SYSTEMY POLITYCZNE wykładowca: dr Iwona Wróblewska
Zagadnienia: m.in.
*system polityczny, ustrój polityczny, system rządów
*źródła prawa i system prawny
*konstytucje, tryby zmian
*rodzaje ustaw: zwykłe, organiczne, publiczne, prywatne, ramowe
*obywatelstwo
*skarga konstytucyjna
*prawo wyborcze
*parlament: struktury, funkcje, status prawny deputowanych
*status prawny jednostki
*modele sądów konstytucyjnych
*demokracja, bezpośrednia i pośrednia, referendum, inicjatywa ludowa
*rola i znaczenie wyborów, system wyborczy
*lobbing, partie polityczne, systemy partyjne
*system polityczny UE
*zasada podziału władzy
*organy władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej UE
Ustrój polityczny- całokształt zasad odnoszących się do organizacji i funkcjonowania władzy publicznej w państwie; idee przewodnie, które przybierają postać zasad prawnych określających struktury władzy i polityczną organizację społeczeństwa
Ustawa zasadnicza określa ustrój polityczny w państwie.
Zmiana ustroju politycznego nie polegała na przywróceniu urzędu prezydenta I Senatu (1989), ale na zmianie zasad na jakich opierała się organizacja państwowa, np. wprowadzenie zasady zwierzchnictwa narodu (naród jest suwerenem) zamiast zasady suwerenności ludu pracującego miast i wsi, odrzucenie zasady kierowniczej roli partii
Aparat państwowy- całokształt instytucji prawno-ustrojowych; zespół ludzi w szczególny sposób zorganizowanych, działających na podstawie prawa, powołany do realizacji władzy państwowej i w tym celu wyposażony w prawo stosowania przymusu państwowego.
System rządów – obejmuje tylko część zasad składających się na ustrój polityczny: zasady określające relacje między władzami, wzajemne stosunki między centralnymi organami władzy państwowej, głównie między organami władzy wykonawczej i ustawodawczej ; system parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy), prezydencki, parlamentarno-komitetowy (Szwajcaria)
System polityczny- obejmuje struktury władzy państwowej, instytucje polityczne, takie jak partie, związki zawodowe, organizacje społeczne, a także panujące poglądy filozoficzne i polityczne; ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych (formalnych i nieformalnych) uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa, a także ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosunki między nimi.
Elementy systemu politycznego: instytucje władzy państwowej, partie polityczne, ich funkcje, zasady regulujące ich aktywność w konstytucji, w ustawach
Podział systemów politycznych- typologie:
1) charakter głowy państwa ( monarchie i republiki)
2) zależność między głową państwa a szefem rządu (systemy prezydialne i parlamentarne)
3)relacje między władzą ustawodawczą a wykonawczą –system rządów (system parlamentarne, prezydencki, parlamentarno-komitetowy )
4) charakter reżimu politycznego (państwa demokratyczne i niedemokratyczne)
Ad. 1) Charakter głowy państwa- kryterium formy rządów, zakres władzy
a) monarchia:
-dziedziczna lub elekcyjna
*absolutna- cała władza, uprawnienia niemal nieograniczone, ponad prawem, często tłumaczone władzą pochodzącą od Boga, np. we Francji Ludwik VI, Oman
*konstytucyjna- najważniejszym aktem prawnym jest konstytucja, prawo jest najważniejszym ograniczeniem monarchy, konstytucja może być nadana( oktrojowana) albo uchwalana przez suwerena-parlament
*parlamentarna (demokratyczna)- szczególny rodzaj monarchii konstytucyjnej, Wielka Brytania- formalnie nie ma 1 ustawy zasadniczej, monarcha- znaczenie symboliczne, „Król panuje, a nie rządzi”, królowa Elżbieta II- mianuje premiera (formalność), otwiera I sesję parlamentu, przemawia na niej .
Inne monarchie parlamentarne w Europie:
Belgia- JKM Król Albert II Koburg
Dania- JKM Królowa Małgorzata II
Liechtenstein- NJ Książę Jan Adam II Liechtenstein
Luksemburg -Wielki książę Luksemburga Henryk Burbon-Parmeński
Monako książę Monako Albert II Grimaldi
Holandia Królowa Niderlandów Beatrycze Oranje-Nassau
Norwegia JKM Król Harald V Glücksburg
Hiszpania JKM Król Juan Carlos I Burbon
Szwecja JKM Król Karol XVI Gustaw Bernadotte
29.02.12
System rządów
Idea równoważenia władzy, zasada podziału władzy, zasada nadrzędności parlamentu
1. System parlamentarno- gabinetowy
Jego podstawą jest zasada równoważenia władzy. Pochodzi z XVIII-wiecznej Anglii, gdzie przy osobie monarchy istniał gabinet-organ wykonawczy parlamentu. Najpełniejszą realizacją systemu parlamentarno-gabinetowego była III Republika Francuska(1870-1940). Racjonalizacja systemowa- dostosowanie sytemu do warunków wewnętrznych. Charakteryzuje go szczególny układ stosunków między parlamentem, głową państwa a rządem. Polega on na tym, że rząd powoływany przez głowę państwa musi cieszyć się poparciem parlamentu-sieć powiązań
Cechy:
A) dualizm egzekutywy-obok głowy państwa(neutralny politycznie, nie odpowiada za kierunki polityki) funkcjonuje rząd z premierem
b) pozycję głowy państwa cechuje neutralność polityczna, gdyż organ ten nie odpowiada politycznie przed parlamentem, nie może być odwołany (instytucja kontrasygnaty)
konstytucja art.144 ustęp 2.
Przez współpodpis podmiot kontrasygnujący przenosi na siebie odpowiedzialność polityczną, odpowiada przed parlamentem
kontrasygnata-każdy akt prezydenta wymaga współpodpisu albo premiera albo odpowiedniego ministra (bądź łącznie, w Polsce-tylko premiera), bez takiego podpisu nie jest prawomocny
c)rząd może istnieć i funkcjonować tylko wówczas, gdy posiada poparcie parlamentu w postaci wyrażonego mu wotum zaufania; parlamentarna inwestytura rządu, czyli pochodzenie rządu od parlamentu
brak zaufania-wotum nieufności
d) rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem za swą działalność i może być odwołany; solidarność solidarna lub indywidualna
e) występowanie opozycji parlamentarnej
dwupartyjny- parlament większość ma zwycięska partia; lider tej partii zostaje premierem
wielopartyjny- nie ma większości bezwzględnej, rząd koalicyjny albo mniejszościowy
f) ministrowie mogą zasiadać w parlamencie, a rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej
Włochy, Hiszpania, Węgry, Dania, Szwecja, Norwegia, kraje Beneluxu
Niemcy –system kanclerski, odmiana parlamentarno-gabinetowy
Wielka Brytania- system zmierzający do parlamentarno-premierskiego
2. System prezydencki
-prezydent i parlament wybierany jest w głosowaniu powszechnym
-u podstaw tego systemu leży zasada podziału władzy; dąży się do maksymalnej separacji prezydenta i parlamentu
-zaprzeczenie cech systemu parlamentarno-gabinetowego; jedna cecha wspólna: zasada nieodpowiedzialności politycznej głowy państwa
-ministrowie wchodzący w skład rządu odpowiadają jedynie przed prezydentem
-istnieje 1 ośrodek władzy wykonawcze
-akty wydawane przez prezydenta nie wymagają kontrasygnaty
-prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie, ale w przypadku złamania konstytucji lub prawa może zostać odwołany
-Wybór prezydenta-niebezpośrednie wybory
-egzekutywa jest jednoczłonowa, cała władza wykonawcza spoczywa w rękach prezydenta, który jest szefem rządu jak i głową państwa
-Ministrowie w USA to sekretarze stanu, podporządkowani prezydentowi, są wykonawcami jego woli
-b. silna pozycja prezydenta-naczelny dowódca armii, kieruje polityką zagraniczną, jest szefem partii, z której kandydował, ma „nuklearny guzik”
- impeachment- W 1787 Stany Zjednoczone wprowadziły impeachment do konstytucji, w konsekwencji prezydent, wiceprezydent oraz wszyscy urzędnicy państwowi mogą zostać skazani za popełnienie przewinień lub ciężkich przestępstw (np. zdrady, przekupstwa). Prawo wszczynania impeachmentu ma Izba Reprezentantów, a sprawę rozstrzyga Senat obradujący pod przewodnictwem Prezesa Sądu Najwyższego. Aby wyrok był prawomocny, decyzja musi zapaść większością 2/3 obecnych senatorów. Konsekwencją wyroku skazującego jest wydalenie z urzędu oraz utrata funkcji honorowych i odpłatnych. Tylko raz w 1868 postawiono prezydenta (A. Johnsona) w stan oskarżenia w Senacie, jednak zabrakło jednego głosu do zastosowania impeachmentu. W 1974 próbowano wszcząć impeachment przeciwko prezydentowi R. Nixonowi w związku z aferą Watergate, ale prezydent uprzedził bieg wydarzeń i sam podał się do dymisji. W 1998 rozpoczęto procedurę impeachmentu przeciwko prezydentowi B. Clintonowi. Zarzucono mu, iż w trakcie dochodzenia prokuratorskiego dotyczące jego stosunków z M. Lewinski, mówił nieprawdę oraz wywierał naciski na świadków.
-prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej; gdy chce wprowadzić pewne rozwiązania ustrojowe zwraca się do parlamentu z orędziem i tylko w ten sposób może wpływać na wydanie ustaw
-prezydent ma prawo do wetowania ustaw (veto pocket) i wydawania rozporządzeń-element równoważenia władz
+ szansa na stabilność władzy wykonawczej –w mało politycznie stabilnych krajach: zantagonizowanie stosunków parlamentu i prezydenta, może prowadzić do dyktatury
USA, republiki południowoamerykańskie: Brazylia ,Meksyk
System parlamentarno-gabinetowy (komitetowy, zgromadzeniowy)
-zasada nadrzędności parlamentu
-dominująca pozycja parlamentu, pod którego zwierzchnictwem działają pozostałe organy państwa z prezydentem i rządem łącznie
-rząd jest powoływany nie przez głowę państwa, a przez parlament i staje się jego komitetem wykonawczym, przed nim też ponosi odpowiedzialność
Szwajcaria
-kreacyjna zależność rządu od parlamentu, głowa państwa nie ma uprawnień nominacyjnych w stosunku do rządu
-linia polityki ustalona jest przez parlament
-nieliczne są możliwości oddziaływania rządu na parlament, rząd ma prawo inicjatywy ustawodawczej
-ewentualny konflikt rządu i parlamentu-może być rozstrzygnięty jedynie na korzyść parlamentu
-powściąganie władzy parlamentu: elementy demokracji bezpośredniej: referendum, obywatelska inicjatywa ustawodawcza;
-federalistyczna struktura państwa
-wielofunkcyjny charakter kompetencji parlamentu i dyfuzja kompetencji legislatywy i egzekutywy-
-brak pozaparlamentarnego badania konstytucyjności ustaw
-konstytucja szwajcarska równocześnie powierza tej same kompetencje parlamentowi i egzekutywie
-głowa państwa jest odpowiedzialna politycznie przed parlamentem, nie jest chroniony instytucją kontrasygnaty
Uniwersalność: w demokratycznej Szwajcarii i formalnie w państwach socjalistycznych
Polska
-niektórzy twierdzą, że w Polsce jest system parlamentarno-prezydencki, bo prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i posiada liczne prerogatywy, ale nie ma aż takich kompetencji, by samodzielnie rządzić
-geneza powszechnych wyborów powszechnych- prawo przyznane narodowi w latach90.
-prerogatywy –uprawnienia osobiste, nie wymagające kontrasygnaty, art. 144 ustęp 3.
-racjonalizacja systemu parlamentarno-gabinetowego
-prezydent kontrasygnata, 2 członowa egzekutywa
-prezydent posiada prawo weta prezydenckiego, weto ustawodawcze które może być odrzucone większością 3/5 głosów w sejmie, albo zaskarżyć ustawę do Trybunału Konstytucyjnego
-prezydent-pozycja arbitra- ograniczone prawo skrócenia kadencji parlamentu (obowiązek gdy na 3. Etapie powoływania rządu nie ma wotum zaufania; możliwość-art. 225 ustawa budżetowa w ciągu 4 miesięcy od przedłożenia w parlamencie nie zostanie przedstawiona do podpisu prezydenta);art.98 ustęp 3. Parlament może 2/3 większością głosów może skrócić swą kadencję
-prezydent ma prawo zarządzenia referendum (za zgodą Senatu)
-prezydent nie może wetować ustawy budżetowej, ale może ją zaskarżyć do TK
Konstytucja i jej rodzaje
Prawo konstytucyjne:
- w znaczeniu wąskim: zespół norm zawartych w konstytucji
-w znaczeniu szerokim: całokształt norm dotyczących ustroju państwowego, w tym regulacje dotyczące podmiotu władzy najwyższej w państwie, form sprawowania władzy państwowej, statusu prawnego jednostki, stosunków własnościowych, organizacji i trybu działania aparatu państwowego
Cechy
- w ramach podziału prawa na publiczne i materialne, prawo konstytucyjne zaliczymy do publicznego (stronami stosunku są podmioty nierównorzędne: państwo i jednostka)
-w ramach podziału prawa na materialne i formalne: prawo konstytucyjne to przede wszystkim prawo materialne: wyznacza w sposób pierwotny sytuacją prawną podmiotów prawa-prawa i wolności obywatela; ale też formalno-prawne: regulaminy sejmu i senatu, tryb legislacyjny, sposób postępowania przed TK czy TS
-prawko konstytucyjne reguluje problematykę nadrzędną w stosunku do innych dyscyplin prawniczych
-prawo konstytucyjne powinno rozstrzygać o stosunku praw wewnętrznych do prawa międzynarodowego ; art.9 RP przestrzega wiążącego go prawa międzynarodowego
Konstytucja w ujęciu formalno-prawnym- ustawa zasadnicza w państwie zawierająca normy wyposażone w najwyższą moc prawną, regulująca podstawy ustroju politycznego, społecznego, ekonomicznego oraz formułująca katalog podstawowych praw oraz wolności obywatelskich
Podziały:
I sposób dokonywania zmian w konstytucji:
a) sztywna
b)elastyczna
II a)rzeczywista- faktyczny układ sił społecznych i politycznych, istniejących w państwie tu i teraz (Ferdynand Lasalle, odczyt „O istocie konstytucji”)
b) pisana- I w USA, I w Europie Polska, akt sporządzony na piśmie, jeśli nie odpowiada faktycznemu układowi sił społecznych to powinna ustąpić przed konstytucją rzeczywistą, gdyż jest tylko wtedy zwykłą kartką papieru
III a) materialna- obejmuje wszystkie normy pisane jaki i zwyczajowe, a więc normy pisane i niepisane pod warunkiem, że odnoszą się one do zasad ustroju państwowego i funkcjonowania państwa ( mają za przedmiot problematyką prawa konstytucyjnego, dotyczą materii konstytucyjne)
Wielka Brytania:
Prawo konstytucyjne wywodzi się z 5 źródeł: prawo stanowione, precedensowe, konwenanse konstytucyjne (zwyczaje), dzieła, traktaty, podręczniki prawników, prawa i traktaty UE
Konstytucję tworzy ogół norm prawnych regulujących podstawy ustroju politycznego; bez względu na formę aktów prawnych, w których te normy są zawarte: liczne ustawy z różnych epok, akty pochodzące od parlamentu, zwyczaje konstytucyjne (kontrasygnata, obowiązek rezygnacji rządu, który utracił zaufanie Izby gmin, powierzenie przez monarchę stanowiska premiera liderowi partii, która wygrała wybory) Wielka Karta swobód (1215), Magna Libertatum (1679), Bills of Rights (1689), Ustawa o następstwie tronu (1701); wystarczy „na zawsze” włączone do ustawy-wtedy parlament chce tą ustawę włączyć do konstytucji
b) formalna,
07.03.12
Niejednoznaczność definicji „konstytucja”:
a) rzeczywista i pisana (F. Lasalle)
b) materialna i formalna
c) w znaczeniu prawno-logicznym i pozytywno-prawnym (H. Kelsen)
d) pełna i niepełna
e) sztywna i elastyczna
Francja blok konstytucyjny- w V republice, nie ma 1 aktu konstytucyjnego, ale szereg norm zawartych w:
Konstytucja 1958 z nowelizacjami, Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789, preambuła do konstytucji z 1946, poznawane zasady uznane przez ustawy republiki, karta środowiskowa ustanowiona w 2004
c) Hans Kelsen
w znaczeniu prawno-logicznym: reguła służąca tworzeniu norm prawnych oraz określaniu organów i procedury ustawodawczej, a więc organów, które dopiero mają zająć się stworzeniem konstytucji, jest nie ustanowioną, a jedynie założoną (hipotetyczną) normą podstawową, z której dopiero wyrasta konstytucja w sensie pozytywno-prawnym
w znaczeniu pozytywno-prawnym -odpowiednik konstytucji formalnej; akt pisany pochodzący od państwa
d) chodzi o zakres regulacji konstytucyjne
pełna-szeroki zakres regulacji; regulują; m.in. zasady ustroju, określają suwerena, status jednostki, tryb zmiany konstytucji, a więc określają te zagadnienia powszechnie nazywane materiami konstytucyjnymi
niepełna, częściowa konstytucja- gdy pewne części składowe nie występują, brak pewnych materii, np. w Polsce małe konstytucje
e) sposób zmiany
sztywna- zmieniane są w szczególnym trybie w stosunku do zmiany ustaw zwykłych, np. Włochy, Niemcy
elastyczna- zmieniane w takim trybie jak ustawy zwykłe: kworum (liczba głosujących), większość potrzebna; rzadko spotykana ,np. konstytucja Irlandii z 1922: dopuszczała w ciągu pierwszych 5 lat od jej wejścia w życie zmiany postanowień w zwykłym trybie ustawodawczym
Konstytucja jako ustawa zasadnicza:
-jej postanowienia zawierają decyzje fundamentalne, znajdujące swe konsekwencje w treści całego ustawodawstw
-określa sposób tworzenia norm prawnych niższego rzędu (przede wszystkim ustaw)
-jest nadrzędna w stosunku do innych aktów normatywnych, które muszą z nią być zgodne
Szczególne cechy konstytucji:
1. szczególna treść
...
umkc