- świat społeczny – świat interpretowany
- schemat poznawczy jako podstawowy element wiedzy o świecie – organizacja naszych uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób lub obiektów; wiedza uogólniona, wyabstrahowana z jednostkowych przypadków
- uniwersalną zasadą budowy schematów jest prototypowość – rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat
- skrypt/scenariusz – umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów; typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań; czasowa organizacja scenek; struktura tak poznawcza, jak wykonawcza
- schematy cech – nie odzwierciedlają ani całych ludzi, ani całych zdarzeń, lecz jedynie pewne rodzaje ich zmienności; najważniejszym przejawem cech są ludzkie zachowania
- aby jakaś struktura wiedzy mogła wpływać na przetwarzanie danych, muszą być spełnione co najmniej trzy warunki – struktura ta musi być wykształcona, zaktywizowana i stosowalna do danych przetwarzanych w tej konkretnej sytuacji
- wykształcenie schematu – zależne od kultury
- aktywizacja struktury wiedzy dochodzi do skutku dwiema drogami – charakter percepcyjny, odbodźcowy, wynikający z z zaobserwowania jakiegoś obiektu związanego z tą strukturą; charakter przedpercepcyjny – podwyższona dostępność pamięciowa jakiejś struktury już w momencie wejścia człowieka w daną sytuację, przed rozpoczęciem przetwarzania danych z zewnątrz HIGGINS
- przedpercepcyjna aktywizacja jakiegoś schematu jest tym bardziej prawdopodobna, im silniejsze jest subiektywne oczekiwanie pojawienia się w otoczeniu egzemplarzy tego schematu
- im silniej egzemplarze tego schematu powiązane są z realizacją celów i motywów podmiotu
- im krótszy czas upłynął od poprzedniego zaktywizowania schematu
- im częściej dany schemat był aktywizowany w przeszłości – skrzywienia zawodowe
- najważniejszą przyczyną w odmienności interpretowania tej samej informacji są czynniki sytuacyjne, nie osobowościowe
- procesy automatyczne vs. kontrolowane
- pierwotnie: automatyczne bez intencji podmiotu, w odpowiedzi na pewne bodźce wbrew lub mimo woli podmiotu, bezwysiłkowe, szybkie i bez wykorzystania operacyjnych zasobów umysłu; pojawia się i przebiega poza świadomością podmiotu, który nie sprawdza jego przebiegu, bo nie zdaje sobie z niego sprawy
- kontrolowane przetwarzanie informacji – pierwotnie intencjonalne, dowolne, wysiłkowe, powolne i uświadamiane sobie przez podmiot
- ale wyniki badań: te procesy nie są rozłączne, leżą raczej na jednym wymiarze, na którym można ułożyć procesy umysłowe
- o przełączaniu procesów na bardziej automatyczne lub bardziej kontrolowane decyduje motywacja podmiotu do przetwarzania informacji i optymalność warunków, w jakich ono przebiega
- prymowanie (poprzedzanie) – 1. Aktywizacja jakiejś struktury wiedzy; 2. Wykonywanie przez badanych właściwego zadania
- spostrzeganie świata społecznego
- selektywność – Simons, Chabris i goryl między grającymi w koszykówkę
- interpretacja znaczenia – asymilacja – wieloznaczne dane zostają podciągnięte pod schemat – ta sama informacja rozumiana różnie w zależności od schematu; czasami efekt kontrastu – po aktywizacji schematu kobiety ktoś wydaje się mniej atrakcyjny
- pamięć – wkroczenie informacji schematopochodnych we wspomnienia konkretnych zdarzeń czy osób – konstruujące przetwarzanie informacji, podstawowy przejaw rekonstruktywnego, a nie jedynie reprodukcyjnego charakteru pamięci
- efekt sprzeczności – lepiej pamiętane są dane niestereotypowe, sprzeczne ze schematem
- błędy nadużycia schematu – przypominanie sobie danych, z którymi człowiek się nie zetknął
- regulacja zachowania – gdy prośba mała, uzasadnienie pozorne uchodzi płazem
- wpływ kontekstu na sądy
- wyrazistość – obiekty wyraziste to takie, które stanowią figurę na tle innych jako bardziej intensywne, aktywne, nieoczekiwane lub wyróżniające się
- efekt asymilacji – przesunięcie oceny w kierunku informacji kontekstowej; kontekst dodatni ją podwyższa, ujemny – obniża
- efekt kontrastu – odsunięcie oceny od informacji kontekstowej – dodatni kontekst obniża ocenę, ujemny – podwyższa
- Schwarz i Bless: model włączania – wyłączania – jeśli oceniany obiekt jest choć trochę wieloznaczny, ta sama informacja może wywołać efekt asymilacji, jeżeli zostanie włączona w reprezentację ocenianego obiektu bądź też efekt kontrastu, jeśli powoduje wyłączenie części reprezentacji ocenianego obiektu albo staje się kryterium oceny
- eksperyment z partią chadecką CDU z włączeniem w jej reprezentację jakiegoś ziomka bądź jego wyłączeniem
- najważniejszy wyznacznik włączania – wyłączania: wielkość różnicy między obiektem ocenianym a obiektem stanowiącym kontekst; różnica mała – asymilacja, duża – kontrast
- kolejny wyznacznik: wspólna bądź odmienna kategoryzacja obiektu ocenianego i kontekstowego; gdy obiekt oceniany kategoryzowany jako przynależący do kontekstowego – asymilacja, jeśli kategoryzowane rozłącznie – kontrast
- efekty asymilacji są w ocenach częstsze niż efekty kontrastu – asymilacja automatyczna i bezwysiłkowa, kontrast wymaga już wysiłku poznawczego
- skutki nastroju mają asymetryczny charakter – pozytywny wpływa bardzo, negatywny już słabiej:
- naprawa i podtrzymywanie nastroju – ludzie starają się wyjść ze złego nastroju, a pozostać w dobrym i podejmują w tym celu różne świadome zabiegi, wiedząc, że wygłaszanie pozytywnych sądów i planów poprawi im nastrój
- nastrój to nie emocja, ale krocząca średnia niedawnych doświadczeń emocjonalnych
- Schwarz i Clore: nastrój jest dla ludzi źródłem informacji dopóty, dopóki nie zostanie trafnie zdemaskowany
- ludzie w dobrym nastroju bardziej pobieżnie przetwarzają informacje – mocniej ulegają heurystyce dostępności, łatwiej popadają w skrypty, stereotypy i uprzedzenia, słabo odróżniają argumenty silne od słabych; w negatywnym – przeciwnie
- ściskanie twardej piłki – rozpoznanie twarzy jako męskiej, miękkiej – jako kobiecej
- zaktywizowanie władczej pozycji ciała jest silniejsze niż odgrywanie władczej roli; podobnie prawdopodobnie do przeżywania szczęścia – siła efektu ucieleśnienia
- zablokowanie spontanicznej mimikry, naśladowania cudzej twarzy – kłopoty z jej zapamiętaniem; przyjęcie dowolnej emocji – problem z zapamiętaniem wywołujących ją danych
- ucieleśnienie – zwykle automatyczne i bezwiedne
- im większa płynność przetwarzania informacji nt. danego obiektu, tym bardziej się on podoba; o płynności decyduje stopień podobieństwa do prototypu
Heurystyki – uproszczone reguły myślenia pozwalające na formułowanie sądów. Tversky, Kahneman – trzy heurystyki odpowiedzialne za deformacje sądów i odchylenia decyzji od racjonalności:
• heurystyka dostępności – ocena częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie łatwości, z jaką przychodzą nam na myśl ich przykłady, czyli egzemplarze
• heurystyka zakotwiczenia – dostosowania – oceniając jakąś wartość liczbową (liczbę przypadków, częstość, prawdopodobieństwo), obieramy za punkt wyjścia łatwo dostępną, np. podawaną przez innych liczbę, a następnie modyfikujemy ją stosownie do kontekstu; modyfikacja zwykle jednak nie wystarcza i sąd zostaje przesunięty w kierunku owej pierwszej liczby, która ogranicza jego zakres, tak jak kotwica ogranicza ruch statku; wiedza z dziedziny, której dotyczy heurystyka chroni przed jej użyciem, ale nie całkowicie; heurystyka ta opiera się na tej samej zasadzie co dostępności – przetwarzanie informacji i zachowanie zdominowane są przez wiedzę zaktywizowaną
• heurystyki te odpowiadają za błąd fałszywej powszechności – przecenianie stopnia rozpowszechnienia naszych poglądów – to efekt łączny obu heurystyk
• heurystyka reprezentatywności - ocena przynależności obiektu do kategorii na podstawie jego podobieństwa do typowych jej egzemplarzy; nie uwzględnia ona jednak wyjściowych prawdopodobieństw przynależności do kategorii – szybka odpowiedź na pytanie – kto jest kim
- złudzenie mądrości wstecznej – z góry to wiedziałem, poczucie pojawiające się po jakimś zdarzeniu przekonania, że jeszcze przed zaistnieniem tegoż wiedziało się o jego nieuchronności; w rzeczywistości zniekształcenie pamięci
- heurystyki-zastępniki
- heurystyki – adaptacje
- przetarg między wysiłkiem a dokładnością – większy wysiłek wkładany w sformułowanie sądów lub decyzji skutkuje większą ich dokładnością i odwrotnie
- przykłady heurystyk rozumiane jako adaptacje:
- naśladowanie większości, trafne, gdy otoczenie zmienia się powoli lub wcale a poszukiwanie informacji czasochłonne
- naśladowanie skutecznych – trafne, gdy powolne uczenie się, a poszukiwanie informacji kosztowne i czasochłonne
- wet za wet – trafne, gdy obaj stosują tę samą taktykę, rywalizację lub współpracę
- opcja podpowiedziana – trafna, gdy podpowiadający i ten, któremu się podpowiada mają podobne wartości
- heurystyka rozpoznania – jeśli jedna z dwóch zostaje rozpoznana, zakładaj, że jest lepsza; trafna, gdy trafność powyżej 50%
- wybierz to, co zadowalające, a nie to co najlepsze – trafna, gdy pula ofert się zmniejsza
- dwa systemy przetwarzania informacji – impulsywny i refleksyjny Stracka i Deutscha
- impulsywny – elementy skojarzone na mocy podobieństwa i współwystępowania; ich aktywizacja ma charakter rozchodzącej się w pamięci fali pobudzenia – widok siwych włosów – starość, własne dla niej uczucia etc.
- refleksyjny – ujmuje w słowa system wiedzy rządzący się zasadą wewnętrznej zgodności; deklaratywny, relacje semantyczne
- zachowanie może być skutkiem aktywizacji sytemu refleksyjnego i wynikać z rozumowania, jak i impulsywnego i wynikać ze schematu behawioralnego
- schemat behawioralny – skojarzeniowa zbitka zawierająca samo zachowanie, typowe warunki, w jakich owo się pojawia i jego typowe konsekwencje; choć jest częścią systemu impulsywnego, jego aktywizacja stanowi bezpośredni prekursor zachowania także wtedy, gdy wynika ono z działania systemu refleksyjnego
- system impulsywny – dążenie lub unikanie
inklinacja konfirmacyjna - strategia pozytywnego testu – „Jan staje się agresywny, gdy zostaje sprowokowany”
sprawdzamy, czy agresję Jana poprzedza zawsze prowokacja, zamiast sprawdzić czy kiedykolwiek Jan zachował się nieagresywnie pomimo prowokacji
samospełniające się proroctwa i proroctwa samobójcze – początkowo fałszywa definicja sytuacji wywołująca nowe zachowanie, które zmienia pierwotnie fałszywą koncepcję – w prawdziwą
inklinacja pozytywna - świat, ludzie – raczej niezagrażający niż zagrażający, myslenie życzeniowe – oczekiwanie pozytywnych skutków
4. Przekonania społeczne
Treść przekonań społecznych w znacznym stopniu wpływa na ludzkie postępowanie a jeszcze bardziej na jego subiektywne uzasadnianie. Bowiem to, co widzimy w kluczowym stopniu zależy od umysłowych treści, do których odnosimy napływające informacje. Tym bardziej ma to znaczenie gdy treści te przestają być pojedyncze, a stają się społecznie wypracowanymi systemami znaczeń.
Poglądy na świat społeczny nie stanowią prawdziwego i prostego odzwierciedlenia rzeczywistych stanów rzeczy. Są w dużym stopniu skutkiem motywów (przynależność społeczna, objaśnianie sensu życia czy wzmacnianie poczucia własnej wartości) i emocji ich posiadaczy a przede wszystkim odzwierciedleniem przekonań dominujących w danej kulturze. Można je podzielić na dotyczące:
• natury ludzkiej – zaufanie/cynizm
• natury świata społecznego i polityki – rozdział władzy i dóbr materialnych
W grupie przekonań dotyczących natury ludzkiej dominują dwa nurty badań psychologii – nad zaufaniem (wizja utopijna) i cynizmem społecznym (wizja tragiczna)
Wyznacznikiem rozwoju i produktywności społeczeństw jest kapitał społeczny – sieć formalnych i nieformalnych więzi międzyludzkich opartych na zobowiązaniach i wzajemności. Sprzyja on rozwojowi społeczeństwa tak samo jak kapitał finansowy czy ludzki. Kluczowym składnikiem kapitału społecznego jest zaufanie społeczne, czyli założenie z góry że inni ludzie (nie tylko znani już z osobistych kontaktów) są uczciwi oraz że ich intencjonalne działanie przyniesie wynik po naszej myśli. Takie założenie to opcja podpowiedziana, to znaczy jest automatycznie lub z namysłu wprowadzana w działanie jeżeli nie ma czynnika każącego ją odrzucić. Wysoki poziom zaufania społecznego zmniejsza koszty transakcji, zwiększa partycypację obywatelską. Bardziej ufamy bliskim, ponieważ przypisujemy im bardziej pozytywny stereotyp. Oczekujemy, że będą działać na rzecz naszego interesu (a nie, uważamy że są lepsi; hojniejsi). Przekonanie o wyższości własnej grupy to złudzenie wyższej samooceny.
O sukcesie decyduje kapitał ludzki, a nie społeczny. Ludzki – ma znaczenie, społeczny – jest ważniejszy (ludzki spada). Dla zamożności wspólnoty znacznie ważniejszy jest kapitał społeczny niż jednostkowy (ludzki): bardziej liczy się to, że sobie ufają niż to, ze są dobrze wykształceni. Na poziomie wspólnoty – ważniejsze jest to co dzieje się pomiędzy ludźmi.
Materializm i doświadczenia generujące nieufność są powodem niskiego zaufania Polaków do obcych w ogóle. Materializm rozumiany jako zysk za wszelką cenę, gdzie Polska przejmując zachodni styl życia traktuje dobrobyt jako spełnienie „koniecznych” standardów życia, choć sama jest jeszcze na dorobku. Doświadczenie komunizmu jaki systemu politycznego to doznanie generujące nieufność. Komunizm celowo wzbudzał nieufność wobec „wrogów”, prawdziwych lub nie. Kolektywistyczna kultura również wzmaga obniżenie zaufania. Hipoteza emancypacji głosi że jednostki z kultur indywidualistycznych są zwolnione z obowiązku stałego działania na rzecz grupy, a bardziej mogą skupić się na indywidualnych kontaktach poza rodziną i przyjaciółmi. Przez to wierzą, że obcy również są dobrzy. Jednostki z kultur kolektywistycznych – przeciwnie – są zniechęcone do kontaktów z obcymi. Tak naprawdę to nie komunizm wpływa na brak zaufania, lecz właśnie kolektywizm. Plus, poziom zaufania społecznego jest tym większy im bogatszy kraj, a państwa postkomunistyczne zazwyczaj są biedniejsze. Nieufność napędza korupcję i deformuje sposób postrzegania świata społecznego. Kluczowym wyznacznikiem cnót obywatelskich są zaufanie do instytucji państwa oraz ich obiektywna jakość. Im bardziej ufamy państwu, tym mniej oszukujemy np. w podatkach.
Drugim dziedzictwem komunizmu jest cynizm społeczny, negatywny pogląd na ludzką naturę, przekonanie że ludzie ulegają deprawacji pod wpływem władzy, są egoistyczni, lekceważą zasady etyczne, to uleganie stereotypom. Cynizm wywołuje negatywne skutki społeczne, mniejszą partycypację obywatelską, alkoholizm, nawet jeżeli kraj jest bogaty. Nasilony cynizm jest tym większy im bardziej propaganda państwa była fałszywa.
Wiara w życie jako grę o sumie zerowej to pogląd że interesy innych ludzi zawsze są sprzeczne a stosunki międzyludzkie antagonistyczne, wygrana jednego możliwa tylko za cenę przegranej drugiego. Te przekonanie jest silniejsze u ludzi o niskiej pozycji, przegranych. Wiara w grę to racjonalizacja własnej porażki. Prowadzi do silnych tendencji socjalistycznych, niechęci do bogatych.
Inny aspekt przekonań o naturze ludzkiej to wiara w jej zmienną lub stałą naturę. Większość ludzi przyjmuję koncepcję stałości albo zmienności inteligencji, moralności, osobowości. Te różne przekonania wiążą się z:
• spostrzeganiem samego siebie i samoregulacją – osoby stałe gorzej znoszą porażki, wiedzą że kolejnym razem też im się nie uda, wkładam w naukę mniej wysiłku bo jest beznadziejna
• użytkiem na rzecz bieżącej sytuacji – porównania w górę podnoszą samoocenę teoretyków wzrostu, porównania w dół – teoretyków stałości
• postrzeganiem innych ludzi – stali są bardziej skłonni do automatycznego postrzegania ludzi w kategoriach ogólnych cech oraz do błędu atrybucji (upatrywania przyczyn postępowania w osobowości, nie zaś w sytuacji), wzrostowcy bardziej patrzą na naciski sytuacyjne; więc stali bardziej chcą karać, wzrostowcy stosują prewencję i szukają głębszych przyczyn
• stereotypami – stosują je teoretycy stałości, bardziej wierzą w realność stereotypów; teoretycy stałości bardziej patrzą na wiarygodność źródła i chcą o ludziach wiedzieć to, co już wiedzą.
Makiawelizm to przekonanie że cel uświęca środki, skłonność do osiągania egoistycznych celów za cenę kłamstwa, mierzy są go za pomocą kwestionariusza MACH IV Richarda Christiego. Makiaweliści są bardziej skuteczni w bezpośrednich i jednorazowych kontaktach służących ich interesom. Tym bardziej, im większą szanse mają na ukrycie swoich intencji oraz gdy brakuje jasnych reguł postępowania. Makiawelizm jest podobny do narcyzmu i psychopatii. Ciemna trójka – makiawelizm, narcyzm, psychopatia - sprzyja przelotnym kontaktom seksualnym, osoby takie są swobodne socjoseksualnie (traktują seks jak zabawę) w przeciwieństwie do osób restrykcyjnych, nastawiających się na związku długoterminowe.
Przekonania o świecie społecznym dotyczą jego natury i funkcjonowania a ponadto mają społeczną genezę. Opinie, które uznajemy za nasze tak naprawdę są przejawami społecznej akceptacji rzeczywistości (wierzymy w stereotyp do momentu, gdy nie dowiemy się że inni również w niego wierzą :) )
Osobowość autorytarna była podłożem faszyzmu, skutkiem wychowania w patriarchalnej rodzinie, wymuszającej posłuszeństwo. Nic nie wskazuje jednak że twierdzenie Adorno jest prawdziwe. Bob Altemeyer skonstruował jednolitą Skalę Autorytaryzmu Prawicowego. Na treść skali składają się: autorytarna uległość, czyli skłonność do bezkrytycznego ufania uznanym autorytetom i dążenie do wpajania posłuszeństwa; autorytarna agresja, skłonność do narzucania pod przymusem swoich poglądów, karania odmiennych; konwencjonalizm – silna wiara i zaangażowanie w tradycyjne normy większościowego nurtu. Przejawem autorytaryzmu prawicowego jest przekonanie o własnej słuszności moralnej. Kluczowym korelatem autorytaryzmu jest lęk i poczucie zagrożenia. Milton Rokeach odszedł od wiązania autorytaryzmu wyłącznie z poglądami prawicowymi, wprowadzając pojęcie dogmatyzmu, osowościowo uwarunkowanej skłonności do sztywności poglądów i ich niepodatności na zmianę pod wpływem myślenia czy nowych informacji. Autorytaryzm lewicowy jest dość rzadki.
Autorytaryzm jest bezpośrednim skutkiem kolektywnej motywacji bezpieczeństwa, czyli grupowego dążenia do harmonii, porządku, poczucia bezpieczeństwa i przewidywalności. Samo niebezpieczeństwo nie powoduje takiego podejścia, aktywizuje się jeżeli istnieje zespół przekonań o tym że świat jest złym i zagrażającym miejscem oraz jeżeli grupa prezentuje wysoki konformizm społeczny. Autorytaryzm nie jest więc cechą osobowości ani stałą skłonnością. Wzrost uprzedzeń podyktowany jest gniewem.
Orientacja na dominację społeczną oznacza ogólną skłonność do uważania nierówności między grupowych za uzasadnione i pożądane, a w konsekwencji postrzeganie pewnych grup jako zasadnie nadrzędnych. Osoby zorientowane na dominację to mężczyźni w zawodach zachowujących hierarchię, zorientowane równościowo są kobietami w zawodach bez hierarchii. Pierwsi upodabniają orientację na dominację do autorytaryzmu. W przeciwieństwie do autorytaryzmu prawicowego silnie koreluje z zamiłowaniem do rywalizacji, uznawaniem władzy za wartość, motywacją osiągnięć i hedonizmem. U źródeł orientacji leży darwinizm społeczny – przekonanie że świat to dżungla w której toczy się nieustanna walka. Wzrost uprzedzeń podyktowany jest strachem.
Większą skłonność do wiary w sprawiedliwy świat (ludzie zazwyczaj dostają to na co zasłużyli, jeśli czegoś nie mają, to znaczy że na to nie zasługują) mają ludzie nastawieni na długofalowe cele, na których osiągnięcie pragną zasłużyć w oczach innych. Drugim celem takie wiary jest podtrzymywanie szczęścia, szczególnie w obliczu przeciwności losu. Lerner nazwał wiarę w sprawiedliwy świat „podstawowym urojeniem”, gorszym niż złudzenie – ponieważ, ludzie widząc niewinną ofiarę starają się jej pomóc a gdy pomoc staje się niemożliwa, zaczynają gorzej o niej myśleć i sądzić że sama jest winna swego położenia. Niewielu Polaków wierzy w sprawiedliwość świata – według Dolińskiego – dlatego, że jest to przejaw ogólnej orientacji obronnej pojmowanej jako przeciwieństwo orientacji sprawczej, czyli ochrona zagrożonego poczucia własnej wartości – świat to niesprawiedliwe miejsce w którym porażka nie wynika z winy pojedynczych osób a sukcesy wcale nie muszą być ich zasługą.
Spostrzegany świat społeczny człowieka jest w dużej części wytworem umysłów społeczności. Istotną częścią tożsamości społecznej jest treść poglądów na naturę i własności świata społecznego – jest to element ustanawiania jej prawdziwości. Powszechne przekonanie o prawomocności porządku społecznego jest warunkiem jego skutecznego funkcjonowania. Taki prawomocny świat jest bezpieczny i przewidywalny (wiem co zrobić, by osiągnąć sukces) , jest łatwiej nim rządzić. Pożytki ze ś...
psychUW