Współczesne technologie budowlane jako uzupełnienie tradycyjnych podlaskich konstrukcji drewnoglinianych – refleksje krytyczne 2010rok Jarosław Szewczyk.pdf

(4511 KB) Pobierz
JAROSŁAW SZEWCZYK*
WSPÓŁCZESNE TECHNOLOGIE BUDOWLANE JAKO
UZUPEŁNIENIE TRADYCYJNYCH PODLASKICH
KONSTRUKCJI DREWNOGLINIANYCH
– REFLEKSJE KRYTYCZNE
CONTEMPORARY BUILDING TECHNOLOGIES
SUPPLEMENTING TRADITIONAL CORDWOOD
MASONRY IN THE PODLASIE REGION
– CRITICAL AFTERTHOUGHTS
Streszczenie
W artykule streszczono badania nad tradycyjnymi, alternatywnymi konstrukcjami na
Podlasiu: budownictwem z polan i gliny (tzw. drewnoglina albo stackwall) oraz ze
słomy i gliny (konstrukcja strychulcowa), w zakresie modernizacji obiektów wzniesio-
nych w tych konstrukcjach, z zastosowaniem współczesnych materiałów i technolo-
gii. Dyskusji poddano możliwości i przeszkody stosowania współczesnych technologii
budowlanych w obiektach wykonanych według dawnych technik oraz status starych
metod budowlanych, które zostały zapomniane, ale są odtwarzane i dostosowywane
do współczesnych potrzeb, paradoksalnie uzyskując opinię nowatorskich.
Słowa kluczowe: budownictwo gliniane, budownictwo „drewnogliniane”, budownictwo
z ziemi, budownictwo niskobudżetowe, konstrukcja strychulcowa
Abstract
The paper contains the results of the study on the modern development of traditional
“alternative” building methods in the Podlasie region, with special focus on the moder-
nization of the local variants of wattle-and-daub and stackwall (i.e. cordwood masonry)
constructions. The present status of the old vernacular types of building constructions
and methods, and their development opportunities are discussed.
Keywords: cordwood masonry, stackwall construction, wattle-and-daub construction,
building with earth, low-cost building, low-tech architecture
* Dr inż. arch. Jarosław Szewczyk, Wydział Architektury, Politechnika Białostocka.
360
1. Wstęp
Na Podlasiu zachowało się kilkaset (prawdopodobnie ponad dwieście) budynków
o ścianach wykonanych według niskobudżetowych konstrukcji z tzw. materiałów lo-
kalnych, tj. w badanym przypadku z pozagatunkowego drewna i gliny (lub z drewna,
słomy i gliny). Znaczna część spośród tych obiektów jest nadal użytkowana, a czę-
stokroć takie budynki pełnią funkcje mieszkalne [10].
Użytkowanie mieszkań, a na wsi także składów, chlewów i obór z niskobudże-
towych materiałów lokalnych i wykonanych według nietypowych konstrukcji, rodzi
– po pierwsze – pytania o potrzeby i możliwości odnowy, konserwacji i modernizacji
tego typu obiektów. Po drugie, współczesne zainteresowanie technologiami budow-
nictwa tzw. zrównoważonego, a także architekturą niskotechnologiczną, tzw. low-
tech, niskonakładową (low-cost) i niskoemisyjną (low-carbon, tj. w odniesieniu do
CO2) oraz nurtem architektury rodzimej (vernacular architecture) implikuje pytania
o możliwości ponownego zastosowania dawnych technologii materiałowo-konstruk-
cyjnych w dzisiejszym budownictwie i przy uzupełnieniu tychże technologii za po-
mocą współczesnych materiałów, przy zastosowaniu współczesnych narzędzi oraz
zgodnie ze współczesną wiedzą budowlaną.
W tej drugiej kwestii Podlasie wydaje się wręcz skansenem tradycyjnego budow-
nictwa i kopalnią ludowej wiedzy budowlanej [6], ale analogie do budownictwa nie-
których krajów wskazują, iż tradycyjne metody budowania mogą w pewnych warun-
kach powrócić do powszechnego stosowania, a nawet być uważane za nowatorskie,
stając się najpierw odtworzonym dziedzictwem technologicznym, następnie przed-
miotem zainteresowania budownictwa progresywno-eksperymentalnego, a później
także częścią współczesnej sztuki budowlanej [1].
2. Dawne podlaskie konstrukcje drewnogliniane
Badania prowadzone przez autora w latach 2000-2009 ujawniły obecne lub daw-
ne występowanie na Podlasiu licznych obiektów o ścianach z gliny, piasku, chru-
stu, polan opałowych, wikliny, cienkich tyczek świerkowych, słomy, igliwia, ułomków
dachówek, skorup z kafli piecowych, rurek drenarskich, żużla, betonowych pusta-
ków wykonywanych przez gospodarzy na placu budowy, a nawet o ścianach litych
z masy gliniano-piaskowej z dodatkiem krowiego łajna. Powyższe materiały stoso-
wano co najmniej od połowy XIX wieku do lat sześćdziesiątych XX wieku w różno-
rakich rodzajach konstrukcji – w ścianach ubijanych, plecionych i murowanych [8].
Spośród tych konstrukcji najbardziej rozpowszechnione wydają się drewnogliniane,
a w przede wszystkim trzy następujące:
– mur z polan opałowych (zwykle osikowych) na zaprawie gliniano-piaskowej lub
gliniano-piaskowo-wapiennej,
– konstrukcja strychulcowa,
– glinobitka zbrojona witkami jałowca.
361
3. Modyfikowane dawne konstrukcje podlaskie
W latach 50. i 60., pod wpływem mody na racjonalizatorskie budownictwo nisko-
budżetowe, na Podlasiu zaczęto wznosić obiekty o ścianach tzw. drewnoglinianych
lub strychulcowych [2], ale z zastosowaniem wapna zamiast gliny (tj. w ogóle bez
użycia gliny) oraz z innymi modyfikacjami racjonalizatorskimi [3, 4], takimi jak np.
użycie miału z węgla drzewnego jako zasypki izolującej oraz ubijanie ścian drew-
noglinianych lub drewnowapiennych z pustką powietrzną w środku. Opracowane
wtedy i dość licznie reprezentowane w zachowanych do dziś budynkach technologie
zostały w kolejnych dziesięcioleciach całkowicie zapomniane. Dziś budzą zdziwienie
i zainteresowanie, ale bywają przeważnie postrzegane jako izolowane, sporadyczne
przejawy indywidualnej pomysłowości lub raczej ekstrawagancji konstrukcyjnej. Za-
pomniano o celowości i zaletach tego typu konstrukcji.
Il. 1. Dom o ścianach z drewnianych polan opałowych we wsi Ożynnik w Puszczy
Knyszyńskiej, zbudowany ok. 1927 roku (foto J. Szewczyk, 2007)
Ill. 1. A stackwall house in Ożynnik in the Knyszyńska Forest, about 1927
362
Il. 2. Fragment ściany z polan opałowych domu przy ul. Ostrowieckiej w Białymstoku,
zbudowanego w latach 1926-27 roku, a zburzonego w roku 2007 (fot. J. Szewczyk, 2006)
Ill. 2. The detail of stackwall construction of a house in Ostrowiecka Street in
Białystok (built about 1926-1927; the building was demolished in 2007)
4. Współczesne konstrukcje budowlane czerpiące z tradycyjnych technologii
Analizując temat zastosowania tradycyjnych podlaskich technologii budowla-
nych we współczesnym budownictwie (zwłaszcza mieszkaniowym) oraz odnowy
starej tkanki budowlanej, należy pamiętać o analogicznych przykładach reaktywacji
dawnych materiałów i konstrukcji w nowej, współczesnej wersji w innych krajach.
Najlepszym tego przykładem jest budownictwo gliniane (zwane też budownictwem
z ziemi), przed wiekami stosowane lokalnie w postaci konstrukcji glinobitych albo
plecionych, w XVIII i XIX wieku popularyzowane w wielu krajach (także w Polsce)
w wersji muru z cegieł glino-suszonych (wg terminologii P. Aignera), ostatnio zaś
przeżywające renesans w dziesiątkach uwspółcześnionych wariantów, takich jak
strawbale (lekka drewniana konstrukcja szkieletowa wypełniana prasowanymi kost-
kami słomy oblepianymi gliną), stackwall (zwana także cordwood masonry, tj. ściana
warstwowa z pustką powietrzną, wykonana jako mur z polan opałowych spajanych
gliną z trocinami, a po wyschnięciu uszczelniana pianką lub silikonem) oraz loam-
filled hoses (ściany z długich cienkich worków bawełnianych wypełnionych masą
gliniano-piaskową i zbrojonych drutem kolczastym). Na wyjątkową uwagę zasługują
modyfikowane technologie budownictwa glinobitego (u nas znanego od 2 połowy
XVIII wieku pod nazwą pizy, od fr. pisé), ostatnimi laty unowocześniane m. in. dzięki
zastosowaniu pomp wtryskujących ziemię do jednostronnych szalunków pod ciśnie-
niem. Jedną z takich metod nazwano P.I.S.E. – jest to akronim od wyrażenia pneu-
363
matically impacted stabilized earth [1, s. 109], lecz jest to także wyraz nawiązujący
do dawnej techniki pisé, zatem wyrażający szacunek dla technologicznego dziedzic-
twa, jakie stanowią stare techniki budowania z gliny.
Okazuje się więc, iż nowe (nowoczesne w sensie wykorzystania najnowszych
narzędzi oraz oprzyrządowania, jak też dopasowania do współczesnych potrzeb wy-
konawczych i użytkowych) technologie budowlane z grupy tzw. niskobudżetowych
mogą być i rzeczywiście bywają oparte na tradycyjnych, dawnych technikach bu-
dowlanych, jak zresztą o tym pisała przed kilku laty Teresa Kelm: „metody wypróbo-
wane przed tysiącami lat (...) zapłodniły nowoczesną myśl techniczną” [1, s. 104].
Poniżej przedstawiono dwa przykłady z obszaru Podlasia – przykłady konstrukcji
pozornie prymitywnych i archaicznych, które zanim w latach 70. XX wieku zostały
zarzucone, były rozwijane i efektywnie dostosowywane do zmieniających się realiów
techniczno-cywilizacyjnych, a obecnie mogą być ponownie zastosowane, oczywi-
ście pod warunkiem odpowiednich modyfikacji.
5. Podlaska konstrukcja strychulcowa
Na całym obszarze Podlasia występują sporadycznie budynki plecione ze sło-
my i wylepiane gliną, mianowicie wykonane w konstrukcji strychulcowej. Jest ich
coraz mniej i są kojarzone z biedą, tym bardziej więc zastanawia fakt, iż były zna-
ne dawniej w każdej podlaskiej wsi: konstrukcja strychulcowa, choć lekceważona
i traktowana jako gorsza od drewnianej wieńcowej (która oczywiście zdecydowanie
przeważała na całym Podlasiu), była jednak powszechnie znana i stosowana przez
pogorzelców, przez wojennych re-emigrantów oraz przez inne osoby niedysponują-
ce odpowiednimi środkami na postawienie solidnego drewnianego domu. Najobficiej
występuje wzdłuż doliny Bugu, zwłaszcza w czworokącie Bielsk Podlaski – Siemia-
tycze – Ostrów Mazowiecka – Wysokie Mazowieckie oraz w leżących na południowy
zachód od niego wsiach nadbużańskich.
W latach 50. i 60. XX wieku konstrukcja strychulcowa powróciła do łask [2], na co
niemały wpływ miały nie tylko potrzeby powojennej odbudowy podlaskich miasteczek
i wsi, ale przede wszystkim trudności w zdobyciu materiałów budowlanych, a także
odgórne (administracyjne) działania ukierunkowane na propagowanie materiałów
lokalnych i budownictwa opartego na konstrukcjach niskobudżetowych. Lokalnie
była modyfikowana, a w niektórych miejscowościach rozwinięto ją i doprowadzono
do niezwykłej finezji i doskonałości.
Przykładem jest budownictwo strychulcowe w południowej i południowo-zachod-
niej części województwa podlaskiego, zwłaszcza we wsi gminnej Rudka, gdzie znaj-
duje się największe skupisko wyplatanych domów. W Rudce i najbliższych okolicach
stoi co najmniej trzydzieści budynków strychulcowych (z tego 18 w samej Rudce),
z których większość powstała w latach 1945-1962, a kilka przed II wojną światową;
większa część z nich ma bardzo specyficzną konstrukcję ścian, udoskonaloną przez
miejscowego rolnika, murarza i cieślę – ludowego specjalistę od lepienia strychulco-
wych ścian i stropów, Albina Malinowskiego. Budowa według metody Malinowskie-
go przebiegała następująco: na betonowym lub kamienno-betonowym fundamencie
montowano szkielet z drewnianych kantówek. Szkielet obijano od zewnątrz i od we-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin