem
polskich
zastały
ugrupowania prawicowej Narodowej Demokracji
w
stanie
rozwarstwienia ideowopolitycznego
i
organizacyjnego.
Najpowaźniejsze wpły­
wy
w
szeregach tego obozu
posiadało
Stronnictwo Narodowe (llKwadrat").
Rozpoczęło
ono
podziemną działalność
z
przeświadczeniem
o otwarciu
się
nowych
możliwości sięgnięcia
po
władzę
po
klęsce
Niemiec w
przyszłej,
wolnej
Polsce - wobec kompromitacji tradycyjnie przeciwstawnego obozu sanacji.
W
tym
duchu
obradowało
w
październiku
1939 r. kierownictwo SN
z p.o. prezesem
Zarządu Głównego Mieczysławem
Trajdosem (lIMarek").
V/y-
sunięto
wówczas postulaty
wewnętrznej
integracji
całej
endecji w warunkach
konspiracyjnych, ponad
waśniami wewnętrznymi,
ambicjami przywódców,
różnorodnością
odcieni nacjonalizmu; powolania
własnej,
samodzielnej for-
macji wojskowej. Jej
głównym
zadaniem
miała być
walka o
niepodległość
i
realizację
prawicowego programu poprzez tzw. przewrót narodowy, w wy-
niku którego przewidywano odrodzenie z ruin "Katolickiego
Państwa
Narodu
Polskiego".
Zatem organizacja wojskowa 8N w intencji twórców
miała stać się
"wojskówką" całego
obozu narodowego, co znajduje potwierdzenie w perso-
naliach
władz
naczelnych.' Wobec
nieobecności członka
ZG SN gen. Mariana
Januszajtisa
obowiązki
komendanta
głównego
powierzono tymczasowo Alek-
sandrowi Demidowiczowi-Demideckiemu C,Aleksander")
utrzymującemu
kon-
takty z Obozem Narodowo-Radykalnym (ONR). Ponadto w
skład
komendy
głównej
weszli: szef
wydziału
organizacyjnego -
ppor. rez.
Bolesław
Kozu-
bowski (IlGruby", "Trojanowski
l l )
będący
w
kontaktach z ONR, szef
wydziału
wywiadowczego - ppor. rez.
Mieczysław
Harusewicz (lIMietekU) z ONR,
przedstawiciel ZG SN do spraw
łączności
z terenem - ppor. rez.
Władysław
Jaworski C,Jacek
l l ) ,
szef propagandy wojskowej -
Stanisław
Piasecki C,Sta-
szek")
równocześnie pełniący funkcję
redaktora naczelnego organu prasowego
"Walka".l Mimo
późniejszych
zmian kadrowych obsada
i
nastawienie Komendy
Głównej
pionu wojskowego "Kwadratu"
odzwierciedlało
niezmiennie
dążenie
do scalenia wszystkich struktur endeckich.
Równocześnie
w codziennej dzia-
łalności
propagowano nastroje
niechęci
i
nieufności
politycznej wobec SZP,
ZWZ , AK (zarzut sanacyjnego oblicza) i
wrogości
w stosunku do
rosnącej
w
siłę
rewolucyjnej lewicy.
Niezależnie
od centralnych inicjatyw organizacyjnych od
początku
oku-
..
Artykuł
prezentuje tylko
główne
tezy szerszej pracy przygotowywanej do
druku.
1
J.
D o b r a c z y
ń
s k i,
Tylko
w
jednym
życiu,
Warszawa 1970, s. 196, 209;
W. Jaworski, llStronnictwo Narodowe w czasie wojny 1939-1945" (maszynopis),
MiD WIH, sygn.
III/68/4,
k.
5-16;
J. T e rej,
Rzeczywistość
i
polityka. Ze studiów
nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji,
Warszawa
1979,
s.
118-121;
zob.
też:
J.
P
i
l a c
i
ń
s k i,
Narodowe Sily Zbrojne. Kulisy walki podziemnej
1939-1945,
Londyn
1976,
s.
81--85.
Należy dodać, że
na
przełomie
lat
1939-1940
funkcję
komendanta
głównego objął
B. Kozubowski, szefem
wydziału
organiza-
cyjnego
został Bronisław Kłaczyński
("Bronek"), a szefem wywiadu ppor. rez. Leon
Najmrodzki (uLeon")
Z
SN.
KONSPIRACJ/\ WOJSKOWA OBOZU NARODOWEGO
53
pacji
aktywizowały się
w konspiracji
środowiska
regionalne (lokalne) Naro-
dowej Demokracji,
poszukując
sobie miejsca
w
ogólnopolskiej organizacji
wojskowej (poszczególne
okręgi)
lub
rozwijając działalność
na zasadzie auto-
nomii (np. "Ojczyzna" kierowana przez Józefa
Prądzyńskiego), bądź też
zachowując całkowitą niezależność,
jak np. Narodowo-Ludowa
Organizacja
Walki pod przywództwem-Karola Stojanowskiego, formacje Obozu Narodowo-
-Radykalnego (ONR), Narodowa Organizacja
Młodej
Pclski w
Nowosądeckiem.
czy
też
Polski
Związek
Narodowy w Radomskiem.
Okres od jesieni
1939
r. do
początku
1941
r. mimo dotkliwych strat
osobowych,
charakteryzował się
szybkim rozwijaniem systemu dowodzenia
i
łączności
w relacjach centrala -
układ
terytorialny i tworzeniem ze starego
aktywu endeckiego nowych struktur wojskowych, które wówczas bardziej
przypominały
partyjne formacje milicyjne
niż
rzeczywiste wojsko podziemne.
Decydującą rolę odgrywały
kadry
wywodzące się
ze
środowisk młodych
oficerów rezerwy lub
podchorążych, działaczy
partyjnych
posiadających
kwa-
lifikacje,
bądż
predyspozycje wojskowe .oraz z szeregów endeckiego Har-
cerstwa Polskiego (Hufce Polskie) i
Młodzieży
Wielkiej Polski.
\V
pierwszych kilkunastu
miesiącach
konspiracji
zdołano utworzyć
ko-
mendy wojskowe w
okręgach:
Warszawa - miasto
(Stanisław
Chromlk,
Bole-
sław Czerwiński
-
"CzarnęckP'),
Warszawa Ziemska
województwo (por.
rez. Alojzy Kasprowicz, ppor. rez.
Witold
Pawłowski
-
"Zdzich"), krakowski
(ppor. rez. Franciszek Szwed - "FraneklI, Euzebiusz Harson - "Jot",
Włady­
sław
Owoc
-
llFruktusH),
Zagłębie Dąbrowskie
z
częścią
Górnego
Śląska
(ppor. rez. Zygmunt
Lisiewież
-
"Rawicz"),
cieszyńsko-podhalański
z
częścią
Górnego
Śląska
(Edward
Zajączek
-
.Wolf",
Paweł Musioł),
którego znaczna
część żołnierzy zasiliła tamtejszą
Z\VZ,
tworząc
nawet jej trzon organizacyjno-
-kadrowy, kielecki (por. rez.
Stefan
Klimecki - "Klemens"), radomski (August
Michałowski
-
"Roman", 'Witold Olszewski - "Lis"),
częstochowski
(Edmund
Gliński
-
"Sza
rek" -
do
pol.' 1940 r.),
rzeszowski - COP (Kazimierz
Mirecki -
"Żmuda"),
lubelski (mjr Józef Rokicki -
"Michał",
Adam
Mi-
recki -
'"Adaś"),
lwowski
(ppłk
Kazimierz
Galiński
-
nZbigniewlt) -
stosunkowo silny
okręg,
którego
część członków już
w
początkach
konspiracji
stworzyła
oparcie dla organizowanych na
południowo-wschodnich
terenach
struktur
ZV\TZ.
Wyjątkowe trudności
w formowaniu konspiracyjnych organizacji polityczno-
-wojskowych SN
wystąpiły
na tzw. ziemiach
włączonych
do Rzeszy, gdzie -
znani ze swej
antyniemieckości
-
działacze
endeccy
narażeni
byli szczególnie
na uderzenia ze strony okupanta.
Dominując
od
początku
w
wielkopolskim ruchu oporu SN
wchłonęło
lokalne organizacje narodowe, m.In.
grupę
Józefa Szczepaniaka z rejonu
Środy,
a przede wszystkim
Organizację Jedności
Narodowej z Kaliskiego -
kierowaną
przez Juliana
Mirochnę
i Kazimierza Strzelczyka.
16.11.1939
f.
przywódcy wielkopolskiej endecji
podjęli decyzję
o formowaniu
spośród człon­
ków SN pionu wojskowego pn. Narodowa Organizacja Bojowa (NOB). Utwo-
rzono dwa
okręgi
(11 rejonów po 3-5 powiatów)
obejmujące
prócz Wielko-
polski
także część
Pomorza
Gdańskiego
(Bydgoskie) i Kujawy:
poznański
(Antoni Wolniewicz - "Mróz", "Znicz",
"Bałt",
kpt. Antoni Popiela - "Ma-
choń",
ppor. Franciszek Smolarek -
"Elli")
i
kaliski (ppor.
Czesław Wszędo­
był
-
"Wiktor"). Oba
okręgi liczyły
30-35 tys.
członków
pionu partyjno-
-wojskowego, Na
początku
listopada
1940
r. ze struktur polityczno-wojskowych
SN
wyodrębniono
ostatecznie pion czysto wojskowy -
Narodową Organizację
Bojową zwaną też Armią Narodową,
czym ograniczono
możliwość
werbunku
działaczy
endeckich przez Z\VZ. Szybki rozwój obu
okręgów przerwała
fala
c-c
54
KRZYSZTOF KOMOROWSKI
aresztowań,
która do
września
1941 r.
objęła
868 osób, w tym
działaczy.' Okręg łódzki
(Marian Kwiatkowski -;,Konrad")
300
czołowych
po pierwszych
stratach
funkcjonował
jako
podokręg okręgu poznańskiego; ożywił działalność
dopiero w
końcu
1941 r.
przekształcając się
w samodzielny
okręg. Okręg
pomorski
(Wacław
Ciesielski), z trudem rozbudowany po dotkliwych stratach
osobowych
jesienią
1939 r.,
uległ
ostatecznie rozbiciu rok
później
(Ciesielskiego
aresztowano
18.11.1940
r.
i
wkrótce stracono), a jego ocaleni
członkowie
włączyli się
do innych
odłamów
konspiracji tego regionu,
zwłaszcza
TOW
,~G.ryf
Pomorski" (ks.
ppłk
Józef Wrycza -
llRawycz").3'
Masowe aresztowania
członków
IlKwadratull
w latach 1940-1941
spowo-
dowały
spustoszenia kadrowe,
głównie
na Pomorzu,
w
Wielkopolsce,
Zagłębiu
Dąbrowskim,
w
Krakowskiem
i
w
Warszawie,
uświadamiając władzom
na-
czelnym obozu narodowego
konieczność
lepszego przystosowania do warunków
konspiracyjnych.
W polowie 1941 r.
przystąpiono
do odbudowy ogniw centralnych i tere-
nowych. Nowym prezesem
Zarządu Głównego
SN
został
Stefan Saeha, który
we
wrześniu
tego roku
powołał
mjr.
(ppłk.)
Józefa Rokickiego ("Karol",
"Michał'l)na
stanowisko komendanta
głównego
pionu wojskowego. W ramach
reorganizacji i cementowania
funkcjonujących
pod
różnymi
nazwami struktur
regionalnych "wojskówki"
wyodrębniono
w Komendzie
Głównej
sztab
4
i przy-
jęto jednolitą
na terenie
całego
kraju
nazwę:
Narodowa Organizacja Wojskowa
(NOW).
Rozwinięto. organizację terytorialną
w 15
okręgach
(dodatkowo Podla-
_sie i
Białostockie).
Na
szczególną uwagę zasługuje
sytuacja endecji na
Białostocczyźnie.
Przed
wojną posiadała
ona w tym regionie znaczne
wpływy
polityczne. W po-
czątkowym
okresie okupacji niemieckiej nie
zdołała
jednak
rozwinąć
szerszej
konspiracji polityczno-wojskowej. Dopiero w pierwszej
połowie
1942 r. spe-
cjalny
wysłannik
KG NOW mjr Jan Konkolewski ("Gracjan")
zorganizował
stosunkowo silny
okręg białostocki
(kryptonim "Cyryl"),
znajdując
wsparcie
w
strukturach "Kwadratu" z
północno-wschodnich
rejonów Mazowsza i Pod-
1asia. Odtworzono
również okręg poznański
NOW,
obejmujący także
Kaliskie,
o
łącznej liczebności
10 tys. ludzi,
głównie członków byłej
NOB. Kandydatów
do NOW przepuszczano przez "filtr moralnego i formalnego werbunku",
kierując się
przede wszystkim kryteriami ideowopolttyczrryrrri.!
Członków
2
Zapoczątkbwało ją
aresztowanie A. Wolniewicza,
Bolesława
Koterasa z Poz-
nania oraz szefa
wydziału
organizacyjnego Komendy
Głównej
-
B.
Kłaczyńskiego
i kilku innych funkcyjnych
wieczorem
5.12.1940
r. w kawiarni "Arkadia".
mieszczącej
się
w gmachu warszawskiej Filharmonii i jako
własność
St. Plasecklego
będącej
ważnym
lokalem konspiracyjnym.. Zob.
m.in.
D o b r a c
z
y
ń
s k
i,
op.
ctt.,
s.
218;
Jaworski, op.
ctt.,
s.
56-57.
Należy dodać) że
M.
Woź
n
i
a k
(Wielkopolska
konspiracja wojskowa w latach
1939-1945,
"Zycie
i
Myśl"
nr
9-10/1986)
przedstawił
.
liczbę
3
tys.
aresztowanych,
z
tego
800 w
Poznańskiem.
Niestety, autorowi niniej-
szego
artykułu
nie
udało się znaleźć
potwierdzenia tych danych w skrupulatnym
sprawozdaniu
poznańskiego
gestapo.
:I
Problematykę organizacyjną
SN,
dotyczącą zwłaszcza początków
konspiracji,
por.
m.In.:
Jaworski, op. cit., passim; J. Rokicki,
Blaski i cienie bohaterskiego
pięciolecia.
Niemcy Zachodnie
1949,
s.
19
i
n.; T
e rej,
op.
cit., s.
153-18l.
'W
skład
Sztabu
Głównego
NOW
weszły oddziały:
I
organizacyjny - na jego
czele
stał
p.o.
szefa sztabu,
początkowo Władysław
Jaworski ("Jacek", "Wit").
później
August
Michałowski
("Roman"),
II
wywiadu -
ppłk Wacław
Makatrewicz
(,,'Wacław", "Wacław
II"), III -
operacyjny -
płk
Ignacy Oziewicz
("Czesław",
"Czesławski")
-
pełniący jednocześnie funkcję zastępcy
komendanta
głównego,
IV
zaopatrzenia _ Kazimierz
Kobylański
·("Kazimierz"),
V
propagandy - Jan
Bajkowski ("Baj",
"Kamiński"),
VI -
łączności
-
"Stanisław'
oraz biuro doku-
mentów - Marian
Gliński
i
służba
sanitarna - Andrzej
Kosiński.
:; Korespondencja z
28.4.1943 r.,
Materiały
NO\V, MiD
WIH,
sygn.
1II/74/2,
cz. 2, k. 404.
.
KONSPIR;\CJA WOJSKOWA OBOZU NARODOWEGO
55
stopnie wojskowe, po odbyciu
wstępnego
szkolenia, wy-
na kursy dowódców,
w
zależności
od kwalifikacji. Po
ukończeniu
szkolenia
i
zaliczeniu praktyki otrzymywali oni
przydziały
do jednostek
terenowych (hufce,
zastępy,
sekcje).
Członkowie
bez stopni wojskowych, prócz
szkolenia organizacyjnego, przechodzili dwa okresy szkolenia wojskowego."
Najbardziej
rozwiniętą formą działania
NO\V, obok szkolenia,
był
wywiad,
Zgodnie z instrukcjami Komendy
Głównej
prowadzono
go
w
czterech kierun-
kach: wojskowym (rozpoznanie
i
ewidencja obiektów, jednostek wojskowych,
nastrojów
wśród żołnierzy
niemieckich, transportów wojskowych), politycznym
(gromadzenie
dokładnych
informacji o
działalności
i aktywie organizacji
konspiracyjnych, ze szczególnym
uwzględnieniem
lewicy
społecznej),
gospo-
darczym i
kontrwywiadu.'
Oddział
II
Komendy
Głównej dysponował
komór-
kami wywiadu na szczeblu komend
okręgowych'
oraz tzw.
służbą bezpieczeń­
stwa w powiatach.
Oddział
zaopatrzenia Sztabu
Głównego (dział
uzbrojenia)
i
jego komórki
na wszystkich szczeblach organizacyjnych
zajmowały się
zdobywaniem, i gro-
madzeniem
broni i amunicji. Prowadzono
obserwację
oraz
ewidencję
fabryk,
składnic
broni i amunicji, kupowano
broń
od Niemców
i
zawodowych szmu-
glerów,
jednakże
ze
względu
na ograniczone fundusze nie uzyskano
tą drogą
większych
rezultatów.
\V
sporadycznych wypadkach zdobywano
też
uzbrojenie
poprzez akcje zbrojne."
Wiele
uwagi
i
wysiłku poświęcono
utworzeniu i sprawnemu funkcjono-
waniu
łączności,
opartej
głównie
na systemie patroli terenowych. Oficerom
łączności podlegały
nieliczne radiostacje oraz kolporterzy prasy i
wydawnictw
wewnętrznych.
W
oddziałach
NOW
obowiązywały
cotygodniowe oraz alar-
mowe kontrole systemu
łączności."
"Kwadrat"
opowiadał się
za prowadzeniem akcji ograniczonej przeciw
okupantowi. Program ten
wypływał
z
rachub na
klęskę
"obu wrogów"
Polskt.
Owa
klęska miała być sygnałem
do
podjęcia
walki zbrojnej o totalitarne
państwo
kapitalistyczne o charakterze llnarodowym:
i
katolickim" -
"drogą
wojny domowej z tymi
siłami,
które
zechcą
temu
przeszkodztć''."
Stanowisko to
hamowało akcję scaleniową prowadzoną
przez Z\VZ-AK.
Jednakże
na
początku
1942
r.
część:
kierownictwa politycznego "Kwadratu"
dostrzegła potrzebę
formalnego
podporządkowania
NOW komendantowi Sil
Zbrojnych
w
Kraju.
\V
marcu tego roku prezes SN Sacha
zgłosił
wobec
gen, Roweckiego akces NOW do Armii
Krajowej." \V
trakcie dwóch
spotkań
przedstawicieli
Zarządu Głównego
SN (Jaworski, Tadeusz Salski) z
zastępcą
dowódcy AK gen. Komorowskim
i
płk.
Rostworowskim
w
mieszkaniu Jana
NOW
syłano
G
Szkolenie organizacyjne
obejmowało problematykę idcowopolttyczną,
szkole-
nie wojskowe prowadzono na kursach
podchorążych
i
podoficerskich. Notatka
o przebiegu
służby
i
szkolenia w
NaW,
b.d.,
CA KC PZPR,
sygn. 206, t. 17, k. 5-7;
Sprawozdanie
wydziału
wojskowego (SN) za okres 1.1.-30.6.1943
r.,
tamże,
J;:,
1-3.
1
Instrukcja
ogólna
(dotycząca
wywiadu)
NaW,
o.d.,
tamże,
t.
23. k. 5:
Komu-
nikat
oddziału
II
NOW za
kwiecień
1942,
tamże,
k. 17-20a.
e
Sprawozdanie
wydziału
wojskowego
SN
za okres od 1.1.-30.5.1943.
tamże.
t.
17, k. 2.
~
Szef
oddziału łączności
Sztabu
Głównego dysponował
plutonem
łączności
na szczeblu centrali
i
okręgu, drużyną
(4-5 patroli) w powiecie.
Patr
ol
łączności
(1-4
gońców) obsługiwał
teren 1-2 gmin. Ogólne wytyczne organizacji
łączności
(NaW),
b.d.,
tamże,
t,
28, k.
5;
Notatka o przebiegu
służby
i
szkolenia
w
NO\V,
b.d.,
tamże,
t. 17, k. 7,
re Meldunek S. Roweckiego z 17.1,1942
1"1
w:
AK
10
dokumentach.
t.
II, Londyn
1973, s. 47-48;
Rosja
kusi, "Warszawski Dziennik Narodowy" z 26.2.1942 r.
11
Meldunek organizacyjny nr 10 dowódcy AK z 31.8.1942
1'.,
w:
P,SZ,
t.
III.
Armia Krajowa,
Londyn 1950, s, 141.
posiadających

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin