LEKTURY
• Językowy obraz świata 1999, red. J. Bartmiński. Lublin (stąd artykuł
Anusiewicza o pojęciu Jos w nauce i filozofii niemieckiej)
• Lakoff George, Johnson Mark (1988): Metafory w naszym życiu (stąd od
początku do rozdziału 8 o metonimii włącznie)
• Tabakowska Elżbieta (1995) Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do
językoznawstwa kognitywnego, Kraków (całość)
• Tabakowska Elżbieta (red.) (2001): Kognitywne podstawy języka i
językoznawstwa, Kraków. (stąd rozdział: Działanie za pomocą słów –
pragmalingwistyka)
• Wierzbicka Anna (1999): Akty i gatunki mowy w różnych językach i
kulturach [w:] Język–umysł–kultura, wybór prac pod red. Jerzego
Bartmińskiego, PWN, s. 228–269.
• J. Lyon, Chomsky, Warszawa 1998 (stąd rozdziały: 4,5,6)
ZAGADNIENIA (ramowe!):
1. Językoznawstwo amerykańskie przed Chomskim: behawioryzm
Bloomfielda; dystrybucjonizm
2. Podstawowe założenia koncepcji Chomskiego; trzy wersje gramatyk
Chomskiego
3. Relatywizm językowy – Boas, Sapir, Whorf
4. Uniwersalizm językowy – indenfinibilia, elementarne jednostki
semantyczne Wierzbickiej; akty i genry mowy w różnych językach – jako
przykład na użycie elementarnych jednostek semantycznych
5. Pojęcie językowego obrazu świata w badaniach niemieckich i
polskich; co bada się w ramach JOS
6. Pragmalingwistyka; główne założenia sformułowane przez Austina;
trzy aspekty aktu mowy; klasyfikacje aktów mowy; bezpośrednie i
pośrednie akty mowy; warunki fortunności; nieudane akty mowy
7. Zasada kooperacji i maksymy Grice’a
8. Zjawisko implikatur i presupozycji
9. Ogólne założenia językoznawstwa kognitywnego; kategoryzacja w
ujęciu klasycznym i kognitywnym; kognitywne modele kategorii; metafora
oglądu i wymiary obrazowania Langackera; kognitywna teoria metafory i
metonimii
1. Językoznawstwo amerykańskie przed Chomskim:
behawioryzm Bloomfielda; dystrybucjonizm!
Amerykańska szkoła strukturalistyczna - formacja naukowa zajmująca się językoznawstwem, szczególnie w kontekście badań nad językami Indian amerykańskich. Twórcą ruchu był Leonard Bloomfield.
I ETAP: Szczytowy okres rozwoju przypada na koniec lat 30. i 40. XX wieku, a prekursorami byli Franz Boas i Edward Sapir. Na rozwój tego kierunku złożyły się dwa czynniki: praktyczna potrzeba opisania wielkiej liczby języków Indian amerykańskich oraz wpływ behawioryzmu (kierunku psychologicznego, który głosił, że przedmiotem badań psychologicznych może być tylko dostrzegalne zachowanie się człowieka nie zaś niedostępne dla obserwacji zjawiska świadomości).
W badaniach zatem odrzucano metodę introspekcji, a przywiązywano wielkie znaczenie do tzw. korpusu tekstowego (tj. zbioru tekstów, które ustalano dla danego języka jako podstawę do jego opisu). Rezygnując z introspekcji ograniczono badania nad znaczeniem do minimum, którego bez odwołania się do intuicji użytkownika prowadzić się nie da.
Deskryptywizm: - za właściwego twórcę i klasyka tej szkoły uważa się L. Bloomfielda (inni to F. Boas i E. Sapir)
- język należy opisywać jako część zachowania się człowieka w kategoriach bodźców i reakcji
- znaczenie danego wyrażenia językowego = sytuacja w której użytkownik danego języka je wypowiada + reakcja odbiorcy
- Bloomfield uważał, że na obecnym etapie rozwoju nauki tego typu badania są jeszcze niemożliwe i dlatego semantyka musi być ograniczona do minimum, tzn. do badania , czy określone formy językowe mają różne znaczenia.
II ETAP: Dystrybucjonizm - Kontynuatorzy teorii Bloomfielda: Bernard Bloch, Zellig Sabbetai Harris, Charles F. Hockett. Postulowali zastąpienie semantyki dystrybucją (dystrybucja: zbiór otoczeń, w jakich może wystąpić dany element językowy), swój kierunek nazwali amerykańską lingwistyką deskryptywną.
Główny nacisk kładziono na wstępną fazę analizy językowej, która miała się składać ze zbioru operacji o charakterze dystrybucyjnym, które automatycznie prowadziły do gramatycznego opisu danego języka. Chciano osiągnąć wyniki w pełni obiektywne i niezależne od subiektywizmu badacza.
Podstawą analizy miał być poziom fonologiczny, z którego jednostek (fonemów) zbudowane są najmniejsze cząstko znaczące(morfemy). Morfemy składają się na konstrukcje składniowe. Podstawą analizy był poziom fonologiczny, potem morfologiczny, na końcu składniowy (nie wolno było ich mieszać).
Na wyczerpujący opis struktury językowej miały się składać: pełny inwentarz jednostek na każdym poziomie: ich klasyfikacja oraz prawa rządzące kombinacjami elementów różnych klas. Miała to osiągnąć substytucja.
Mimo usilnych starań nie udało im się do końca wyeliminować semantyki. Dystrybucjonizm wywarł olbrzymi wpływ na rozwój współczesnego językoznawstwa i dał początek gramatyce transformacyjno-generatywnej.
Skrajny dystrybucjonizm unikał wszelkich odniesień do gramatyki historycznej, rezygnował z takich pojęć jak derywacja czy pochodzenie określonych formacji w sensie relacji synchronicznej i zastępował je pojęciami dystrybucji.
2. Podstawowe założenia koncepcji Chomskiego; trzy wersje gramatyk Chomskiego
Avram Noam Chomsky (ur. 7 grudnia 1928 w Filadelfii w USA) – amerykański lingwista, filozof, działacz polityczny. współtwórca (wraz z Morrisem Halle) gramatyki transformacyjno-generatywnej.
Język jest według Chomsky'ego nieskończonym zbiorem zdań, generowanych za pomocą skończonej liczby reguł i słów, cechą szczególną rodzaju ludzkiego.
GRAMATYKA TRANSFORMACYJNA to teoria lingwistyczna, stworzona przez Noama Chomskiego, oparta głównie na założeniach przedstawionych w "Zagadnieniach teorii składni". Podstawowym założeniem teorii jest podział języka na dwie struktury - głęboką i powierzchniową - i rozumienie gramatyki konkretnego języka jako reguł transformacji ze struktury głębokiej.
GRAMATYKA UNIWERSALNA: Możliwym punktem wyjścia teorii Noama Chomskiego i jemu podobnych jest pytanie "Czym tak w ogóle jest język?", i w rezultacie próba rozdzielenia ludzkiego języka od jakiegokolwiek innego systemu komunikacji. Wg. zwolenników gramatyki transformacyjnej i teorii związanych, dzieci od chwili narodzenia do momentu opanowania języka nie są w stanie (fizycznie, umysłowo i pamięciowo) wchłonąć na tyle dużej ilości informacji na temat gramatyki, żeby same mogły ją opanować. Stąd Chomsky i jego zwolennicy zaproponowali, że kluczowy element języka jest wspólny dla każdego języka i dostępny od chwili narodzenia - dziecko rodzi się ze zdolnością nabycia języka, podobnie jak rodzi się ze zdolnością rozpoznawania twarzy czy ssania kciuka. Ta wspólna wszystkim ludziom kompetencja językowa określana jest jako gramatyka uniwersalna.
Dokładna natura gramatyki uniwersalnej była definiowana na różne sposoby - wg. teorii Principles & Parameters (P&P) na przykład, gramatykę uniwersalną rozumieć można jako zbiór informacji na temat wszystkich możliwych "konfiguracji" języka, którym następnie przypisywane są wartości w oparciu o dane, które zdobywa dziecko - dla przykładu, informacje czy w języku można np. opuszczać zaimki osobowe w podmiocie, czy nie. W tym artykule dokładniej opisana zostanie inna związana różnica, tzn. struktura głęboka - struktura powierzchniowa, czyli kluczowy element formalny wyeksponowany w gramatyce transformacyjnej, ale również związany z koncepcją gramatyki uniwersalnej.
KOMPETENCJA JĘZYKOWA - Kolejnym ważnym założeniem teorii Chomskiego jest rozróżnienie między kompetencją językową (competence) a wydajnością (performance). Kompetencja językowa to znajomość gramatyki języka, w "idealnych" warunkach, wszelkie błędy komunikacyjne, przejęzyczenia, urwania, itp., wynikają natomiast z błędów wydajności. Pomijając je, osoba posiadająca kompetencję językową w danym języku powinna być w stanie zrozumieć, i sformułować, każde możliwe zdanie w tym języku.
Przykładem na działanie kompetencji językowej jest słynne zdanie Chomskiego Bezbarwne zielone idee wściekle śpią - mimo, że zdanie nie ma żadnego sensu, osoba znająca język (posiadająca kompetencję językową) jest w stanie takie zdanie zrozumieć lub wypowiedzieć.
Z kwestią kompetencji związana jest definicja gramatyczności - wg. gramatyki transformacyjnej i innych gramatyk generatywistycznych, zdanie gramatyczne (zgodne z kompetencją językową) to każde zdanie, które może zostać wymówione przez osobę dysponującą kompetencją danego języka, czyli - patrząc od drugiej strony - język to mechanizm, który jest w stanie generować zdania poprawne, nie jest natomiast w stanie generować zdań błędnych.
STRUKTURY GŁĘBOKIE I POWIERZCHNIOWE - W gramatyce transformacyjnej, podstawową strukturą języka jest struktura głęboka (deep structure), która najbliżej odpowiada semantyce danego zdania - zakładając, że struktura taka odpowiadałaby gramatyce uniwersalnej, można założyć, że byłaby taka sama dla każdego języka.
Zasady konkretnego języka (przyznajmy: Chomsky myślał tu głównie o angielskim) to szereg transformacji, które przekształcają tą strukturę semantyczną w zdanie gramatyczne i wymawialne w danym języku, jednocześnie rozróżniając języki między sobą - strukturę powierzchniową (surface structure). Transformacje pozwalają przede wszystkim zmieniać kolejność i usuwać elementy struktury zdania. Jednym z przykładów tutaj jest zjawisko określane jako raising ("podnoszenie") - w zdaniu Stefan wydaje się zmęczony, podmiotem "bycia zmęczonym" jest sam Stefan, czyli struktura głęboka takiego zdania wyglądałaby bardziej jak Stefan wydaje się Stefan jest zmęczony (po angielsku ma to nieco więcej sensu, w polskim można powiedzieć Wydaje się, że Stefan jest zmęczony - co zdaniem Chomskiego byłoby bliżej oryginalnej semantyce, ale oczywiście polska gramatyka wprowadza szereg innych transformacji, głównie jeśli chodzi o odmianę).
Podsumowując: Struktura głęboka odpowiada semantyce, struktura powierzchniowa odpowiada gramatyce. Zasady języka to stworzenie tego drugiego z tego pierwszego.
Krytyka teorii Chomskiego została obecnie wyniesiona do formy sztuki. Najważniejsze zarzuty, sformułowane przez jej przeciwników, to:
Niemożliwość weryfikacji: Istnienie gramatyki uniwersalnej i struktury głębokiej nie mogą być w żaden sposób potwierdzone lub obalone, więc postulowanie jej istnienia jako podstawy teorii nie jest zgodne z metodą naukową.
Nieadekwatność: Języki takie jak Pirahã nie posiadają np. rekursji, która uznawana przez Chomskiego jest za jedną z uniwersalnych cech ludzkiego języka. Założenia dotyczące mechanizmu nabywania języka przez dzieci są również poddawane w wątpliwość.
Eurocentryzm: Większość postulowanych struktur powierzchniowym formą znacznie bliżej odpowiada angielskiemu niż jakiemukolwiek innemu językowi.
Kreacjonizm: Pomysł, że na dowolnym etapie ludzkiego rozwoju, ludzie wykształcili znikąd i w całości "organ językowy" pozwalający im nabywać język, jest przez wielu uważany za ewolucyjnie nieprawdopodobny.
Z drugiej strony, zwolennicy Noama Chomskiego uważają go za twórcę formalnego podejścia do języka i autora najważniejszych pomysłów na jego temat.
Według Chomsky'ego (1965) należy rozróżniać kompetencje mówiącego, czyli jego zdolność rozpoznawania i stosowania reguł gramatyki od realizacji aktu mowy (ang. performance). Gramatyka generatywna wyjaśnia kompetencje, lecz nie realizację.
GRAMATYKA TRANSFORMACYJA gramatyka zajmująca się przekształcaniem jednych konstrukcji składniowych na inne» ramatyka struktur frazowych składa się wyłącznie z reguł frazowych, gramatyka transformacyjna składa się nie tylko z reguł transformacyjnych, ale zawiera także zbiór reguł frazowych. Stosowanie reguł transformacyjnych wymaga uprzedniego zastosowania reguł frazowych i prowadzi nie tylko do przekształcenia jednego szeregu elementów w drugi, ale w zasadzie zmiany odpowiedniego znacznika frazowego. Ponad to są one pod względem formalnym bardziej niejednorodne i złożone niż reguły frazowe. Zanim przedstawię przykładowy zbiór reguł transformacyjnych, należy wprowadzić odpowiedni zbiór reguł frazowych: Transformacja passywizacja: strona czynna -> strona bierna T. Nominalizacja: jedzenie lodow zamiast ja jem lody. Transformacja refleksccywizacja: Janek uważą się za geniusza. Transformacje wycierające – usuwają jakiś element. Np. Nie musimy mówić Ja idę, możemy powiedzieć Idę. T. Permutacyjne – polegająće na zmianie szyku. Np. Zosia wyszla za mąż kiedy urodziłą dziecko a Zosia urodziła dziecko i wyszła za mąż. Operacje na szyku zdania, zmienianie szyku zdania. Np. Topikalizajca. Topikalizacja = dawanie na początek zdania tego, co jest tematem zdania. Np. Janek dostał tę pracę. Czyli Janek jest tutaj głównym tematem, bo chodzi o Janka,i o nikogo innego.
GRAMATYKA STRUKTUR FRAZOWYCH - rozpatrywanie zdań w inny sposób; nie wyraz po wyrazie (struktura liniowa), ale rozpatrywanie słów w kontekście - struktura składnikowa\ frazowa; w procesie generowania zdań pozwala na pokazanie zdania w postaci drzewka.
GRAMATYKA GENERATYWNA - j. zawiera nieskończoną ilość zdań, liczba słów i operacji jest skończona, ale pewne operacje można stosować więcej niż raz w procesie generowania zdań np. Jan, który poszedł, który, który itd.
Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) – teoria lingwistyczna głosząca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców – Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki.
Dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią. Ma to w zamierzeniu wywierać wpływ na sposób myślenia członków grupy.
Słaba postać hipotezy, mówiąca, że język wpływa na myślenie, może być łatwo sprawdzona. Najbardziej znany test, polegający na pokazywaniu użytkownikom różnych języków trzech kolorowych karteczek i pytaniu ich, które dwa kolory są bardziej podobne, pokazał, że wyniki silnie zależą od tego, czy kolory mają tę samą, czy inną nazwę w danym języku (np. japońskie aoi oznacza zarówno niebieski jak i zielony). Eksperyment ten został przeprowadzony przez Browna i Lenneberga w 1954 r.
Szczególnie trudny do zbadania jest wpływ kategorii gramatycznych takich jak czas czy liczba, który może być znacznie ważniejszy niż wpływ słownictwa.
Silniejsza postać tej hipotezy, mówiąca, że język "determinuje" myślenie, jest znacznie trudniejsza do sprawdzenia. Nie ma na nią też silnych dowodów pośrednich i wszystko wskazuje na to, że myślenie, przynajmniej częściowo, jest niezależne od języka. W strukturze języka zapisane są często reguły i poglądy społeczne. Różnie jest rozwiązana też kwestia konstrukcji związanych z płcią.
BADANIA JĘZYKA HOPI: Obaj badacze spotkali się podczas Międzynarodowego Kongresu Amerykanistów w roku 1928, a 3 lata później Whorf zapisał się do Sapira na kurs dotyczący języków Indian. Benjamin Lee Whorf prowadził badania głównie języków Majów i Hopi. W tekście Model uniwersum Indian, jaki napisał najprawdopodobniej w roku 1936 zawarł tezę, że system używania czasowników w języku hopi wpływa na pojmowanie przez Indian czasu i przestrzeni. Zaprzeczał on przede wszystkim, że istnieje jedno uniwersalne pojmowanie czasu i przestrzeni. Język hopi określał jako "język pozbawiony czasu" i przeciwstawiał go językom "temporalnym".
Czasowniki w tym języku nie odnoszą się do teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, nie ma w tym języku tych trzech określeń, a odnoszą się do intencji sądów nadawcy w relacjach: Zdarzenia / przewidywania / uogólniania
Natomiast zjawiska, które w innych językach traktowane są jako rzeczowniki, trwające bardzo krótko (płomień, fala) jawiące się jako formy przestrzenne, dla Hopi są czasownikami.
4. Uniwersalizm językowy
Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.
Pojęciem takim jest np. morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.
Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.
Anna Wierzbicka - próba zajęcia stanowiska pośredniego
-odwołanie do metajęzyka
-hipotezę relatywizmu by przetrwała musimy połączyć z uniwersalizmem, linguamentalis (język myśli), alfabet ludzkich myśli (Liebniz – mimo że liczba idei które można pojąć jest nieskończona, a to co jesteśmy, alfabet ludzkich myśli to katalog myśli tworzących się same przez się) – to punkt wyjścia by definiować wszystko ...
Kalietis