Borgis - Postępy Fitoterapii 4/2008, s. 233-239

Alina Mścisz*, Elżbieta Czosnowska

Oregano – fascynująca przyprawa, ale czy tylko? Możliwe zastosowania, substancje aktywne, właściwości terapeutyczne

Wprowadzenie

Nazwa oregano u większości ludzi kojarzy się z kuchnią i przywodzi na myśl pizzę lub inne włoskie danie. Łączenie nazwy oregano raczej ze smakiem niż rodzajem albo gatunkiem rośliny jest o tyle słuszne, że na świecie nazwy tej używa się do oznaczania przypraw pochodzących z kilku rodzajów roślin (1). Przykład stanowią Lippia oraz Plectranthus także nazywane oregano, głównie ze względu na obecność w nich karwakrolu, nadającego swoisty aromat i smak prawdziwemu oregano. Ocenia się, że istnieją 44 gatunki, 6 podgatunków, 3 odmiany i 18 naturalnie występujących mieszańców oregano (2). Rośliny uprawiane w ogrodach łatwo się krzyżują i prawdopodobnie rosną tam setki niesklasyfikowanych mieszańców. Tak dużej zmienności nie obserwuje się wśród roślin występujących w stanie naturalnym. Najbardziej znane w Europie handlowe gatunki oregano to Origanum vulgare subsp. hirtum (oregano greckie) i Origanum onites (oregano tureckie). Uważa się, że nazwa „Oregano” wywodzi się od greckich słów: oros – góra i ganos – ozdoba i jest tłumaczona jako ozdoba góry lub radość góry. Wiąże się ona z miejscem występowania Origanum, które lubi ciepłe stanowiska i stąd obficie pokrywa nasłonecznione wzgórza Grecji. Polska nazwa Origanum to lebiodka, znana także pod innymi nazwami: macierzyca – na Mazowszu, macierduszka – w Białostockiem, duszka – na Lubelszczyźnie, czy lebiodka Dobromyśl – w Krakowskiem, a także dziki majeranek lub macierzanka wysoka (3).

Opis rośliny

Oregano należy do rodziny jasnotowatych ( Lamiaceae); występuje w Europie i Azji Środkowej, zawleczone przez Hiszpanów do Ameryki Północnej. Jest rośliną trwałą, intensywnie pachnącą, miododajną (ryc. 1). W Polsce występuje przede wszystkim lebiodka pospolita – Origanum vulgare L. Rośnie w zaroślach, na skrajach lasów i suchych, słonecznych pagórkach. Występuje na całym niżu i w strefie podgórskiej. Lebiodka wytwarza pełzające kłącza, często z rozłogami oraz liczne, wzniesione, czterokanciaste łodygi, rozgałęzione w części górnej, zwykle czerwono nabiegłe i owłosione o wysokości od 20 do 80 cm. Liście ogonkowe, naprzeciwległe, jajowate do eliptycznie lancetowatych, u dołu tępe, ku górze ostre, całobrzegie lub drobno piłkowane. Kwiaty drobne, różowoliliowe zebrane w szczytowych podbaldachach z przykwiatkami, często purpurowymi. Kielich biało owłosiony. Kwitnie od czerwca do września (4).

Ryc. 1. Origanum vulgare L.

Skład chemiczny

Ziele lebiodki zawiera do 3% olejku, bogatego w fenole, jak karwakrol i tymol (ryc. 2), których ilość może sięgać do 60%. W olejku znaleziono też octan tymolu i p-cymen. Poza tym zawiera seskwiterpeny, katechinę, kwasy fenolowe (p-hydrobenzoesowy, wanilinowy, kawowy, o- i p-kumarowy, ferulowy, galusowy, rozmarynowy, chlorogenowy i dihydroksy- kawowy) oraz flawonoidy (ryc. 3) (apigenina, luteolina, kwercetyna, kemferol, eriodykcjol, naryngenina) (5-9).

Ryc. 2. Struktura chemiczna najbardziej powszechnych fenolowych składników olejku Origanum vulgare ssp.

Ryc. 3. Struktura chemiczna najważniejszych związków polifenolowych zidentyfikowanych w Origanum vulgare.

Zastosowanie

Oregano było dobrze znane i wykorzystywane już w bardzo odległych czasach. Starożytni Egipcjanie uważali oregano za roślinę poświęconą Ozyrysowi i wplatali ją do wieńców wkładanych podczas obrządków rytualnych. Cenili lecznicze, odkażające i konserwujące właściwości oregano. W starożytnej Grecji uważano je za symbol radości i szczęścia. Grecy i Rzymianie zdobili nim głowy nowożeńców. Legenda głosi, że oregano powstało z oddechu Afrodyty – w mitologii greckiej bogini piękna, kwiatów, miłości, pożądania i płodności. Napój z oregano miał odprężać i rozgrzewać nieśmiałych. Grecy upodobali sobie zapach lebiodki i po kąpieli używali aromatycznego olejku z oregano do masażu. Już w średniowieczu uprawiano lebiodkę. Uważano ją wówczas za środek zabezpieczający przed czarami. Damy stosowały ją do bukietów oraz aromatyzowania wody do mycia. Liście wykorzystywano jako namiastkę herbaty lub tytoniu. Świeżymi liśćmi nacierano dębowe meble i podłogi, pokrywając je pachnącą politurą. Mleczarki używały lebiodki jako środka chroniącego przed skwaśnieniem mleka w czasie burzy. Zielem lebiodki farbowano tkaniny na czarno, a kwiaty służyły do barwienia wełny na kolor pomarańczowy.

W kuchni wielu narodów oregano jest powszechnie stosowaną przyprawą kulinarną, szczególnie popularną we Włoszech, Grecji i Turcji. Wchodzi m.in. w skład ziół prowansalskich. Wzbogaca ono smak zup, jarzyn, pomidorów oraz potraw mięsnych. We Włoszech jest wręcz nieodzowne do pizzy, ale doskonale pasuje też do zapiekanek, spaghetti, sałat. Przyprawia się nim też ryby i pieczone ziemniaki. Wspaniale komponuje się z marynowanymi kaparami i oliwkami oraz sosami winegret. W mieszankach przyprawowych znakomicie współgra z bazylią, tymiankiem, majerankiem i pieprzem. Jest używane także do aromatyzowania wódek, wermutów i likierów. Olejek znajduje zastosowanie w produkcji kosmetyków; jest składnikiem płynów do kąpieli, past do zębów, płynów do płukania ust oraz kosmetyków do pielęgnacji włosów.

W XVIII wieku w Polsce kwitnące szczyty lebiodki używano jako przyprawy do piwa (10). Kulinarne wykorzystanie lebiodki pospolitej w Polsce nie było jednak tak powszechne jak w krajach basenu Morza Śródziemnego. Źródła etnograficzne wymieniają lebiodkę raczej jako roślinę leczniczą. Przypuszczalnie cieplejszy klimat w krajach śródziemnomorskich wymagał stosowania przypraw jako naturalnych konserwantów (11). W Polsce większą popularnością cieszył się, spokrewniony z lebiodką, majeranek – Origanum majorana. W ostatnim trzydziestoleciu zmieniły się zwyczaje żywieniowe oraz dieta Polaków i dzięki temu lebiodka znacznie zyskała na popularności jako roślina przyprawowa.

Współcześnie oregano nie jest powszechnie wykorzystywane w celach leczniczych, jednak posiada bardzo długą historię zastosowania medycznego. Lecznicze właściwości oregano wykorzystywali już starożytni Egipcjanie. Znali je także Arystoteles, Hipokrates, Dioskurides, Pliniusz i Paliadius. Dioskurides, działający w I w n.e., szeroko opisał w swym dziele De materia medica „pożytki medyczne” lebiodki. Zalecano ją m.in. na ukąszenia jadowitych zwierząt. Według Arystotelesa żółw, który połknie węża, natychmiast zjada lebiodkę, ratując się przed śmiercią. Lebiodkę opisują później św. Hildegarda, Konrad von Megenberg, Hieronymus Bock, Paracelsus, Adam Lonicerus i Mattioli (Pier Andrea Matthiolus). Dawni medycy stosowali mieszankę ziołową z dodatkiem oregano, jako lek uśmierzający bóle głowy, wiatropędny oraz jako antidotum przy różnego rodzaju zatruciach. Ponadto uważano, że wzmacnia nerwy, łagodzi choroby płucne i leczy hemoroidy. W medycynie ludowej odwar z ziela lebiodki stosowano na ból zębów. Ziele lebiodki było też uważane za skuteczny środek uspokajający w niektórych zaburzeniach psychicznych, jak histeria i erotomania. Do dziś lebiodka stosowana jest jako lek żołądkowy, przeciwskurczowy, dezynfekujący, moczopędny, antyseptyczny (np. w bólach zębów) i przeciwzapalny. Może być pomocna w leczeniu zapalenia oskrzeli i zaburzeń trawienia. Pomaga w leczeniu chorób dróg oddechowych.

Ziele oraz olejek z ziela lebiodki są wykorzystywane także w weterynarii. Dodaje się je zwierzętom do karmy przy braku apetytu, zaburzeniach trawiennych, nadmiernej fermentacji jelitowej i wzdęciach. Ziele lub odwar podaje się zwierzętom domowym zakażonym motylicą. Odwar z ziela lebiodki podaje się koniom i bydłu przy dychawicy oskrzelowej, nieżytach układu oddechowego, pryszczycy, chorobie reumatycznej oraz profilaktycznie zwierzętom chorym i starym. Kąpiele drobnych zwierząt w odwarze z ziela lebiodki stosuje się w dolegliwościach reumatycznych, trudno gojących się ranach, parchach, świądach i innych dermatozach (12).

Ziele lebiodki występuje w obrocie handlowym w Polsce jako produkt leczniczy w postaci ziół do zaparzania, dostępny w sklepach zielarskich i aptekach. W aptekach dostępny jest też suplement diety w postaci kapsułek, zawierających olejowy roztwór olejku z Origanum vulgare. Preparat ten wytwarzany jest pod nazwą Olej z dzikiego oregano przez firmę Solgar. Poza tym wszyscy liczący się w Polsce producenci przypraw posiadają w swojej ofercie lebiodkę, wystepującą pod handlową nazwą Oregano.

Zastosowanie w lecznictwie

W lecznictwie stosowane są: ziele lebiodki – Origani herba oraz olejek – Origani oleum. Ziele zbiera się w okresie kwitnienia roślin i suszy w warunkach naturalnych lub w suszarniach w temp. do 35°C. Olejek otrzymuje się z suszonego lub świeżego ziela przez destylację z parą wodną.

W obrocie farmaceutycznym w Polsce ziele lebiodki występuje w postaci ziół do sporządzania odwarów jako cholagogum, stomachicum, carminativum, depurativum i antispasmodicum (13, 14). Miało ono monografię w II i III edycji Farmakopei Polskiej (15, 16). Monografia lebiodki pospolitej nie weszła do IV i następnych edycji Farmakopei Polskiej, aby powrócić do będącej obecnie w przygotowaniu VII edycji Farmakopei Polskiej, jako wierne tłumaczenie monografii z Farmakopei Europejskiej.

Uważa się, że ziele lebiodki zwiększa sekrecję śliny, soku żołądkowego i żółci, usprawniając procesy trawienia i przyswajania pokarmów. Wzmaga też nieco wydzielanie śluzu, zwłaszcza przez błony śluzowe górnych dróg oddechowych, a także polepsza czynność gruczołów potowych oraz nerek, zwiększając łagodnie ilość wydalanego moczu. Obecności flawonoidów przypisuje się działanie rozkurczające na mięśnie gładkie oskrzeli, jelit, dróg żółciowych i moczowodów oraz na macicę w okresie krwawień miesięcznych. Uchodzi za dobry środek wiatropędny. Ze względu na garbniki oraz fenolowe składniki olejku eterycznego, wykazuje własności przeciwbiegunkowe, bakteriobójcze, a ponadto wiąże szkodliwe produkty przemiany materii. Najczęściej stosuje się je jako lek łagodnie moczopędny, pomocny także w zaburzeniach czynności wątroby i dróg żółciowych oraz stanach nieżytowych żołądka, dyspepsji, atonii jelit oraz nadmiernej fermentacji i wzdęciach. Poza tym wykorzystywana jest w nieżytach górnych dróg oddechowych, kaszlu i utrudnionym odkrztuszaniu. Służy też do płukania w zapaleniu jamy ustnej i gardła oraz do kąpieli w świądzie skóry i trudno gojących się ranach, a także do obmywania ciała obłożnie chorych, nie opuszczających łóżka, w celu zapobieżenia tworzeniu się odleżyn. W Rosji i na Ukrainie olejek z lebiodki, znany pod nazwą „masło chmielewoje” stosuje się jako środek przeciw bólowi zębów. Olejek wchodzi też w skład maści przeciwbólowych (17).

Lecznicze właściwości i zastosowanie ziela lebiodki było przedmiotem oceny przeprowadzonej przez Komisję E Federalnego Urzędu Zdrowia RFN (18). Oceniono stosowanie ziela lebiodki w chorobach i dolegliwościach w obrębie dróg oddechowych, w kaszlu, nieżycie oskrzeli, jako środek wykrztuśny oraz w kaszlu jako środek rozkurczający, następnie w chorobach i dolegliwościach przewodu pokarmowego, przy wzdęciach, dla pobudzenia wytwarzania żółci oraz trawienia, jak również jako środek wzmagający apetyt i rozkurczający, dalej w chorobach i dolegliwościach dróg moczowych, schorzeniach podbrzusza, w bolesnym miesiączkowaniu, jako środek moczopędny, a także w reumatyzmie, skrofulozie oraz jako środek uspokajający i napotny. Ponadto używany jest zewnętrznie do płukania gardła i do kąpieli. Zdaniem Komisji E, domniemane zakresy stosowania nie zostały potwierdzone stosownymi badaniami i dlatego nie zalecano stosowania tego surowca. Historia leczniczego stosowania ziela oraz olejku z lebiodki jest wystarczająco długa, aby można było je stosować opierając się wyłącznie na długoletnim doświadczeniu. Ziele oraz olejek z lebiodki kwalifikują się do kategorii tradycyjnych roślinnych produktów leczniczych w rozumieniu art. 20a znowelizowanej ustawy Prawo farmaceutyczne (Dz.U. Nr 75 z 2007 r., poz. 492).

Jak dotąd, wystarczająco udokumentowana jest skuteczność olejku z lebiodki w leczeniu jelitowej infekcji pasożytniczej (19). Potwierdzona została efektywność olejku z lebiodki oraz jego składników – karwakrolu i tymolu w hamowaniu rozwoju Trypanosoma cruzi (20). Potwierdzone zostały również grzybobójcze właściwości olejku lebiodkowego, związane z wysoką zawartością karwakrolu oraz tymolu (21). Okazało się przy tym, że olejek i karwakrol hamują wzrost Candida albicans w sposób zależny od dawki (22). W badaniach in vitro wykazano też, że olejek ma działanie przeciwdrobnoustrojowe wobec licznych bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych, włączając bakterie oporne na antybiotyki (21, 23-28). Przeciwdrobnoustrojowe właściwości olejku interesują badaczy nie tylko pod kątem możliwości wykorzystania go w terapii, ale także jako substancji do konserwacji żywności (29-32). Porównanie aktywności przeciwdrobnoustrojowej olejku z Oregano oraz olejku cynamonowego i tymiankowego przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Porównanie aktywności przeciwdrobnoustrojowej olejku cynamonowego oraz olejków z Oregano i tymianku wobec drobnoustrojów patogennych przenoszonych przez żywność* (wg 30).

W ostatnich kilku latach obserwuje się znaczący wzrost zainteresowania właściwościami ziela i przetworów z lebiodki. Wskazuje na to choćby liczba publikacji prezentujących wyniki badań właściwości tej rośliny i jej przetworów. Począwszy od roku 2006 zarejestrowano w bazie MEDLINE 42 publikacje. Szczególne zainteresowanie wzbudza, jako roślina o dużym potencjale przeciwutleniającym, zdolnościach wymiatania wolnych rodników i zapobiegania peroksydacji lipidów (33). Wyniki obserwacji i badań epidemiologicznych wskazują na związek między dietą bogatą w związki fenolowe pochodzenia roślinnego, wykazujące właściwości przeciwutleniające i zdolność wymiatania wolnych rodników, a ryzykiem występowania schorzeń cywilizacyjnych, w szczególności chorób układu sercowo-naczyniowego i innych schorzeń związanych z procesem starzenia się organizmu. Wysoka zawartość składników fenolowych w zielu lebiodki podpowiada, że ziele to może być potencjalnym źródłem korzystnych dla zdrowia komponentów do wykorzystania w zapobieganiu schorzeniom cywilizacyjnym. Badania in vitro oraz badania na zwierzętach potwierdziły właściwości przeciwutleniające oraz zdolność wymiatania wolnych rodników i przeciwdziałania peroksydacji lipidów przez składniki ziela lebiodki (34-38) (tab. 2). Doświadczenia na zwierzętach ujawniły ponadto, że składniki oregano mogą wykazywać aktywność przeciwnowotworową (38), jak też przeciwcukrzycową (39).

Tabela 2. Porównanie zdolności przeciwutleniających ekstraktów z różnych roślin z rodziny Jasnotowatych, na podstawie wartości stężeń ekstraktów, przy których absorbują 50% rodników (wg 37).