OPIEKA NAD OSOBĄ CHORĄ I NIESAMODZIELNĄ- PODSTAWOWE POTRZEBY PSYCHICZNE I SPOŁECZNE OSÓB STARSZYCH.doc

PODSTAWOWE POTRZEBY PSYCHICZNE I SPOŁECZNE OSÓB STARSZYCH

Podstawowe potrzeby psychiczne i społeczne ludzi dorosłych

W koncepcji A. Maslowa wyróżnia się 2 kategorie potrzeb:

·          potrzeby niższe, zwane potrzebami niedoboru;

·          potrzeby wyższe, zwane potrzebami wzrostu lub metapotrzebami.

Do potrzeb niższych należą potrzeby natury fizjologicznej (potrzeba odżywiania, oddychania, snu, unikania bólu, termoregulacji) oraz niektóre potrzeby psychologiczne takie, jak:

·        potrzeba bezpieczeństwa (brak zagrożenia, uwolnienie od lęku i strachu, stabilizacja, niezmienność otoczenia człowieka);

·        potrzeba przynależności i miłości (kontakty i więzi z innymi ludźmi);

·        potrzeba szacunku (dla samego siebie oraz ze strony innych ludzi, co związane jest z osiągnięciem wysokiej pozycji społecznej, prestiżem, uznaniem).

Do potrzeb wyższych należą:

·        potrzeby poznawcze (zaspokojenie ciekawości, gromadzenie wiedzy, rozumienie zjawisk i problemów występujących w otoczeniu fizycznym i społecznym;

·        potrzeby estetyczne (piękno, porządek);

·        potrzeba samorealizacji (rozwijanie własnych możliwości, zdolności, talentów).

Potrzeba samorealizacji pojawia się dopiero wówczas, gdy zostaną zaspokojone potrzeby niższe (fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności, szacunku) i wyższe (poznawcze, estetyczne).

Potrzeba samorealizacji nie dotyczy wszystkich ludzi ponieważ ukształtowanie się potrzeby samorealizacji wymaga spełnienia wielu warunków – min.: osiągnięcia dojrzałości psychicznej, wysokiego poziomu autonomii, poczucia odpowiedzialności za siebie i innych, czy dużego potencjału twórczego. Osoby, u których pojawia się ta potrzeba, dążą do doskonalenia się – wzbogacają nabytą wcześniej wiedzę, rozwijają swoje umiejętności i poszerzają kompetencje.

Zmiany w strukturze potrzeb osób starszych

              Znaczenie poszczególnych potrzeb i sposoby ich zaspakajania zmieniają się wraz z wiekiem, stanem zdrowia oraz przeobrażeniami, jakie zachodzą w najbliższym otoczeniu społecznym (np. utrata znaczących osób) i fizycznym (np. zmiana miejsca zamieszkania). Dlatego też potrzeb osoby starszej nie należy rozpatrywać w oderwaniu od całej jej sytuacji życiowej. Niektóre potrzeby w starszym wieku pozostają na tym samym poziomie, co we wcześniejszych okresach życia (np. potrzeba szacunku), a inne potrzeby słabną (np. potrzeba seksualna) lub przeciwnie – są odczuwane bardziej intensywnie (np. potrzeba bezpieczeństwa).

              Każdy człowiek, niezależnie od wieku, stanu funkcjonalnego i sprawności intelektualnej, pragnie mieć szacunek dla samego siebie oraz odczuwa potrzebę szacunku ze strony otoczenia społecznego. W okresie starości potrzeba ta pozostaje często niezaspokojona – związane jest to z istniejącym w świadomości społeczeństwa przekonaniem, że wszystkich ludzi starszych (podobnie jak dzieci) cechuje mniejsza sprawność umysłowa i fizyczna.

Przekonanie to pociąga za sobą specyficzny sposób komunikowania się z osobami starszymi, który polega na: głośniejszej niż zwykle mowie, przesadnej intonacji, używaniu prostego słownictwa, budowaniu krótkich zdań i stosowaniu wielokrotnych powtórzeń. Taki wzorzec komunikowania się odbierany jest przez ludzi starszych, jako protekcjonalny i upokarzający, co w konsekwencji może objawić się uporem lub przekorą ze strony seniora i tym samym utrudnić przyjęcie współodpowiedzialności za własne zdrowie i zakłócić współpracę z zespołem terapeutycznym.

Sposób komunikowania się z osobą starszą powinien być dostosowany do jej indywidualnych możliwości takich, jak: poziom funkcjonowania intelektualnego, sprawność poszczególnych zmysłów i stan psychiczny. Dlatego wolniejsze i głośniejsze mówienie jest uzasadnione tylko wtedy, gdy osoba starsza ma problemy ze słuchem.

Podczas nawiązania kontaktu z osobą o gorszej sprawności intelektualnej należy wykorzystywać pewne elementy komunikacji niewerbalnej (skrócenie dystansu przestrzennego, dotyk, uśmiech).

              Wraz z wiekiem maleją potrzeby seksualne, co jest związane min. z obniżaniem się stężenia testosteronu u mężczyzn oraz estrogenu i progesteronu u kobiet oraz z występowaniem niektórych chorób i przyjmowaniem leków.

              W okresie starości zmniejszają się możliwości przystosowawcze człowieka. Osoby starsze doświadczają poczucie zagubienia, bezradności i braku wpływu na własne życie – dlatego bardzo ważne miejsce wśród ich potrzeb zajmuje potrzeba bezpieczeństwa, która przejawia się w unikaniu nowych sytuacji i w niechęci wobec pewnych zmian (miejsca zamieszkania, ustalonego trybu życia, przyzwyczajeń, rytmu dnia).

Do czynników zwiększających poczucie zagrożenia należą: nasilające się problemy zdrowotne, niewystarczająca opieka medyczna, zła sytuacja materialna i brak wsparcia ze strony środowiska.

              U ludzi starszych nasila się też potrzeba kontaktu z bliskimi osobami, szczególnie z dziećmi i wnukami oraz potrzeba doznawania opieki i troski z ich strony. Więzi rodzinne dają im poczucie bezpieczeństwa, umożliwiają zaspokojenie potrzeb emocjonalnych oraz wsparcie w sytuacjach kryzysowych (np. w chorobie, niepełnosprawności i po utracie najbliższej osoby).

Bliskie więzi starszych osób z innymi ludźmi są podstawowym warunkiem, dzięki któremu może być zachowane u nich zdrowie psychiczne i fizyczne, przyspiesza proces rekonwalescencji i pozwala im lepiej radzić sobie ze stresem.

              Starzenie się i starość zwiększa ryzyko wystąpienia zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, chorób i niepełnosprawności oraz problemów natury psychicznej i społecznej. Zmiany te sprzyjają nasileniu się potrzeby opieki i wsparcia ze strony specjalistów (lekarzy pielęgniarek, opiekunów medycznych, rehabilitantów, dietetyków, psychologów i pracowników socjalnych).

              Seniorzy po 80 roku życia oczekują i potrzebują większej opieki, opieki medycznej, wsparcia ze strony bliskich i instytucji.

Nasilające się problemy zdrowotne są przyczyną częstszych pobytów w szpitalu, a to wiąże się z: koniecznością adaptacji do nowego otoczenia fizycznego i społecznego, utratą pozycji społecznej i autonomii, zatarciem indywidualności i nasileniem potrzeby kontaktu z bliskimi. Ważne są tu potrzeby poszanowania godności i zapewnienia intymności podczas zbierania wywiadu, wykonywania badania przedmiotowego i zabiegów pielęgnacyjnych.

Osoby starsze oczekują: rzetelnej informacji o swoim stanie zdrowia, diagnozie, leczeniu i rokowaniu – w ten sposób zyskują poczucie kontroli i wpływu na własną sytuacje.

              W czasie choroby lub nasilenia się dolegliwości często następuje zmiana w hierarchii potrzeb: na pierwszy plan wysuwają się potrzeby niższe (fizjologiczne). Człowiek, który cierpi z bólu, dąży przede wszystkim do jego zmniejszenia. Mniej uwagi natomiast poświęca sprawom, które do tej pory (przed chorobą) były ważne, np. rozwijanie zainteresowań i hobby, amyśl o zbliżającej się śmierci zwiększa zapotrzebowanie na wsparcie duchowe.

              Leczenie osób starszych przebiega sprawniej, jeżeli personel medyczny uwzględnia podmiotowość pacjenta. Ważne jest stosowanie odpowiedniej formy zwracania się do chorego – należy używać zwrotu „pan/pani”, nigdy nie wolno używać zwrotu „dziadku/babciu” – ponieważ forma ta odbiera pacjentowi poczucie tożsamości.

              Jeśli chodzi o potrzebę samostanowienia, czyli decydowania o sobie i własnym życiu, opiekunowie osób starszych powinni mieć na uwadze to, że zachowania nadmiernie ochraniające prowadzą do ograniczenia samodzielności, niezależności i aktywności pacjentów w podeszłym wieku, a w konsekwencji odbierają im wiarę we własne możliwości oraz poczucie wpływu na własną sytuację życiową. Oddziałuje to niekorzystnie na stan psychofizyczny ludzi starszych.

              Osoby, które opiekują się pacjentami w podeszłym wieku powinny doceniać wszystkie przejawy aktywności swych podopiecznych, powinny je chwalić za każdą rzecz, jaką samodzielnie wykonają. Pochwały motywują do uczenia się nowych nawyków i umiejętności, wzmacniają gotowość do współpracy w procesie leczenia i wpływają pozytywnie na samoocenę. w rozmowie można stwierdzić, że: „Bardzo lubię z panią pracować/przebywać’ lub „Widzę, że już znacznie lepiej radzi pan sobie z tą czynnością”.

              Okres starzenia się i starości związany jest z występowaniem cierpienia fizycznego i psychospołecznego ponieważ dla tego etapu życia charakterystyczne są wydarzenia o charakterze straty, takie jak:

·        utrat zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej;

·        śmierć bliskich;

·        obniżenie statutu społecznego i materialnego związane z zaprzestaniem aktywności zawodowej;

·        utrata poczucia przydatności, znaczenia i prestiżu;

·        zmiana miejsca pobytu lub zamieszkania (np. pobyt w szpitalu lub przeniesienie do instytucji opiekuńczej);

·        zbliżająca się perspektywa śmierci.

Bardzo ważne znaczenie w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi i kryzysowymi ma wsparcie społeczne, które może przybrać takie formy, jak:

·        wsparcie instrumentalne – podawanie konkretnych sposobów postępowania w danej sytuacji; udzielanie wskazówek, które pomogą starszej osobie w radzeniu sobie z codziennymi problemami;

·        wsparcie informacyjne –przekazywanie informacji, które pozwolą starszemu człowiekowi: polepszyć własną sytuacją życiową, zadbać o siebie, dotrzeć do źródeł swych problemów oraz nadać sens wydarzeniom, których doświadcza – wsparcie to wyraża się np. w przekazywaniu wiedzy i w dzieleniu się swym doświadczeniem lub formułowaniu oceny danej sytuacji;

·        wsparcie przez świadczenie usług –tj. udzielanie pomocy lub wyręczanie seniora w wykonywaniu czynności życia codziennego, z którymi sobie nie radzi lub radzi sobie w niewystarczający sposób;

·        wsparcie emocjonalne –polega na przekazywaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych, które oddziałują pozytywnie na samoocenę i nastrój osoby starszej oraz podejmowanie wobec niej zachowań , które są objawem troski, zainteresowania i akceptacji; wsparcie emocjonalne upewnia seniora, że jest ważny, lubiany, kochany, daje mu to poczucie przynależności do społeczności oraz umożliwia wyrażenie emocji i wyzwala nadzieję;

·        wsparcie materialne –polega na świadczeniu pomocy rzeczowej i finansowej (przekazywanie pieniędzy, dostarczanie żywności i lekarstw, zapewnienie mieszkania, itp.).

Przykłady reakcji wspierających i zachowań opiekuna medycznego:

U osób starszych pogarsza się sprawność psychofizyczna, seniorzy mają trudności z radzeniem sobie z codziennymi czynnościami – dlatego zwiększa się zapotrzebowanie starszych osób na wsparcie, min. przez świadczenie usług. Wsparcie to może przejawiać się w pomocy lub wyręczaniu w organizowaniu codziennej aktywności domowej i pozadomowej, która wymaga wysiłku i większej sprawności.

Wzrasta również potrzeba wsparcia emocjonalnego, szczególnie w przypadku utraty bliskich osób (członka rodziny, partnera życiowego, przyjaciół) i spowodowane z tym poczucie osamotnienia. Źródłem wsparcia dla starszych jest młode pokolenie i dalsze otoczenie społeczne.

              Ludzie starsi mają mniej przyjaciół, a nawiązywanie nowych przyjaźni jest rzadkie ze wzgl. na ograniczone już umiejętności społeczne, brak energii i czasu potrzebnego do wytworzenia więzi z nowo poznaną osobą.

Należy pamiętać, że kobiety i mężczyźni traktują przyjaźń w inny sposób w każdym okresie życia – kobiety utrzymują kontakty z przyjaciółmi niezależnie od tego, jak układa się ich sytuacja życiowa, natomiast mężczyźni zwracają się częściej do przyjaciół w trudnych sytuacjach (np. po śmierci żony, w problemach zdrowotnych lub finansowych, po przejściu na emeryturę). Mężczyźni rzadziej też szukają wsparcia u osób, które znają i tym samym otrzymują mniej pomocy, niż kobiety.

              Osoby starsze często nie nadążają za zmianami, które są związane z postępem technicznym, a ich wiedza i umiejętności okazują się niewystarczające w radzeniu sobie z wyzwaniami, jakie niesie życie. W konsekwencji wzrasta zapotrzebowanie seniorów na wsparcie instrumentalne, które ułatwia ich samodzielne funkcjonalnie (czyli pomoc w ćwiczeniu określonych umiejętności).

              Zmiany związane z procesem starzenia się organizmu są odbierane przez osoby starsze, jako wstydliwe, niepokojące lub irytujące. Duże znaczenie psychologiczne mają zmiany w wyglądzie fizycznym (wiotka, sucha i cienka skóra, zmarszczki, siwiejące włosy i charakterystyczne pochylenie sylwetki) – wpływają one negatywnie na poczucie własnej wartości i ogólne funkcjonowanie.

              Wraz z wiekiem pogarsza się pamięć, wyobraźnia przestrzenna i koordynacja wzrokowo-ruchowa; zmniejsza się zdolność do koncentracji uwagi i wydłuża czas reakcji oraz wzrasta podatność na działanie bodźców rozpraszających. Pogarsza się również sprawność intelektualna, co odbierane jest szczególnie dotkliwe przez osoby, dla których aktywność umysłowa była ważnym elementem ich życia.

              Starzeniu się towarzyszą zmiany biologiczne i psychiczne, które prowadzą do nasilenia się potrzeb związanych z zachowaniem lub odzyskiem – poczucia własnej wartości oraz potrzeb społecznych (akceptacji, życzliwości, dowartościowania).

W utrzymaniu, wzmacnianiu lub przywracaniu pozytywnej samooceny pomocne są następujące działania:

·           podkreślanie mocnych stron starszej osoby (jej wiedzy, mądrości, umiejętności, cech charakteru);

·           zachęcanie osoby starszej do podtrzymywania interakcji z osobami, które znajdują się w gorszym położeniu życiowym (co pozwala minimalizować znaczenie własnych problemów);

·           odwoływanie się do przeszłości seniora, jako do tego okresu, który obfitował w wydarzenia umożliwiające zbudowanie pozytywnego obrazu siebie;

·           mobilizowania seniora do samodzielnego radzenia sobie z codziennymi czynnościami tak długo, jak jest to możliwe.

Starzenie się psychologiczne, to działanie czasu na osobowość człowieka oraz jego życie emocjonalne i duchowe.

U starszego człowieka psychicznie zdrowego zmiany w osobowości są konsekwencją procesu chorobowego lub też wynikają z potrzeby autokreacji, czyli człowiek pragnie stworzyć nowy wizerunek własnej osoby.

Duży wpływ na osobowość starszego człowieka może mieć również zakorzeniony w społeczeństwie niekorzystny obraz starości, ludzie starsi boją się odrzucenia, dlatego starają się postępować zgodnie z oczekiwaniami środowiska, w którym żyją – jest to podyktowane potrzebą uzyskania akceptacji społecznej.

Ważnym elementem w budowaniu poczucia własnej tożsamości i w sprzyjaniu akceptacji siebie jest pełnienie ról społecznych charakterystycznych dla okresu starości, czyli roli babci i dziadka. Osoby, które mają pozytywny obraz siebie oraz wypracowane sposoby utrzymania pozytywnej samooceny, lepiej radzą sobie ze starzeniem się.

UDZIAŁ OPIEKUNA MEDYCZNEGO W OPIECE

...