Arteterapia jako sposób
na wychodzenie z kryzysu i twórczy rozwój
Arteterapia jest formą psychoterapii, w której podstawowym elementem komunikacji są szeroko rozumiane środki artystyczne, proces twórczy oraz powstające w wyniku tego dzieło. Jest adresowana do dzieci, młodzieży, osób dorosłych i w wieku podeszłym. Przeznaczona dla wszystkich, którzy poprzez kreatywność wizualną pragną lepiej zrozumieć siebie samego i uzyskać lepszy wgląd, chcą lepiej radzić sobie z problemami i konfliktami oraz uzyskać zmianę i podnieść ogólnie rozumianą jakość swojego życia. Jest stosowana w terapii indywidualnej i grupowej w leczeniu chorób psychicznych, zaburzeń afektywnych, uzależnień, problemów w relacjach rodzinnych, w trudnościach społecznych i emocjonalnych związanych z niepełnosprawnością i chorobą, w pracy z traumą i przeżywaniem straty, przy problemach fizycznych, poznawczych i neurologicznych, oraz trudnościach psychospołecznych związanych z chorobami somatycznymi (np. chorobami nowotworowymi).
Sam termin „arteterapia” składa się z dwóch równoprawnych elementów: sztuki i terapii. Zgodnie z nazwą jest to więc działanie terapeutyczne za pomocą twórczości. Natomiast kreatywnością nazywamy proces umysłowy pociągający za sobą powstawanie nowych idei, koncepcji, lub nowych skojarzeń, powiązań z istniejącymi już ideami i koncepcjami. Myślenie kreatywne, to myślenie prowadzące do uzyskania oryginalnych i stosownych rozwiązań.[1]. W sztukach plastycznych jest to zdolność do tworzenia oryginalnych przekazów wizualnych, które mogą być przedmiotem zainteresowania i interpretacji określonej grupy odbiorców. Twórczość osób z zaburzeniami psychicznymi w sprzyjających warunkach niewątpliwie jest takim właśnie rodzajem kreacji. Jak pisał Włodzisław Sanocki w przedmowie do Psychopatologii ekspresji: „Obłęd spieszy z pomocą sztuce, a sztuka wspomaga obłęd”[2].
Według dr Jaracza twórcze myślenie zachodzi dzięki następującym procesom[3]:
1. Fluencja – zdolność do tworzenia wielu pomysłów, oraz możliwych rozwiązań.
2. Elastyczność – zdolność do wymyślania różnych kategorii dzięki czemu powstaje wiele pomysłów i koncepcji na jeden temat.
3. Przerabianie – zdolność do dodawania i rozbudowywania idei lub wytworu.
4. Oryginalność – zdolność do tworzenia świeżych, oryginalnych niezwykłych i całkowicie nowych i różnych od dotychczasowych idei lub produktów.
5. Kompleksowość – zdolność do konceptualizowania trudnych, skomplikowanych, wieloaspektowych idei lub produktów.
6. Podejmowanie ryzyka – odwaga i próbowanie nowych rozwiązań w celu wyróżnienia się.
7. Wyobraźnia – zdolność do wymyślania, wynajdywania nowych idei i pomysłów.
8. Ciekawość – zdolność do poszukiwania, zadawania pytań spoglądania głębiej w celu uzyskania nowych informacji.
Można również wskazać strukturalne wyznaczniki predyspozycji plastycznych[4]:
1. Wrażliwość percepcyjna: wrażliwość na światło, barwę, kształt oraz związki między nimi, poczucie przestrzeni, harmonii i równowagi oraz dysonansów kompozycyjnych.
2. Koordynacja wzrokowo-ruchowa i sprawność manualna.
3. Uwaga dowolna, oznaczająca się trwałością, szerokim zakresem i możliwością szybkiego przekierunkowania.
4. Pamięć wzrokowa natychmiastowa i odroczona (pamięć wizualna).
5. Wyobraźnia wizualna – fantazja i zdolność przekształcania i rekonstrukcji informacji.
6. Inteligencja estetyczna – myślenie dywergencyjne, konwergencyjne i intuicja.
7. Wrażliwość emocjonalna, umożliwiająca ekspresję emocji i przekształcanie ich w wartości estetyczne.
8. Uzdolnienia manualne – tworzenie kompozycji, rekonstrukcji, deformacji i syntez wizualnych.
9. Czynniki osobowościowe na czele z motywacją.
Nie oznacza to jednak, że w przypadku osób nie posiadających wybitnych uzdolnień plastycznych arteterapia jest pozbawiona sensu. Pacjenci w trakcie pierwszych zajęć wielokrotnie sygnalizują brak umiejętności rysowania i malowania. Czasami dopiero po wielu ćwiczeniach okazuje się, że predyspozycje ujawniają się w trakcie pracy. Ważne jest zatem, żeby zajęcia, tak jak w przypadku wszystkich innych rodzajów psychoterapii, były całkowicie dobrowolną decyzją klienta. Natomiast zadaniem terapeuty jest stworzenie w pracowni twórczej atmosfery, pełnej akceptacji i poczucia bezpieczeństwa oraz wspieranie osób biorących w nich udział. Kreatywność wyzwolona poprzez działania wizualne może zostać przeniesiona na inne sfery aktywności życiowej.
Arteterapia przez kreatywność wizualną jest często łatwiejszym sposobem komunikowania się z otoczeniem niż język werbalny:
1. Jest próbą osiągania samoświadomości, dzięki której możliwe jest lepsze zrozumienie własnych doznań, emocji, potrzeb i myśli.
2. Prowadzi do rozpoznania swoich możliwości i ograniczeń oraz źródeł problemów
3. i konfliktów.
4. W wyniku uzyskiwania wglądu staje się próbą poszukiwania możliwości pozytywnej zmiany.
5. Prowadzi do osobistego rozwoju oraz lepszego radzenia sobie z problemami.
6. Pozwala lepiej kierować własnym zachowaniem, rozwijać umiejętności interpersonalne i podnosić samoocenę.
7. Prowadzi do pozytywnej trwałej zmiany w spostrzeganiu siebie, w aktualnych relacjach oraz ogólnie rozumianej jakości życia.
8. Samoświadomość jest też podstawą rozwoju inteligencji emocjonalnej. Jak pisze Daniel Goleman oznacza ona, że „W tym stanie autorefleksyjnej świadomości umysł obserwuje i bada samo doświadczenie, włącznie z emocjami”[5].
Jedną z metod dzięki której możemy osiągnąć lepszy wgląd w treść własnych uczuć i procesów myślowych jest próba uważnego i pełnego akceptacji przyjrzenia się im z pewnego dystansu. Mindfulness, czyli uważna nieosądzająca i skierowana na aktualne doznania świadomość wywodząca się z tradycji buddyjskiej jest jednym z siedmiu czynników na drodze do oświecenia. Praktykowana stanie medytacji uważność prowadzi do właściwego oglądu pozbawionego chciwości, nienawiści i złudzeń. Przykładem mogą być pojawiające się pragnienia bowiem niechybnie będą rodziły cierpienie. Jedynie pozbycie się pragnień wyeliminuje ten przykry stan. Uważność połączona z jasnym zrozumieniem tego, co jest tu i teraz jest najlepszym antidotum na wszelkiego rodzaju złudzenia[6].
We współczesnej psychoterapii praktyka Mindfulness jest stosowana między innymi w celu zmniejszenia chronicznego bólu, w programie obniżania stresu (Mindfulness-Based Stres Reduction), w programie w leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych i w zapobieganiu nawrotom depresji (Mindfulness-Based Cognitive Therapy). Określenie to pochodzi od angielskiego przymiotnika „mindful”, co w przybliżeniu oznacza „uważny”, „troskliwy”, „dbający”. Chodzi tutaj o stan „czujnego” umysłu wrażliwego na wszelkiego rodzaju bodźce i sygnały płynące zarówno ze świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego. Polega na skupieniu uwagi na teraźniejszości i świadomym byciu w każdym momencie swojego życia. Inaczej mówiąc: „to świadomość, która wyłania się, gdy rozmyślnie i bez osądzania zwracamy uwagę na rzeczywistość chwili bierzącej, zwanej „teraz” ”[7]. Jest techniką zmniejszającą skłonność do nawykowego działania umysłu polegającego na przykład na ruminacji tak charakterystycznej w stanach depresyjnych, czy lękowych. Praktykując uważność nie osądzamy, ale akceptujemy doznania, myśli i wydarzenia takimi jakie są w danej chwili. Składowym elementem ruminacji jest nieustanne ocenianie siebie w celu polepszenia naszego samopoczucia i podniesienia samooceny. Jednak im usilniej staramy się sobie pomóc tym bardziej aktywujemy stare wzorce myślenia. Kiedy na przykład spotka nas jakieś niepowodzenie i jesteśmy smutni to próbujemy zniwelować ten stan, myśląc o jego powodach oraz starając się jemu zaradzić. Wierzymy, że jeśli tego nie zrobimy to nasze samopoczucie i sytuacja w jakiej się znaleźliśmy pogorszy się jeszcze bardziej. Jednak automatycznie wracamy pamięcią do wszystkich chwil, w których byliśmy nieszczęśliwi, co sprawia, że wpadamy w prawdziwą pułapkę.
Praktyka uważnej obserwacji tego, co dzieje się tu i teraz pomaga w odkryciu nawykowych schematów myślenia, odczuwania i zachowania. Skupianie uwagi na różnych pojawiających się doznaniach zewnętrznych i wewnętrznych bez ich oceniania, czy analizowania sprawia, że zaczynamy traktować je tak samo, jak obłoki na niebie, jako przelotne, nietrwałe i chwilowe wrażenia. W ten sposób, w rytmie uważnego oddechu, będącego „kotwicą” realności możemy obserwować własne myśli, doznania somatyczne, pojawiające się emocje i bodźce zewnętrzne takie jak różne dźwięki, zapachy, czy powiew wiatru. Jednak żadnej z tych rzeczy nie należy przypisywać szczególnego znaczenia powracając do świadomości wdychanego i wydychanego powietrza. Celem jest odbierane tych wszystkich wrażeń takimi, jakie jawią się nam w naszym umyśle w danej chwili. Minfulness jest koncentrowaniem się na sygnałach ze wszystkich receptorów. Nie jest próbą odreagowywania, unikania, zmieniania, czy walki z myślami, odczuciami (np. bólu w chorbie), emocjami, czy w końcu bodźcami zewnętrznymi (np. głośny warkot wiertarki). Jest raczej próbą wyjścia im naprzeciw. Już samo uważne i akceptujące przyjrzenie się niepożądanym zjawiskom może doprowadzić do nowego rodzaju percepcji.
Jak pisze Joanna Kępińska: „Otwartość na nowe doświadczenia pozwala również na zmianę kontekstu postrzegania wielu problemów. To z kolei powinno spowodować zmianę subiektywnego odbioru sytuacji konfliktowych i dalej prowadzić do spadku napięcia emocjonalnego i poziomu stresu. Obserwacja własnych myśli i uczuć prowadzi do poczucia ich subiektywności i nietrwałości. Dzięki temu uzyskuje się poczucie, że możliwa jest zmiana własnego nastawienia do wielu sytuacji i zdarzeń z własnego życia. Myśli i emocje, które wcześniej wydawały się “obiektywne” i “trwałe”, a zatem na pewno “słuszne” i “prawdziwe”, przez co podtrzymywały zaburzony sposób funkcjonowania – teraz przestają być postrzegane jako niepodważalne i wszechobecne”[8].
Podstawowym doświadczeniem koniecznym w medytacji jest uważna świadomość własnego oddechu. Jest on zasadniczym mechanizmem odżywiania naszego ciała oraz usuwania z niego zbędnych substancji. Dzięki niemu następuje nieustanna wymiana życiowej energii pomiędzy nami, a całym otaczającym nas światem. Za pomocą oddechu jesteśmy nie tylko w nieustannym kontakcie fizycznym, ale również duchowym z wszystkimi stworzeniami na Ziemi, a także w całym wszechświecie. Z każdym wdechem przyjmujemy życiodajną energię od innych organizmów sprawiając tym samym, że stają się one cząstką nas samych. Natomiast wydychając dwutlenek węgla przekazujemy cząstkę naszej energii otaczającemu światu, dzięki czemu jesteśmy obecni w każdej jego formie.
Oddech i związane z nim tętno oraz miarowe bicie serca są nie tylko podstawowym rytmem biologicznym odzwierciedlającym nasz stan fizyczny, ale również wewnętrznym zegarem odmierzającym upływający czas. Kiedy zasypiamy zwalnia, a kiedy rano stajemy się aktywni fizycznie to wyraźnie przyśpiesza. Jego rodzaj i tempo zależne jest także od aktualnie przeżywanego stanu emocjonalnego. Uświadamia nam powtarzającą się cykliczność przemian nie tylko w dosłownym, fizycznym aspekcie. Dzięki dostępnej łatwości spostrzegania zmian zachodzących w sposobie i rytmie naszego oddechu możemy dokładnie obserwować stan naszego ciała, umysłu i rodzaj przeżywanych uczuć.
W podstawowej wersji wykonuje się ją leżąc na plecach lub siedząc na krześle albo na podłodze. Jeśli wybierzecie tą trzecią wersję to macie jeszcze dwie możliwości. Można usiąść ze skrzyżowanymi nogami podkładając pod pośladki złożoną poduszkę lub w pozycji klęczącej wsuwając ją między stopy.
Czas trwania wynosi około 4 godziny.
Materiały:
- brystol biały (wym. 100x70cm), po jednej kartce dla każdego uczestnika,
- kartki na palety (wym. 35x50cm), po jednej kartce dla każdego uczestnika,
- ołówki miękkie (5B-6B) lub kredki czarne (np. wkłady do „Kubusia”) po jednej szt. dla każdego uczestnika,
- ołówki (B-2B) po dwie szt. dla każdego uczestnika,
- farby akwarelowe 18 kolorów lub plakatowe lub tempery po jednym komplecie dla każdego uczestnika,
- kredki pastelowe olejne i akwarelowe,
- pędzle okrągłe różnych grubości po dwa dla każdego uczestnika (pierwszy grubości 5-7, drugi 11-13),
- naczynia do wody (np. słoiki około 1 litra poj.) po jednym dla każdego uczestnika.
Warsztat składa się z czterech etapów:
I etap- medytacja ze skanowaniem powierzchni ciała (Mindfulness) połączona z rysunkiem (ołówek 5-6B lub czarna kredka) prawo i leworęcznym (półkulowe przetwarzanie informacji).
II etap- medytacja ze skanowaniem ciała (Mindfulness) i uwrażliwienie na bodźce wewnętrzne połączona z rysunkiem prawo i leworęcznym.
III etap- medytacja ze skanowaniem (Mindfulness) i uwrażliwienie na bodźce zewnętrzne oraz wizualizacja połączona z rysunkiem (ołówki B-2B) prawo i leworęcznym.
IV etap- po otwarciu oczu „medytacja patrzenia” (Mindfulness) odkrywanie i wyodrębnianie kształtów figuratywnych (ołówek 5-6B) oraz wykonanie obrazu z użyciem dowolnych barw chromatycznych.
Gotowy obraz: „Znieruchomiały”, akryl, 100x70cm, anonim, 2012
Podstawowe cele:
1. Skupienie uwagi na teraźniejszości i świadomych doznaniach.
2. Zauważenie i zmniejszenie skłonności do nawykowych schematów myślenia, odczuwania i zachowania.
3. Próba osiągania wglądu we własną świadomość i procesy podświadome.
4. Umożliwienie zmiany perspektywy w stosunku do sytuacji i zdarzeń z własnego życia.
5. Uwrażliwienie na sygnały płynące z powierzchni ciała i z jego wnętrza (skanowanie ciała).
6. Uwrażliwienie na sygnały płynące z otoczenia (uważne słuchanie, uważne patrzenie).
7. Przełamywanie zahamowań przez odejście od rutynowego polecenia rysowania na rzecz rysunku medytacyjnego.
8. Wzmacnianie przez wskazanie znaczenia jednostki dla funkcjonowania całości.
9. Próba wizualizacji i dotarcia do podświadomości przez zastosowanie medytacji.
10. Odkrywanie w „gryzmołach” własnych fantazji, które mogą być ujawnieniem osobistych problemów- metoda projekcyjna.
11. Rozwijanie myślenia metaforycznego, wyobraźni, zdolności kreacji, zwrócenie uwagi na proces twórczy i komunikację niewerbalną oraz ocena osobowości.
12. Rozwijanie wyobraźni wizualnej- fantazja oraz zdolność przekształcania i rekonstrukcji informacji.
13. Rozwijanie inteligencji estetycznej- myślenia dywergencyjnego, konwergencyjnego i intuicji.
14. Rozwijanie zdolności manualnych: tworzenia kompozycji, deformacji i syntez wizualnych.
W podsumowaniu warsztatu następuje wspólny przegląd prac. Konfrontacja przedstawienia na obrazie z wcześniejszymi odczuciami podczas skanowania i rysowania z zamkniętymi oczami. Próba interpretacji pracy przez autora oraz przez innych uczestników.
W interpretacji poszczególnych etapów ważne są:
- indywidualne zdolności medytacji,
- wielkość, kształt i położenie postaci wynikającej ze skanowania powierzchni ciała,
- umiejscowienie i forma elementów wewnętrznych oraz sposób powiązania ich z tłem,
- łatwość tworzenia rysunku abstrakcyjnego,
- rodzaj użytych środków i form,
- kompozycja i zróżnicowanie siły nacisku narzędzia.
W interpretacji końcowej ważne są:
- jakie elementy zostaną wyodrębnione z tła,
- stopień ich wzajemnego powiązania,
- relacje barwy, formy i materii pomiędzy poszczególnymi elementami kompozycji, a postacią będącą efektem skanowania,
- rodzaj i charakter kompozycji i zastosowanych kontrastów,
- analiza symboliczno-znaczeniowa formy barwy i faktury obrazu.
Przedstawiony warsztat jest próbą autorskiego wykorzystania metody skanowania ciała i medytacji w arteterapii przez sztuki wizualne. Nie zastąpi on jednak ćwiczeń Mindfulness stosowanych we współczesnej psychoterapii. Przed przystąpieniem do jego realizacji najlepiej zapoznać się z różnymi technikami uważnej świadomości i w praktyce przeprowadzić je z pacjentami. Terapeuci pragnący rzetelnie pracować tą metodą powinni najpierw odbyć wstępny kurs prowadzony przez jednego z nauczycieli Mindfulness. Z reguły trwa on około pięciu dni i polega na praktykowaniu technik uważności. Bez osobistego doświadczenia trudno zrozumieć, a tym bardziej mówić o tym, czym jest medytacja. W rozdziale „Podstawy ćwiczeń dotyczących uważnej obecności” bardzo dobitnie pisze o tym profesor Jon Kabat-Zinn[9]. Poza tym zawsze dobrze jest samemu przeprowadzić parokrotnie, na własnym przykładzie, określoną technikę, zaobserwować jej efekty i dopiero później, będąc świadomym trudności z nią związanych stosować ją w praktyce terapeutycznej.
Oprócz tego klientów można stymulować są do szkicowania i tworzenia prac poza zajęciami na dowolny temat i w dowolnej formie wizualnej. Z tych szkicowych refleksji i obserwacji mogą (poza nielicznymi warsztatami) realizować zamiast tematu bieżącego wybraną pracę własną. Jest to wtedy najbardziej autentyczna autorska wypowiedź, będąca może jednym z najistotniejszych składników terapii przez sztukę. Warto zauważyć, że metoda ta należąca do terapii niederektywnych dobrze służy przepracowaniu własnych problemów w sposób zgodny z aktualnym stanem klienta i poziomem wglądu. Daje możliwość lepszego rozpoznania własnych problemów. Prowadzi to również do sytuacji, kiedy to sam klient, poprzez treść i formę swoich szkiców wyznacza tematy do kolejnych sesji. Umożliwia to terapeucie tak istotną pozycję podążania o krok za osobą będącą w procesie terapeutycznym.
W jednej z wielu możliwych wersji ćwiczenie to może polegać na obserwacji i szkicowym zapisywaniu (np. w szkicowniku) stanu swoich emocji, myśli, doznań z własnego ciała lub świata zewnętrznego. Dokonywane to może być równie dobrze za pomocą ołówka, jak i np. następnego dnia za pośrednictwem gwoździa, szpilki, wydzieranki, collage’u, zdjęcia, formy przestrzennej itp. Ten „Szkicownik mojej uważności” na początku może dotyczyć choćby jednej ulotnej chwili dziennie. W jakim nastroju obudziłem się dzisiaj lub co czuję w południe albo wieczorem, kiedy kładę się spać? Z jakiej części ciała dochodzą do mnie te sygnały? Czy mają jakiś kształt, kolor lub fakturę?
„Szklanka kątowa”, pastel+akryl, 50x35cm, Grzegorz Ż., 2012
Obserwacja może obejmować jakiś fragment rzeczywistości zewnętrznej. Zatrzymania się na moment i uważnego przyjrzenia się np. szklance stojącej na stole. Jak widzę przestrzeń przed nią? Co zauważam kiedy akomoduję oczy na zewnętrznej powierzchni szklanki? Co dostrzegam w jej wnętrzu? Co dzieje się kiedy fiksuję wzrok na obiektach stojących tuż za nią, a co kiedy spoglądam na rzeczy stojące daleko? Czy jednocześnie nadal widzę szklankę? Co dostrzegam, kiedy jeszcze bardziej rozszerzam uważne spojrzenie w najdalsze miejsce na horyzoncie, a co się dzieje, kiedy próbuję zajrzeć jeszcze dalej? I w końcu, jak spostrzegam szklankę, kiedy znowu powracam do jej powierzchni? Czy jest to ten sam widok? Czy moje spostrzeganie szklanki jest dokładnie takie samo, jak na początku? W jaki sposób mogę zanotować swoją obserwację?
Innym elementem służącym wyzwoleniu twórczej aktywności w prowadzonej przeze mnie Pracowni Terapii przez Sztukę działającą przy Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Gnieźnie są zadania grupowe. Sprzyjają one procesowi integracji, polepszają zdolności komunikacji, są czynnikiem wspierającym, pobudzają zdrową rywalizację i uatrakcyjniają ćwiczenia. Przykładem takiego warsztatu przeprowadzonego wraz ze studentami Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu może być temat „Twój i mój- nasz świat”.
Malowanie wspólnego obrazu ze studentami UAP w Poznaniu, Pracownia Terapii przez Sztukę, 2010
Zasadniczymi celami są:
1. Rozwijanie wrażliwości i stymulowanie kreatywności plastycznej przez wspólną pracę z artystami spoza szpitala.
2. Wspomaganie rozwoju uwagi dowolnej, oznaczająca się trwałością, szerokim zakresem i możliwością szybkiego przekierunkowania.
3. Rozwijanie wyobraźni wizualnej- fantazja i zdolność przekształcania i rekonstrukcji informacji
...
dancistino