Rocznik Muzeum Ewolucji Nr6 (2014).pdf

(9162 KB) Pobierz
Nr 6
2014
ISSN 1689-8540
Warszawa 2014
Od redaktora
Niniejszym przedstawiam szóste wydanie zapoczątkowanej w 2009
roku serii wydawniczej Muzeum Ewolucji. Zawiera ono pięć arty-
kułów o tematyce paleobiologicznej. Zgodnie z duchem czasu,
niniejsze wydanie Rocznika dostępne jest tylko w wersji online.
Pierwszy tekst opisuje – w entuzjastyczny sposób – ewolucję
bocianów. Drugi przedstawia najstarsze skamieniałości zwierząt
z terenu Polski. Trzeci opowiada o bezłodyżkowych liliowcach,
które żyły w tropikalnym morzu pokrywającym w jurze teren obecnych Gór
Świętokrzyskich. Z czwartego tekstu możemy się dowiedzieć, jak rzeczywiście
wyglądał „strasznoręki” dinozaur, którego niekompletne szczątki znaleziono
przed laty na pustyni Gobi. To nasz, instytutowy akcent – zmontowane koń-
czyny przednie bohatera tej powieści stanowią jeden z najbardziej frapujących
eksponatów w Muzeum Ewolucji. Wreszcie piąty tekst opowiada o „nie całkiem
umarłym” jurajskim liliowcu w kontekście badań nad zjawiskiem regeneracji
szkieletu szkarłupni.
Zapraszam do lektury oraz do zwiedzania Muzeum Ewolucji!
Marcin Machalski
redaktor Rocznika
Instytut Paleobiologii PAN
ul. Twarda 51/55
00-818 Warszawa
mach@twarda.pan.pl
1
Ewolucja bocianów
Piotr GRYZ
Bociany to grupa ptaków obejmująca obecnie 19 gatunków, które zamieszkują
wszystkie kontynenty prócz Antarktydy. Są to ptaki średnich lub dużych rozmia-
rów, o długich szyjach, nogach i dziobach. Ze względu na kształt dzioba rodzinę
bocianowatych dzieli się tradycyjnie na trzy szczepy: dławigady, bociany wła-
ściwe i marabuty. Choć wszystkie te ptaki tworzą dość jednolitą grupę, ich wza-
jemne pokrewieństwo oraz powiązania z innymi ptakami są wciąż przedmiotem
dyskusji. Równie niejasna jest wczesna ewolucja bocianów, o której przebiegu
świadczą nieliczne, mocno fragmentaryczne i zagadkowe skamieniałości.
W ostatnich latach modnym tematem są ko-
palne ptaki z czasów dinozaurów. Kolejne od-
krycia sprawiają,
że
coraz lepiej poznajemy
ich ewolucję (np. Godefroit i in. 2013). Nie-
stety, z dzisiejszymi gatunkami jest pod tym
względem znacznie gorzej. Jeśli wybierzemy
jakiś współczesny gatunek i zapytamy o jego
pochodzenie, to zwykle nie otrzymamy jedno-
znacznej odpowiedzi, a jedynie ogólne hipo-
tezy dotyczące ewolucji całej grupy, do której
należy. Dobrym przykładem są przedstawicie-
le rodziny bocianowatych (Ciconidae).
Początki i wczesna ewolucja bocianów są
owiane mrokiem tajemnicy. Paleontolodzy
szacują (głównie na podstawie badań mole-
kularnych),
że
bociany pojawiły się na Ziemi
w eocenie (ok. 50‒40 mln lat temu), a nieco
później, bo w oligocenie, miała miejsce radia-
cja współcześnie
żyjących
rodzajów tych pta-
ków. Niestety skamieniałości z obu tych epok
są bardzo nieliczne. Najstarsze pochodzą ze
środkowego
eocenu, z terenu Chin. Są to frag-
menty kończyn tylnych przypisane do dwóch
form:
Eociconia sangequanensis
i
Sanshuiornis
zhangi.
Niekompletność tych szczątków spra-
wia jednak,
że
nie ma pewności co do tego, czy
były to rzeczywiście bociany. Taką pewność
mamy już w przypadku egipskich skamienia-
łości
z oligocenu, należących do
Palaeoephip-
piorhynchus dietrichi.
Pośród szczątków tego
ptaka zachował się prawie kompletny dziób,
który przypomina kształtem dziób jednego ze
współczesnych bocianów –
żabiru,
od których
jednak egipski „prabocian” różnił się krótszy-
mi kończynami tylnymi. Podobnie jak
żabiru,
P. dietrichi
był gatunkiem silnie związanym ze
środowiskiem
wodnym i osiągającym podobne
rozmiary. Potwierdziły to nieco młodsze szcząt-
ki kolejnego przedstawiciela rodzaju –
Palaeo-
ephippiorhynchus edwardsi,
pochodzące z mio-
cenu Francji i Libii.
W poszukiwaniu krewniaków
Opisane wyżej skamieniałości są jedynymi
dokumentami wczesnej ewolucji bocianów.
Pewną dodatkową wskazówką co do jej prze-
biegu może być szczątkowa błona pławna, któ-
rą mają dzisiejsze bociany. Jej obecność suge-
ruje,
że
przodkami bocianów były ptaki pływa-
jące, które posiadały w pełni rozwiniętą błonę.
Pogląd ten znalazł również odzwierciedlenie
we współczesnej systematyce tej grupy, która
wciąż jest zmorą taksonomów. Na podstawie
anatomii początkowo uważano,
że
bocianom
najbliżej do podobnych warug, trzewikodzio-
bów, ibisowatych, czaplowatych i flamingów
2
Ewolucja bocianów
Dławigad afrykański (Mycteria
ibis)
(fot. P. Gryz).
(a więc długonogich ptaków brodzących). Ba-
dania pokrewieństwa molekularnego wykaza-
ły
jednak bliższe związki tych rodzin z pelika-
nami, a flamingów z perkozami. Wysuniętej
na podstawie porównań osteologicznych (czyli
porównań szkieletu) hipotezy, według której
kondory (Cathartidae) są grupą siostrzaną bo-
cianów, nie potwierdziły późniejsze badania.
Ze względu na problemy w klasyfikacji bocia-
nowatych ptaki te zgrupowano w odrębny rząd
Ciconiiformes, lecz ta klasyfikacja nie utrzy-
mała się długo. Najnowsze badania (Dickinson
i Ramsen 2013) potwierdziły pokrewieństwo
bocianów, warug, czapli, głuptaków, pelika-
nów i kormoranów, dlatego włączono wszyst-
kie te grupy do wielkiego rzędu pelikanowych
(Pelecaniformes). Aby jednak zaznaczyć od-
mienność bocianów, pelikanowe podzielono
na dwa podrzędy: bocianowce (Ciconii), z jed-
ną rodziną bocianowatch (Ciconiidae) oraz pe-
likanowce (Pelecani), zawierający wszystkie
pozostałe gatunki, zgrupowane w dziewięciu
rodzinach. Same bociany, głównie ze względu
na budowę dzioba, podzielono na trzy szczepy:
dławigady (Mycterini), bociany właściwe (Ci-
coniini) i marabuty (Leptoptilini).
Dławigady i kleszczaki
Dławigady (Mycteria) i kleszczaki (Anosto-
mus)
to dwa rodzaje tworzące szczep dławiga-
dów (Mycterini), który obejmuje dzisiaj sześć
gatunków zamieszkujących tropiki Starego
Świata
(wyjątkiem jest dławigad amerykański
M. americana).
Oba rodzaje charakteryzują
się silną specjalizacją pokarmową, wyrażoną
przez kształt dzioba, który u dławigadów jest
nieco wykrzywiony, a u kleszczaków przyjął
unikalny kształt, będący
źródłem
nazwy pta-
ków. Jest on bocznie spłaszczony, a obie po-
łówki
(fragment górnej jest karbowany) sty-
3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin