Między patronatem a współpracą - relacje Jana Zamoyskiego i hospodara mołdawskiego Jeremiego Mohyły (1595-1605)_2012 [Dariusz Milewski].pdf

(946 KB) Pobierz

Dariusz Milewski

Między patronatem a współpracą -

relacje Jana Zamoyskiego i

hospodara mołdawskiego Jeremiego

Mohyły (1595-1605)

Wieki Stare i Nowe Tom specjalny, 11-31

2012

Dariusz Milewski*

Między patronatem a współpracą —

relacje Jana Zamoyskiego

i hospodara mołdawskiego Jeremiego Mohyły

(1595—1605)

Hospodarstwo Mołdawskie, ukształtowane w połowie XIV wieku, jest dobrym

przykładem kraju z pogranicza różnych kultur. Od zachodu i północy sąsiadowało

z Węgrami i Polską, reprezentującymi kulturę zachodnioeuropejską, od wschodu zaś

z ordami tatarskimi, pozostałymi po rozpadzie państwa Batu chana. Sama Mołdawia

pozostawała w kręgu kultury bizantyńsko-słowiańskiej. Ludność kraju wyznawała

prawosławie, które w liturgii posługiwało się językiem starocerkiewnosłowiańskim.

Język ruski był też używany w kancelarii hospodarów, natomiast cyrylica pozostała

pismem oficjalnym aż do reform z drugiej połowy XIX wieku, przeprowadzonych

już w zjednoczonej Rumunii. Sam język rumuński, chociaż należy do grupy ję-

zyków romańskich, przejawia liczne wpływy słowiańskie, wyrażające się przede

wszystkim w leksyce

. W omawianym okresie pozostawał on w zasadzie językiem

ludowym — dla przykładu w korespondencji dyplomatycznej z Rzecząpospolitą

hospodarowie XVI i XVII wieku posługiwali się przeważnie językiem polskim,

korzystając niejednokrotnie z pomocy polskich sekretarzy zatrudnionych w go-

spodarskiej kancelarii.

* Uniwersytet Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Dla przykładu: rumuńskie

nişte,

stosowane jako rodzajnik nieokreślony liczby mnogiej, odpo-

wiada bułgarskiemu

½eщo,

na określenie czasu stosuje się zaś dwa równoważne słowa — romańskie

timp

i słowiańskie

vreme.

Typowym przykładem może być Jerzy Kutnarski, który był nie tylko sekretarzem, lecz także

powiernikiem hospodara Bazylego Lupula (1634—1653), wpływającym m.in. na swego mocodawcę,

aby działał w zgodzie z polskimi interesami. Właśnie z tego powodu został zamordowany przez

Kozaków wiosną 1653 roku, gdy ci interweniowali w Mołdawii. Por. M. Costin:

Latopis Ziemi

Mołdawskiej i inne utwory historyczne.

Poznań 1998, s. 206—207.

Na Kresach Wschodnich

Państwo mołdawskie obejmujące — do czasu zdobycia przez Turków Kilii

i Białogrodu w 1484 roku — obszar 90 tys. km

było zbyt słabe, aby odgrywać

samodzielną rolę w regionie. Szybko też stało się obiektem rywalizacji między Wę-

grami a Polską, a zarazem terenem wpływów obu państw. Związek lenny z Polską,

zawarty w 1387 roku, osłabł w czasie rządów Stefana Wielkiego (1457—1504). Ho-

spodar ten, wykorzystując niesnaski między sąsiednimi potęgami, zdołał zapew-

nić Mołdawii na pewien czas względną niezależność — ba, interweniował nawet

w sprawy sąsiadów, popierając bądź zwalczając hospodarów sąsiedniej Wołosz-

czyzny. Próbował również rozciągnąć protektorat nad genueńskimi koloniami na

Krymie

. Ta zwiększona aktywność hospodara mołdawskiego wiązała się z zagro-

żeniem ze strony Turcji. Już od połowy lat 50. XV wieku Turcy próbowali narzucić

Mołdawii swe zwierzchnictwo i wreszcie po wielu latach zmagań udało im się zmu-

sić Stefana Wielkiego do zawarcia sojuszu i zapłacenia niewielkiego haraczu. Próby

prowadzenia samodzielnej polityki, podjęte przez następców hospodara, skończyły

się ostatecznie klęską w 1538 roku. Sulejman Wspaniały oderwał wtedy od Mołda-

wii jej tereny nadmorskie, tworząc tzw. Budziak, i osadził tam Tatarów. Usunął też

z tronu Piotra Raresza i ściślej podporządkował sobie Mołdawię

Wraz z rozciągnięciem zwierzchnictwa tureckiego nad Mołdawią kraj ten stał

się pograniczem między islamem a chrześcijaństwem. Sami Turcy dzielili świat na

dwie strefy: „ziemię islamu” (dâr

ül-Islam)

i „ziemię niewiernych” (dâr

ül-kefere),

zwaną też „krajem wojny” (dar

al-harb),

który dopiero trzeba podbić dla islamu.

Granicą między tymi ziemiami był dla Osmanów Dunaj. Jeszcze w połowie XVII

wieku leżące na północ od niego Wołoszczyznę i Mołdawię, choć podporządko-

wane były one Turcji, postrzegano jako kraje chrześcijańskie i potencjalnie wrogie

Niemniej jednak fakt, iż Mołdawia znalazła się pod kontrolą osmańską, pozwolił

Turkom traktować ją jako strefę przejściową między islamem a chrześcijaństwem

— tzw. kraj pokoju, kraj poddanych (dar

al-ahd)

. Pozwolono zatem zachować

Stefan utrzymywał sojusz z hospodarem wołoskim Władem Drakulą (1456—1462) i w 1475

roku przyczynił się do jego uwolnienia z węgierskiego więzienia. Zob. M. Cazacu:

Drakula.

War-

szawa 2007, s. 182. Usiłował też w latach 70. XV wieku wypędzić z Wołoszczyzny protureckiego

Radu Pięknego i zastąpić go własnym kandydatem — Laiotą Basarabem. Zob. J. Demel:

Historia

Rumunii.

Wrocław 1986, s. 132—133. Także od 1472 roku próbował rozciągnąć swe wpływy na

Krymie, wchodząc w układy z księstwem Teodoro-Mangupu i genueńską Kaffą. Zob. R. Hryszko:

Z Genui nad Morze Czarne.

Kraków 2004, s. 68—69.

Zob.

Legământul Moldovei cu Poarta Otomană,

wrzesień 1538 r. In:

Istoria Românilor. Cre-

stomaţie.

„Chişinău” 2000, nr 7, s. 123—124.

Zob. ciekawe uwagi na ten temat tureckiego podróżnika Ewliji Czelebiego, poczynione

w 1651 roku:

Księga podróży Ewliji Czelebiego (wybór).

Wyd. Z. Abrahamowicz. Warszawa 1969,

s. 35—40.

M. Maxim:

An Introduction to the Juridical-Legal Foundations of the Relations between the Ot-

toman Empire and the Romanian Principalite.

In: Idem:

Romano-Ottomanica. Essays & Documents

from the Turkish Archives.

„Analecta Isisiana” [Istanbul] 2001, T. 58, s. 11—22; Idem:

Le statut des

Dariusz Milewski: Między patronatem a współpracą — relacje Jana Zamoyskiego…

Mołdawii własnych hospodarów oraz autonomię wewnętrzną i wolność religijną

w zamian za przyjęcie zwierzchnictwa politycznego Turcji, obowiązek wspomagania

jej wojskiem i — przede wszystkim — płacenie wciąż zwiększanego haraczu. Nie

doszło zatem do całkowitego podboju tego kraju, jak w przypadku Bułgarii czy

Serbii, i nie zaprowadzono tu bezpośrednio tureckiej administracji. Na taki stan

rzeczy — oprócz zaciętego oporu, stawianego Turkom przez Wołoszczyznę i Moł-

dawię w XV wieku — wpłynęły zapewne również nieuregulowana sprawa Węgier

oraz możliwe przeciwstawienie się Habsburgów i Polski zbyt silnemu usadowieniu

się Osmanów u ich granic. W efekcie, Turcy potraktowali oba hospodarstwa jako

wygodną strefę buforową oraz źródło wciąż rosnących dochodów

Ten stan rzeczy nie był trwały i w ciągu XVI wieku zmieniał się na niekorzyść

Mołdawii, która politycznie stawała się coraz bardziej zależna. Turcy coraz częściej

ingerowali w sprawę obsady tronu hospodarskiego, czego przykładem była intro-

nizacja w 1572 roku przez wojska tureckie hospodara Iwonii (Jana III Srogiego),

a następnie jego zbrojne obalenie w 1574 roku, gdy zbuntował się przeciwko płaceniu

zwiększonego haraczu. Wtedy też Turcy odeszli od zasady mianowania hospodara

spośród potomków Stefana Wielkiego i osadzili na tronie mołdawskim członka wo-

łoskiej dynastii — Piotra Kulawego (Petru Şchiopul)

. Ponieważ prawo mołdawskie

dopuszczało do dziedziczenia wszystkich męskich potomków władcy — również

nieślubnych — przeciw obcemu hospodarowi zaczęły mnożyć się spiski i uzurpacje

rozmaitych pretendentów. Wśród nich najsłynniejszym był Kozak Iwan Podkowa,

który jesienią 1577 roku opanował na miesiąc Jassy i rządził tam jako Jan IV, a skoń-

czył we Lwowie pod katowskim toporem

. Nieudolny Piotr Kulawy, którego Turcy

pays roumains envers la Porte Ottomane aux XVIe—XVIIIe siècles.

„Analecta Isisiana” [Istanbul]

2001, T. 58, s. 23—45; V. Panaite:

Pace, război şi comerţ în Islam. Ţările române şi dreptul al popo-

arelor (secolele XV—XVIII).

Bucureşti 1997, s. 278—283; C.A. Bobicescu:

Unia, inkorporacja czy

lenno? Kilka uwag o stosunkach Mołdawii z Rzecząpospolitą podczas panowania Jeremiego Mohiły

(1595—1606).

Rzeczpospolita w XVI—XVIII wieku. Państwo czy wspólnota?

Red. B. Dybaś,

P. Janczewski, T. Kempa. Toruń 2007, s. 220.

W XVI wieku wysokość haraczu ściąganego z Mołdawii nieustannie rosła. W 1538 roku

wynosił on 10 tys. dukatów, w 1550 — 20 tys., a w 1582 — 66,8 tys., czyli 3 940 000 asprów

(w tej srebrnej monecie Turcy określali wysokość haraczu). Wskutek dewaluacji aspra Turcy w 1591

roku zwiększyli haracz do 7 mln asprów, co dawało 60 tys. dukatów. Kwota ta została obniżona

w czasie wojny z Habsburgami w 1596 roku do 3,15 mln asprów (26 tys. dukatów), by ponownie

wzrosnąć w XVII wieku do wysokości 40 — 50 tys. dukatów. Zob. P.V. Sovetov:

Cît a costat Ţării

Moldovei dominia străină (forme economice de dependenţă a Moldovei în secolul al XVII-lea — în-

ceputul secolului al XVIII-lea).

„Revistă de istorie a Moldovei” [Chişinău] 1990, R. 1, T. 4, s. 17—19;

T. Gemil:

Românii şi Otomanii în secolele XIV—XVI.

Bucureşti 1991, s. 213—215; V. Panaite:

Pace,

război şi…,

s. 331—342.

C.A. Bobicescu:

Unia, inkorporacja czy lenno?…,

s. 220.

Zob. D. Milewski:

Mołdawia w polityce Stefana Batorego — sprawa Iwana Podkowy.

Stefan

Batory — król Rzeczypospolitej i książę Siedmiogrodu.

Red. A. Körmendy, R. Lolo. Pułtusk 2008,

s. 131—143.

Na Kresach Wschodnich

musieli wciąż ratować z opresji, został wreszcie obalony przez nich samych w 1579

roku i zastąpiony przez Janku Sasa. Powrócił jednak na tron w 1582 roku. Wyniesie-

nie Janku Sasa wiązało się z podkupieniem przezeń tronu u nowego wielkiego wezyra

Semiz Ahmeda paszy i wróżyło nowe niebezpieczeństwo dla władzy hospodarskiej

w Mołdawii (aczkolwiek sam pretendent nie omieszkał podać się za potomka po-

przedniej dynastii)

. Od tej pory regułą wręcz stało się, że w Stambule różni preten-

denci do tronu mołdawskiego starali się uzyskać nominację sułtana, przekupując

osmańskich urzędników i obiecując podwyższenie haraczu. Wyłożone bądź dopiero

obiecane sumy ściągali następnie z podatków, wywołując tym niechęć ludności. Pro-

wokowali tym samym zawiązywanie się spisków i kolejne próby obalenia władcy,

podejmowane najczęściej w ten sam sposób przez następnych pretendentów nad

Bosforem. Co więcej, nawet jeśli Turcy nie udzielili poparcia takiemu pretenden-

towi, mogli skutecznie wykorzystać jego obecność do wymuszania od panującego

hospodara dodatkowych pieniędzy. W ten sposób Mołdawia stała się dla Osmanów

żyłą złota, sama popadając stopniowo w ruinę. Wreszcie sam Piotr Kulawy, wezwany

w 1591 roku do Stambułu, w obawie przed detronizacją czy nawet zamachem na

swoje życie, porzucił kraj i zbiegł z zebranym haraczem. Mianowany na jego miejsce

nowy hospodar Aron musiał spłacić własne zobowiązania oraz długi pozostawione

przez poprzednika (w tym wywieziony przezeń haracz). Aron ściągał potrzebne

pieniądze z taką bezwzględnością, że rychło zasłużył sobie na przydomek Tyrana

Nie trzeba chyba dodawać, że już w 1592 roku pojawił się nowy pretendent w osobie

niejakiego Jonaszka, stojącego na czele powstania przeciw Aronowi. Hospodar zdo-

łał sobie jednak z nim poradzić. Tymczasem Turcy już myśleli o zastąpieniu Arona

byłym hospodarem wołoskim — Aleksandrem Złym (cel Rău), również znanym

z gorliwości, z jaką pobierał podatki

. Szczęśliwie Aron zdołał zażegnać to niebez-

pieczeństwo i wytrwał na tronie do 1593 roku. Wtedy to zaczęła się osmańsko-habs-

burska wojna o Węgry.

Wybuch tej wojny radykalnie zmienił sytuację w Mołdawii, umożliwiając jej

wyjście z impasu, w jakim znalazła się na początku lat 90. XVI wieku. Decydujące

znaczenie miało tu wmieszanie się Polski, a konkretnie samego kanclerza wielkiego

i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, w wydarzenia, jakie miały miej-

sce w Mołdawii w 1595 i w 1600 roku. W wyniku działań Jana Zamoyskiego — które

są dość szczegółowo opisane w literaturze przedmiotu, dlatego ograniczymy się

R. Heidenstein:

Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do r. 1594.

Tłum. M. Glisz-

czyński. T. 1. Petersburg 1857, s. 299; G. Ureche:

Letopiseţul Ţării Moldovei.

Bucureşti 1955,

s. 198—200; M.[J.] Bielski:

Kronika Marcina Bielskiego.

T. 3. Sanok 1856, s. 1440; D. Milewski:

Mołdawia w polityce…,

s. 154.

V. Constantinov:

Mołdawia w stosunkach międzynarodowych w końcu XVI i na począt-

ku XVII wieku.

Rzeczpospolita wobec Orientu w epoce nowożytnej.

Red. D. Milewski. Zabrze

2011, s. 12.

Ibidem; B. Cтaти:

Иcтopия Moлдoвы.

Киши½ёв 2003, s. 145—146.

Plik z chomika:

umkc

Między patronatem a współpracą - relacje Jana Zamoyskiego i hospodara mołdawskiego Jeremiego Mohyły (1595-1605)_2012 [Dariusz Milewski].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: