Sachs R., Geneza orła heraldycznego w Europie średniowiecznej.pdf

(537 KB) Pobierz
S L Ä V IA A N T IQ U A
Tom X X X I —Kok 1988
H. DR O BN E PR A CE I M A T E R I A Ł Y
MISC EL LE S ET M A T E R I A U X
R A IN E R SACHS (Wrocław)
GENEZA ORŁA HERALDYCZNEGO W EUROPIE ŚREDNIOWIECZNEJ
Po wojnie badania archeologiczne, prowadzone na stanowiskach zachod-
niosłowiańskich we Wrocławiu1 (il. l),w Szczecinie2 (il. 2) i w Sanzkow (NRD)*
(il. 3), dostarczyły m.in. trzech plakietek o wyraź nic wspólnej ikonografii.
Plakietki z terenu Polski datowano, na podstawie stratygrafii, na pierwszą
połowę X III w. Prawdopodobnie z tego samego okresu pochodzi też znalezisko
z Sanzkow.
Dotychczas ptak przedstawiony na zabytku wrocławskim kojarzył się
wszystkim interpretatorom z orłem piastowskim, w przypadku zaś odkrycia
ze Szczecina L. Leciejewicz i S. Wesołowski przypuszczali, że jest to sokół,
pozostali badacze widzieli w nim orła heraldycznego. Plakietka z Sanzkow nie
została jeszcze opracowana, a jedynie opublikowano jej fotografię, ogranicza­
jąc się w podpisie do określenia znaleziska jako „aplikacja” .
Analogie do tej grupy zabytków znajdujemy w niektórych fibulach krąż-
kowatych z wcześniejszą, bo co najmniej dziesięciowieczną metryką. Do naj­
słynniejszych z nich należą dwie fibule pochodzące z tzw. skarbu cesarzowej
Giseli, odkrytego w drugiej połowie X I X w. w Moguncji4 (il. 4). Pomimo róż­
nicy, polegającej na zastosowaniu znacznie szlachetniejszych materiałów i tech­
nik, motyw ikonograficzny jest ten sam. Fakt jednoczesnego odkrycia wraz
z fibulami kobiecych insygniów władzy cesarskiej zadecydował o ich inter­
pretacji jako przedstawienia orłów cesarskich. Znamienne okazuje się to,
że najwybitniejsi znawcy skarbu zdawali sobie sprawę, iż taka interpretacja
nasuwa wiele dodatkowych pytań, których oni nie byli w stanie wyjaśnić*.
1 K a ź m ie r c z y k , K r a m a r e k , L a s o t a 1975, s. 195, 198.
*
Szczecin
1983, b. 166 i
n .,
283 i n.
* U l lr i c h 1969, s. 210.
4 S ch ra m m , M iit h e r ic h 1962, s. 59 i n ., 169, 367.
5 F a lk ę 1913, s. 28; S c h r a m m , M iit h e r ic h 1962.
R y c. 1. Wrocław-Ostrów Tumski, pla­
kietka cynowa, 0 5,1 cm, początek
X I I I w. według J. Kaźmierczyka, J.
Kramarka, C. Lasoty, 1975
Wrocław-Ostrów Tumski, Zinnplaket-
te,
0
5,1 cm, Anfang 13. Jh. Nach J.
Kaźmierczyk, J. Kramarek, C. Lasota,
1975
R y c. 2. Szczecin -W zgó r ze Zamkowe, plakietka ołowiana, 0 5 cm, początek
X I I I w. według
Szczecin,
1983
Szczecin-Wzgórze Zamkowe, Bleiplakette, 0 5 cm, Anfang 13. Jh. Nach
Szczecin,
1983
R y c. 3. Sanzkow, pow. Demmin (N RD ), plakietka oło­
wiana, 0 5,2 cm, początek X I I I w. według Ausgrabungen
und Funde, t. 13, z. G
Sanzkow, K r. Demmin (D D R ), Bleiplakette, 0 5,2 cm,
Anfang 13. Jh. Nach Ausgrabungen und Funde, Bd. 13,f
H. 6
R yc. 4. Moguncja, fibule ze skarbu cesarzowej Giseli, złoto emaliowane i kamienie
szlachetne, 0 10 i 7 cm , druga połowa X w. według L\ E . Schramma, E. Mütherich, 1962
Mainz, Fibeln aus dem sog. ,.Hort der Kaiserinnen” , Gold, Email und Edelsteine,
0
10
und 7 cm, 2. H . 10 Jh. Nach P. E. Schramm, E. Mütherich, 1962
Po analizie całego zespołu przedstawień tego typu (wśród nich znajduje
się też kilka fibul ze Słowenii, pochodzących z X w.6) nie sposób dalej akcep­
tować dotychczasowych poglądów w tej sprawie. Wszystkie cechy odbiegające
od powszechnych wyobrażeń aquilarnych, a więc: biały lub złoty kolor ptaka,
podwójna aureola, trójkąt z trzech kulek lub punktów (jeden z symbolów
Trójcy Świętej), są znanymi atrybutami Gołębicy Ducha Świętego. Nie może
również dziwić pseudoheraldyczna poza niektórych gołębic, szczególnie na
fibulach emaliowanych, gdyż już W. Stenglowi w monografii średniowiecznych
przedstawień Ducha Świętego, udało się przekonywająco udowodnić, iż pseudo-
heraldyczne ukazanie tego symbolu jeszcze do X III w. nie należało do rzad­
kości7.
Odkrycie fibul mogunckich z wyobrażeniem Gołębicy Ducha Świętego
w skarbie zawierającj'm też oznaki władzy cesarskiej, przy jednoczesnym
braku przedstawień orłów w tymże skarbie, pozwala przypuszczać, że symbole
Ducha Świętego spełniały rolę późniejszych orłów heraldycznych. Prześle­
dzenie rozwoju symbolu orła jako oznaki władzy, począwszy od czasów rzym­
skich, prowadzi do bardzo interesujących wniosków. W świetle późnoantycz-
nych
Notitia dignitatum8,
zestawiających insygnia legionowe Wschodniego
Imperium, doszło, po zwycięstwie chrześcijaństwa, do sakralizacji orła rzym­
skiego w duchu nowej religii. Zazwyczaj przedstawiono go według schematu
i kolorów, jakie znamy już z przytoczonych fibul emaliowanych, a niekiedy
nawet otrzymywał aureolę (¡1. 5).
j »foutaru um
R y c . 5. W yobrażenia późnoantycznych znaków legionowych z.
Notitia dignitatum.
W edług
Notitia dignitatum,
1876
Spatantike Legionsstandarten ans den
Notitia dignitatum.
Nach
Notitia dignitatum,
1876
8 K o r o ś e c 1979, t. 2, s. 33, 37, 157, tabl. 55: lb , 63:
4, 85:
5, 156: 13.
7 S t e n g e l 1904, s. 38 i n.
8
Notitia dignitatum
1876; D ie s n e r 1976, s. 11.
Swe duże znaczenie w okresie późnoantycznym i wczesnośredniowiecznym
symbol Gołębicy Ducha Świętego zawdzięczał silnym potrzebom legitymacji
transcendentalnej władzy cesarzy bizantyjskich. Tam, w największym cen­
trum intelektualnym świata chrześcijańskiego, w początkowym okresie W ę­
drówki Ludów, narodziła się misterna konstrukcja symboliczno-mistyczna
imitatio Sancti Trinitatis,
która w sposób wręcz doskonały uzasadniała bi­
zantyjskie pretensje do hegemonii nad
orbis christianorum,
a basileosowi przy­
pisywała rolę na ziemi, analogiczną do roli Boga Ojca w niebie9. W myśl tej
zasady każdy władca chrześcijański utrzymujący dyplomatyczne kontakty
z Bizancjum, stawał się duchowym synem (Chrystusem) basileosa (Boga Ojca),
co nakładało na niego obowiązek posłuszeństwa w zamian za ojcowską opiekę10.
Ponieważ według principiów ceremoniału biznatyjskiego fibule o odpowied­
nich kształtach były zastrzeżonymi znakami, różnych godności w hierarchii
dworu11, należy przypuszczać, że fibule z wyobrażeniem Ducha Świętego nosili
sami władcy — basileos i królowie. Insygnium to w sposób idealny unaocz­
niało podstawowe treści idei o natchnieniu władcy przez Boga, gdyż właśnie
za pośrednictwem Gołębicy Bóg Ojciec przekazywał swą boskość lub boską
inspirację na ziemię. Najważniejszym tego przejawem był Chrzest Chrystusa
w Jordanie, a to ewangeliczne wydarzenie starano się nawet w najdrobniej­
szych szczegółach odtwarzać podczas wczesnośredniowiecznych koronacji12.
Konsekwencją idei
imitatio Sancti Trinitatis
była swoista ewolucja trójką-
tu złożonego z trzech kulek — symbolu Trójcy Świętej — w symbol władzy
monarszej (il. 6).
R y c. 6. Triens Childeberta I I I (695 - 711) z wyobrażeniem trójkąta z trzech kulek —
znaku władcy. W g B . Schmidta, 1976
Triens Childeberta III. (695 - 711) mit einem Dreieck aus drei Kugeln als Herrscher­
sym bol. Nach B. Schmidt, 1976
* D ö lg e r 1953a, s. 32.
10 D ö lg e r 1953b, s. 56.
11 B e l a je v 1929, s. 52 i n.
1 D e c k e r -H a u ff, S c h r a m m 1955, s. 596 i n.
1

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin