Kaczmarek trynitologia Apokalipsy.pdf

(132 KB) Pobierz
Warszawskie Studia Teologiczne
XII/1999, 71-84
Ks. Janusz K
ACZMAREK
TRYNITOLOGIA APOKALIPSY
W bibliografii dotyczącej Apokalipsy wydanej przed czterema laty, w części po-
święconej
studiom tematów teologicznych, pod hasłem „Trójca” nie ma ani jednej
pozycji. Znajdująca się tam nota mówi jedynie o bardzo małej ilości literatury po-
święconej
temu tematowi i odsyła do rozsianych w róŜnych komentarzach wzmianek,
dotyczących głównie trynitarnego charakteru formuły pozdrowieniowej w Ap 1,4-5
1
.
Niniejsze krótkie studium czterech miejsc Apokalipsy (Ap 1,4-5; 4,2-3.5;5,6; 7,15b-
17; 22,1-2), gdzie – moim zdaniem – wyraŜona zostaje tajemnica Trójcy
Świętej
we
wzajemnych relacjach Osób i ich odniesieniu do historii zbawienia, jest próbą reflek-
sji umiejscawiającej się w przestrzeni owej bibliograficznej pustki.
1. Ap 1,4b-5a
Wersety 1,4b-5a stanowią formułę pozdrowienia, która znajduje wiele analogii w
epistolarnej literaturze Nowego Testamentu (por. np.: Rz 1,7; 1Kor 1,3; 2Kor 1,2; Gal
1,3). Oto dosłowne tłumaczenie tekstu:
Łaska wam i pokój od ten, który jest, ten, który był i ten, który przychodzi
i od siedmiu duchów, które [są] przed tronem jego
i od Jezusa Chrystusa,
świadek
wierny, pierworodny umarłych
i władca królów ziemi.
Trójczłonowa struktura pozdrowienia widoczna jest na pierwszy rzut oka: pierw-
sza część, poprzez wyraźną aluzję do Imienia BoŜego z Wj 3,14, odnosi się do Boga,
który objawił się w starym przymierzu, a więc – w perspektywie trynitarnej – do Boga
Ojca; trzecia część mówi wprost o Jezusie Chrystusie; wyraz zaś „duch” występujący
w części drugiej otwiera moŜliwość interpretacji pneumatologicznej, choć, z uwagi na
liczbę mnogą, w jakiej jest on uŜyty, ta część pozdrowienia wymaga szczególnej
ostroŜności i wysiłku interpretacyjnego
2
.
Por. R.L. M
USE
,
The Book of Revelation. An Annotated Bibliography,
New York-London 1996, 247.
W zeszłym roku pojawiła się ksiąŜka M. M
AZZEO
,
Il volto trinitario di Dio nel libro dell’Apocalisse,
Milano 1999, która ujmuje problem z punktu widzenia teologii duchowości i zajmuje się raczej prezentacją
kaŜdej z Osób Trójcy
świętej
osobno, nie zaś tekstami wyraŜającymi tajemnicę Trójcy jako całości.
W historii egzegezy Apokalipsy przeplatają się zasadniczo dwie interpretacje siedmiu duchów Boga
występujących w Ap 1,4; 3,1; 4,5; 5,6. Jedna z nich, na tle Tb 12,15; 1Hen 20,1-8 czy Hbr 1,7.14, widzi w
nich siedmiu archaniołów, bądź aniołów z apokaliptycznych sekcji trąb lub czasz (por. Ap 8,2; 15,1.6-8)
2
1
72
K
S
. J
ANUSZ
K
ACZMAREK
Zjawiskiem, które w trakcie lektury pozdrowienia w Ap 1,4-5 najbardziej szokuje
jest solecyzm polegający na zmianie przypadku wyrazów w wyraŜeniach przyimko-
wych określających Boga Ojca oraz tytuły Chrystusa: po przyimku
apo
(„od”) grama-
tyka grecka, podobnie jak polska po „od”, wymaga uŜycia dopełniacza, tymczasem w
tekście występuje mianownik.
PowaŜne nieregularności składni greckiej są charakterystyczną cechą języka Apo-
kalipsy. Opinia niektórych egzegetów, którzy uwaŜali,
Ŝe
autor niezbyt biegle władał
greką, naleŜy juŜ dzisiaj niemal całkowicie do przeszłości. Większość badaczy uznaje
intencjonalność i waŜną rolę ekspresywną solecyzmów apokaliptycznych
3
. Są one dla
podmiotu interpretującego przesłanie księgi wyraźnym sygnałem zwracającym uwagę
na szczególnie doniosłe momenty lektury. Są niejako stygmatami, które przesłanie,
nie dające się do końca zamknąć w sztywnych regułach składni i rozsadzające je od
wewnątrz dynamizmem swej treści, pozostawiło w tekście. Tego rodzaju „pęknięcia”
moŜna w Apokalipsie znaleźć nie tylko na poziomie syntaksy, ale równieŜ w budowie
symbolu i kompozycji wizji.
W analizowanym przez nas tekście solecyzm deklinacyjny wyróŜnia Imię Boga
oraz imiona-tytuły Jezusa. Tłem takiego zjawiska jest niewątpliwie ukształtowana w
judaizmie tradycja wyjątkowej czci dla Imienia Boga, która juŜ w czasach współcze-
snych Apokalipsie wyraŜała się w zakazie jego wymawiania, nawet przy lekturze
świętych
tekstów. Odkrycia w Qumran dostarczyły ciekawego przykładu tej samej
tradycji w praktyce redagowania tekstu: w komentarzu do Księgi Habakuka znalezio-
nym w pierwszej grocie tetragram, uŜywany jedynie w cytatach biblijnych, zapisany
został alfabetem paleo-hebrajskim, mimo,
Ŝe
cała reszta manuskryptu zawiera nor-
malne pismo kwadratowe (por. 1QpHab XI,10
4
). Jednak sposób wyróŜnienia Imienia
BoŜego przez autora Apokalipsy nie jest jedynie czcią wyraŜającą się w zapisaniu go
– niezaleŜnie od kontekstu syntaktycznego – w formie morfologicznej
Ŝywcem
wzię-
tej z Septuaginty Wj 3,14. Wydaje się,
Ŝe Ŝelazna
konsekwencja, z jaką Apokalipsa
(zob. G.K. B
EALE
,
The Book of Revelation,
Grand Rapids – Cambridge 1999, 189). Druga, sięgająca
(najstarszego z zachowanych) komentarza Wiktoryna z Pettau (por. I. H
AUSLEITER
red.,
Commentarii in
Apocalypsim editio Victorini,
CSEL 49, Vienna 1916, 16-18) i podzielana przez
św.
Augustyna (por.
Ener-
rationes in Psalmos,
CL, 1,25-54/67) oraz większość współczesnych egzegetów, widzi w siedmiu duchach
Boga symboliczny obraz Ducha
Świętego
w bogactwie przejawów Jego działania. Argumenty przekony-
wujące do interpretacji pneumatologicznej, to przede wszystkim szerszy kontekst Apokalipsy (np.: w 3,1
siedem duchów odróŜnia się od siedmiu gwiazd zidentyfikowanych w 1,20 jako aniołowie) oraz tło starote-
stamentowe: Iz 11,1-2 (siedem aspektów Ducha Pańskiego) i Za 4,2.10 (siedem lamp to oczy Boga patrzą-
ce na całą ziemię). RównieŜ najbliŜszy kontekst sugerujący moŜliwość odnalezienia w Ap 1,4-5 specyficz-
nej formuły trynitarnej na tle dojrzewającego kerygmatu chrześcijańskiego nie jest bez znaczenia dla
pneumatologicznej interpretacji symbolu siedmiu duchów. Wydaje się zatem,
Ŝe
mimo niezwykłej orygi-
nalności tego symbolu uwaŜny czytelnik Apokalipsy moŜe w nim bezbłędnie odnaleźć rzeczywistość
Ducha
Świętego
w wielorakości i BoŜej doskonałości (siedem) Jego działania. Dwa krótkie studia mono-
graficzne poświęcone interpretacji siedmiu duchów jako Ducha
Świętego
moŜna znaleźć w R.
B
AUCKHAM
,
La teologia dell’Apocalisse,
Brescia 1994, 133-138; U. V
ANNI
,
L’Apocalisse: ermeneutica,
esegesi, teologia,
Bologna 1991, 184-192.
3
4
Por. G.K. B
EALE
,
The Book of Revelation, dz. cyt.,
100-103; U. V
ANNI
,
L’Apocalisse, dz. cyt.,
20-22.
Reprodukcję tej strony zwoju moŜna obejrzeć w F.M. C
ROSS
– D.N. F
REEDMAN
– J.A. S
ANDERS
red.,
Scrolls from Qumrân Cave I,
Jerusalem 1972, 160-161.
T
RYNITOLOGIA
A
POKALIPSY
73
uŜywa Imienia BoŜego z 1,4 w mianowniku
5
, moŜe teŜ sugerować niezmienność,
„nieodmienność” Boga, którego Imię w konsekwencji nie moŜe podlegać deklinacji.
Co więcej: mianownik na poziomie składniowym określa najczęściej podmiot. Czy
zatem solecyzm pozdrowienia nie mógłby sugerować,
Ŝe
Bóg w historii zbawienia i w
relacji z człowiekiem pozostaje zawsze i niezmiennie podmiotem działania?
6
Niezwykle istotnym symptomem trynitologii Apokalipsy jest fakt,
Ŝe,
podobnie jak
Imię Boga, równieŜ tytuły określające Jezusa Chrystusa znajdują się w mianowniku
łamiącym rytm składniowy pozdrowienia. Potraktowane i wyróŜnione w ten sam spo-
sób – naleŜny jedynie
świętemu
Imieniu – wskazują jednoznacznie na Chrystusa, jako
na tego, który w godności równy jest Bogu, na tego, którego Imię jest w swej istocie
Imieniem Boga. Chrystologiczny teocentryzm pozdrowienia w kontekście Apokalipsy
zostaje jeszcze bardziej podkreślony przez zestawienie Boga, który jest „tym, który
przychodzi” (1,4; 4,8) z „przychodzącym” Chrystusem (2,5; 3,3.11; 22,7.12.20). Ta
wzajemna „wymienialność” atrybutów i przymiotów między Bogiem Ojcem a Chry-
stusem jest bardzo charakterystycznym dla Apokalipsy sposobem wyraŜania dojrzałe-
go aspektu trynitologii, który późniejsza teologia Kościoła nazwie współistotnością
Osób Boskich.
Jedność natury Ojca i Jezusa wyraŜa się zatem poprzez podkreślenie równej god-
ności Imienia BoŜego. Ale nie tylko. WyraŜa się ona równieŜ w jedności zbawczej
inicjatywy Boga w historii. Imię BoŜe w Ap 1,4 jest echem Wj 3,14, które roz-
brzmiewa w analogicznie trójczłonowych formach w egzegetycznej tradycji
Ŝydow-
skiej
7
. NajbliŜsze tekstowi Apokalipsy jest sformułowanie z Targumu Pseudo-
Jonatana do Pwt 32,39: „Ja jestem, który jestem, który byłem i Ja jestem, który zaw-
sze będę”. Sformułowanie targumiczne uwydatnia wieczność Boga, Jego absolutną
transcendencję wykraczającą poza teraźniejszość, przeszłość i przyszłość. Twórcza
transformacja tej linii
Ŝydowskiej
tradycji interpretacyjnej dokonana przez autora
Apokalipsy, zmieniająca wyraŜenie „ten, który będzie” na „ten, który przychodzi”,
akcentuje zbawczą inicjatywę transcendentnego, wiecznego Boga, który interweniuje
w ludzką historię, wchodzi w czas, by być z człowiekiem: „przychodzi”, aby zbawiać.
Ten soteriologiczny aspekt Imienia Boga Ojca znajduje swój odpowiednik w tytu-
łach charakteryzujących Chrystusa. Paralelizm wyraŜa się juŜ w samej strukturze,
która, podobnie jak w przypadku określenia Boga Ojca, jest trójczłonowa. Mesjań-
skim tłem starotestamentowym całego tytułu jest niewątpliwie Ps 89,28.38, gdzie
występują odpowiedniki wszystkich trzech określeń Chrystusa. Ale równieŜ w tym
miejscu naleŜy się dopatrywać chrześcijańskiej reinterpretacji proroctwa mesjańskie-
go. WyraŜenie „świadek” występuje w Apokalipsie zawsze w kontekście prześlado-
wania i ucisku (por. 2,13; 11,3; zob. teŜ 6,9) i zbliŜa się semantycznie do późniejszego
Analogiczna formuła występuje jeszcze w 1,8, gdzie mianownik odpowiada składni zdania i w 4,8;
11,7; 16,5, gdzie występuje mianownik w funkcji właściwej dla wołacza; ten ostatni przypadek jest jednak
regułą w nowotestamentalnej grece: por. F. B
LASS
– A. D
EBRUNNER
,
Grammatik des neutestamentlichen
Griechisch,
Göttingen 1976, 147.2.
6
7
5
Por. P. P
RIGENT
,
L’Apocalisse di S. Giovanni,
Roma 1985, 28-29.
Zob. np.: Targum Pseudo-Jonathan Wj 3,14; Targum Neofiti Wj 3,14 (glosa); Midrash Rabba Wj
3,14; Midrash Ps 72,1.
74
K
S
. J
ANUSZ
K
ACZMAREK
znaczenia greckiego słowa
martyr
– „męczennik”. Tytuł chrystologiczny „świadek
wierny” naleŜy więc odnieść do tajemnicy męki i
śmierci
Jezusa. WyraŜenie „pierwo-
rodny z umarłych” jednoznacznie wyraŜa tajemnicę Jego zmartwychwstania. Nato-
miast formuła „władca królów ziemi” zdaje się wskazywać na ostateczne wywyŜszenie
Chrystusa i Jego funkcję sędziego, które w tradycji dogmatyczno-liturgicznej Kościoła
będzie wyraŜała tajemnica wniebowstąpienia i oczekiwania paruzji. W ten sposób
trójczłonowy tytuł Jezusa w Ap 1,5 wyraŜa dokładnie trzy zasadnicze prawdy chrze-
ścijańskiego
wyznania wiary w zbawcze dzieło Chrystusa:
śmierć,
zmartwychwstanie
i wniebowstąpienie łączące się z oczekiwaniem powtórnego przyjścia
8
.
O ile paralelizmy struktury literackiej, solecyzmów i znaczenia wyraźnie łączą
określenie Boga Ojca z tytułami Jezusa tworząc piękną inkluzję zarówno na poziomie
językowym jak i teologicznym, o tyle drugi człon formuły trynitarnej w Ap 1,4 pozo-
staje uderzająco odmienny. Duch
Święty
przedstawiony w doskonałym bogactwie
swojego działania zostaje odniesiony do Boga Ojca poprzez umiejscowienie Go przed
Jego tronem. Tron Boga symbolizuje w Apokalipsie Jego absolutną władzę i kontrolę
nad historią zbawienia, Jego jedyne panowanie. Ostatecznym wypełnieniem tego
obrazu jest tron Boga i Baranka w nowej Jerozolimie, spod którego wypływa rzeka
wody
Ŝycia
symbolizująca – jak zobaczymy – Ducha
Świętego
(Ap 22,1-2). W ten
sposób formuła trynitarna w 1,4-5 i wizja Trójcy w sercu nowej Jerozolimy stanowią
inkluzję motywów teologiczno-literackich spinającą, jakby wielką klamrą, przesłanie
całej księgi.
Struktura literacka samej formuły pneumatologicznej w Ap 1,4 nie pozwala na do-
szukiwanie się paralelizmu, który mógłby posłuŜyć za punkt wyjścia do ustalenia
współistotności Ducha
Świętego
z Ojcem i Synem. Ale za to struktura całej formuły
trynitarnej daje do myślenia. Duch
Święty
znajdując się w niej na drugim miejscu
łamie tradycyjną kolejność Osób Trójcy
Świętej
znaną z formuły chrzcielnej w Mt
28,19. Nie dzieje się tak zapewne przypadkowo: formuła pneumatologiczna staje się
dzięki takiej operacji samym centrum, sercem pozdrowienia trynitarnego, będąc nie-
jako otoczona dłuŜszymi i paralelnymi formułami odnoszącymi się do Ojca i Syna.
Wydaje się,
Ŝe
tego rodzaju emfaza w połączeniu z faktem równoległego zestawienia
wszystkich trzech formuł pozwala na doszukiwanie się godności i roli Ducha
Święte-
go w pełni zharmonizowanych z pozostałymi Osobami Trójcy.
Ostatnim waŜnym elementem teologii Trójcy w formule pozdrowieniowej otwie-
rającej Apokalipsę jest owoc Jej działania przeznaczony dla całości (siedem) Kościoła
powszechnego reprezentowanego symbolicznie przez lokalne wspólnoty prowincji
Azji; owocem tym, pochodzącym w równym stopniu od wszystkich trzech Osób
Trójcy są łaska i pokój. To wyraŜenie (gr.
charis kai eirênê)
odpowiada tradycyjnemu
pozdrowieniu
Ŝydowskiemu
hesed we-shalom
9
.
Hesed
w Starym Testamencie określa
Por. Skład Apostolski 4-7: “Umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyŜowan, umarł i pogrzebion; zstąpił
do piekieł. Trzeciego dnia zmartwychwstał. Wstąpił na niebiosa, siedzi po prawicy Boga Ojca wszechmo-
gącego. Stamtąd przyjdzie sądzić
Ŝywych
i umarłych” (S. G
ŁOWA
– I. B
IEDA
red.,
Breviarium Fidei.
Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła,
Poznań 1988, 608).
9
8
Por. E. B
IANCHI
,
L’Apocalisse di Giovanni. Commento esegetico-spirituale,
Magnano 1990, 45.
T
RYNITOLOGIA
A
POKALIPSY
75
często wierną przymierzu miłość Boga do człowieka,
shalom
zaś to coś więcej niŜ
pokój: to stan pełni szczęścia na wszystkich poziomach egzystencji, łącznie ze sferą
ducha i relacji z Bogiem
10
. Na tle tych starotestamentalnych pojęć, Trójca równych co
do Boskiej godności Osób z formuły w Ap 1,4-5 w swoim zamyśle soteriologicznym
zrealizowanym w dziele Jezusa Chrystusa darzy wspólnotę Kościoła wierną miłością,
która moŜe spełnić wszystkie aspiracje człowieka do bycia kochanym i do bycia
szczęśliwym, otwierając mu drogę do udziału w
Ŝyciu
trynitarnym samego Boga.
2. Ap 4,2-3.5;5,6
Rozdziały 4 i 5 stanowią wprowadzenie do całej drugiej części Apokalipsy, która
poprzez symboliczne wizje ukazuje głębię BoŜego zamysłu realizującego się w ludz-
kiej historii. W rozdziałach tych zostają zaprezentowani główni pozytywni bohatero-
wie apokaliptycznego dramatu umiejscowieni w „niebie” symbolizującym sferę abso-
lutnej i niedostępnej transcendencji Boga, który jednak odsłania rąbek tajemnicy swo-
jego
Ŝycia
w objawieniu przekazanym Janowi (drzwi
otwarte w niebie,
4,1).
Figura Boga Ojca zostaje przedstawiona poprzez symbolikę znaną po części ze
starotestamentowych wizji chwały Boga, takich jak Iz 6, Ez 1 czy Dn 7. Bóg jest ab-
solutnym władcą i sędzią ludzkiej historii (zasiadający
na tronie,
4,2-3), niepojętym i
nie-wypowiadalnym w odmienności i bogactwie swojego Boskiego bytu (podobny
do
jaspisu i do krwawnika,
4,3), miłującym człowieka i wiernym zawartemu z nim
przymierzu (tęcza
dokoła tronu,
4,3; por. Rdz 9,8-17) oraz pragnącym objawić mu
swoją miłującą obecność (z
tronu wychodzą błyskawice i głosy, i gromy,
4,5; por. np.:
Wj 19,16). Jego potęŜna władza (na
prawej dłoni,
5,1) ogarnia sens i przebieg ludz-
kiej historii (księga, 5,1)
11
, w której nic nie moŜe się dokonać poza zbawczym planem
Boga (zapisana
wewnątrz i na odwrocie,
5,1). Ten najgłębszy sens ludzkiego
Ŝycia
i
historii
świata
jest jednak całkowicie zanurzony w BoŜej transcendencji i, jako taki,
niepoznawalny dla człowieka (księga
zapieczętowana na siedem pieczęci,
5,1). Z
drugiej strony
Ŝycie
bez poznania tego ukrytego sensu jest nieznośną udręką (bardzo
płakałem,
Ŝe
nie znalazł się nikt godny, by księgę otworzyć,
5,4).
Dramatyczny impas w relacji między zbawczym zamysłem Boga a niegodnością
człowieka, który sam nie jest w stanie go poznać, a tym bardziej przyjąć, zostaje po-
konany przez paschalne zwycięstwo Chrystusa (baranek, 5,6; por. Iz 53,7; Wj 12)
pełnego mesjańskiej mocy (siedem
rogów,
5,6), który dzięki swojej
śmierci
(jakby
Zob. X. L
EON
-D
UFOUR
, "Pokój", w:
Słownik teologii biblijnej,
red. X. Leon-Dufour, Poznań-
Warszawa 1985, 700-701.
Egzegeci proponują równieŜ inne interpretacje księgi przedstawionej w Ap 5,1: 1) księga
Ŝycia
Ba-
ranka zawierająca imiona zbawionych (por. Ap 3,5; 13,8; 20,12; 21,27); 2) Stary Testament objawiający
pełnię swojego sensu w Chrystusie; 3) księga zawierająca opis wydarzeń poprzedzających bezpośrednio
paruzję (prezentację i dyskusję tych interpretacji zob. w G.K. B
EALE
,
The Book of Revelation, dz. cyt.,
339-340); 4) dar
Ŝycia
BoŜego dla człowieka w kontekście odkupienia (por. E. C
ORSINI
,
Apocalisse
prima e dopo,
Torino 1994, 193-196). JednakŜe większość autorów opowiada się za interpretacją przyję-
tą przeze mnie (np.: G.K. B
EALE
,
The Book of Revelation, dz. cyt.,
340-348; U. V
ANNI
,
L’Apocalisse, dz.
cyt.,
189-191).
11
10

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin