NBP_odcinek_2Dziewiętnastowieczne reformy rubla.pdf

(1381 KB) Pobierz

RefoRmy pieniądza w polsce i na świecie

Wojciech Morawski

Dziewiętnastowieczne

reformy

rubla

Przez większość XIX stulecia

rubel był walutą słabą.

Prowadzone przez Rosję

liczne wojny spowodowały

kilkakrotne odnawianie się

inﬂacji i konieczność

stabilizowania pieniądza,

przejście na walutę złotą

dokonało się natomiast

dopiero w 1897 roku.

osy walut europejskich w XIX

wieku wykazują pewne cechy

wspólne. W erze napoleońskiej wszyst-

kie państwa wykorzystywały emisję

pieniądza papierowego i inﬂację do

ﬁnansowania wysiłku wojennego. Po

zakończeniu wojen należało zatem

ustabilizować walutę, wycofując

z obiegu nadmiar pieniądza i przy-

wracając wymienialność na kruszec.

Na tym polegała pierwsza fala dzie-

więtnastowiecznych reform waluto-

wych. Niektórzy zdecydowali się od

początku związać swój system walu-

towy ze złotem, inni eksperymento-

wali z walutą srebrną lub bimetalis-

tyczną, tzn. pokrytą zarówno srebrem,

jak i złotem. Z czasem okazało się,

że w ówczesnych warunkach opty-

malnym rozwiązaniem jest waluta

oparta na złocie (gold

standard).

Na jej

przyjmowaniu polegała zatem druga

fala reform. W tym kontekście trzeba

widzieć kolejne reformy rubla, po-

dobnie jak obu pozostałych walut

państw zaborczych.

Minister ﬁnansów imperium rosyjskiego Igor Kankrin,

autor reformy walutowej z 1839 roku,

fot. archiwum „Mówią wieki”

Jak królestwo

cesarstwu, chcąc

nie chcąc, pomogło

Jako rosyjska jednostka pieniężna

rubel pojawił się w średniowieczu;

jego nazwa oznaczała odrąbany ka-

wałek srebra. Nowoczesną postać

przybrał po reformie Piotra I w 1704

roku. Od tego czasu rubel dzielił się

na 100 kopiejek, stając się pierwszą

walutą w Europie opartą na systemie

dziesiętnym. W połowie XVIII wieku

powstały w Rosji pierwsze banki pań-

stwowe, które zaczęły emitować pie-

niądze papierowe (asygnaty). W ten

sposób były ﬁnansowane prowadzone

przez Rosję wojny. Kurs rubla pa-

pierowego kształtował się niżej niż

srebrnego. W 1777 roku zawieszono

wymienialność banknotów na kru-

szec, a kolejne wojny nakręcały in-

ﬂację. W 1769 roku obieg pieniądza

wynosił 1 mln rubli, w 1817 roku

– już 836 mln. O takim właśnie rublu

czytamy w Panu

Tadeuszu,

gdy kapitan

Rykow doradza Soplicy, co robić

z majorem Płutem:

Trzeba mu gębę

rEforMy PIENIąDZA W PoLScE I NA śWIEcIE

Awers i rewers asygnaty na 10 rubli

z 1819 roku, fot. Wikimedia Commons

niem cara Mikołaja I. Właściwym

autorem stabilizacji 1839 roku był

minister finansów Igor Kankrin. Bi-

lety kredytowe wymieniono wówczas

na trzecią już odmianę pieniądza pa-

pierowego – noty kredytowe. Wy-

miana odbyła się w relacji 3,6:1.

Kankrin był synem niemieckiego

specjalisty górniczego, sprowadzo-

nego do Rosji w czasach Pawła I.

Już w latach dwudziestych dał się

poznać jako przeciwnik Polaków

i osobisty wróg Ksawerego Druc-

zatkać bankowym papierem.

Przedtem

tenże major

syt i wesół w krześle się

rozwalił; Dobył fajkę, biletem bankowym

zapalił.

Pierwszą próbę stabilizacji podjęto

w 1816 roku. Zaprzestano wówczas

dalszej emisji rubla papierowego,

a jego kurs oﬁcjalnie ustalono na

25 proc. kruszcowego. W stosunku

4:1 wymieniono też asygnaty na nowy

pieniądz papierowy – bilety kredytowe.

Wojna turecka z lat 1828-1829, a na-

stępnie wojna przeciw Królestwu Pol-

skiemu w 1831 roku przyniosły jednak

nawrót inﬂacji.

W 1839 roku przeprowadzono za-

tem kolejną reformę, nazwaną imie-

Reforma walutowa w zaborze austriackim

W Austrii w wyniku reformy walutowej 1747 roku podstawową jednostką monetarną stał się gulden,

zwany też złotym reńskim (albo ryńskim, jak mówiono w Galicji). Podczas wojen śląskich w latach czter-

dziestych XVIII wieku w Austrii zaczęła się emisja pieniądza papierowego. Emitował je założony w 1706

roku Wiener Stadt Bank, stąd oﬁcjalna nazwa banknotów –

Wiener Stadt Banco Zettels,

w Galicji

spolszczona na bankocetle. Z powodu nieustających wojen kurs bankocetli wobec pieniądza kruszcowego

nieustannie spadał. W 1811 roku, kiedy to po małżeństwie Napoleona z Marią Ludwiką wydawało się, że

Austrię czeka dłuższy okres pokoju, zdecydowano się na reformę walutową. Bankocetle wymieniono na

nowe pieniądze papierowe – Einlösungscheine – w relacji 8:1. Nowy pieniądz miał być wymienialny na

monety kruszcowe i nie podlegać deprecjacji, ale udział Austrii w szóstej koalicji antynapoleońskiej

w 1813 roku raz jeszcze przekreślił szanse na stabilizację. Wobec ogromnych wydatków wojennych

trzeba było wprowadzić do obiegu jeszcze jeden rodzaj pieniędzy papierowych – Anticipations-Scheine,

których zabezpieczeniem miały być przyszłe wpływy z podatków. Znów powróciła inﬂacja. Dopiero

utworzenie w 1816 roku Österreichische Nationalbank i wymiana

Anticipations-Scheine

na nowe banknoty

w stosunku 3,5:1 ustabilizowały walutę na dłuższy czas. Kolejna reforma walutowa odbyła się w 1892

roku i związana była z przyjęciem waluty złotej. Przyjęto wówczas nową jednostkę walutową – koronę

dzielącą się na 100 halerzy. Korona stanowiła �½ guldena.

rEforMy PIENIąDZA W PoLScE I NA śWIEcIE

kiego-Lubeckiego. Nie mógł się po-

godzić z tym, że jego rywalowi udało

się uporządkować finanse Królestwa

Polskiego, podczas gdy on nie mógł

sobie z nimi poradzić w cesarstwie

rosyjskim. To z inicjatywy Kankrina

po upadku powstania listopadowego

na życie gospodarcze Królestwa Pol-

skiego spadły ciężkie ciosy. Budżet

powstańczy z 1831 roku, z oczywis-

tych względów bardzo napięty, został

uznany za stały, przy czym część,

którą rząd powstańczy przezna-

czał na wojsko, miała teraz

być przekazywana do skarbu

rosyjskiego. Ponadto Kró-

lestwo miało doń wpłacać

corocznie 20 mln zł. Te

kontrybucje miały zna-

czący udział w zrów-

noważeniu budżetu

rosyjskiego.

Zwieńczeniem re-

formy Kankrina było

wprowadzenie w 1841

roku w Królestwie

rubla w miejsce zło-

tego. Tradycyjna polska

jednostka monetarna

– złoty dzielący się na

30 groszy – przeszła do

historii. Nową walutę

wprowadzono, przeliczając

1 zł na 15 kopiejek, czyli 1

rubel był wart 6 zł 20 gr. Trze-

ba przyznać, że nie był to wy-

godny przelicznik. Na banknotach

Banku Polskiego pojawiły się napisy

dwujęzyczne; w 1859 roku dokonał

się następny krok na drodze rusyﬁkacji

systemu pieniężnego i pozostały już

tylko napisy rosyjskie.

inﬂacji był związany z wojną turecką

z lat 1877–1878.

W latach dziewięćdziesiątych Rosja

przeżywała swój „cud gospodarczy”

i była, według dzisiejszej terminologii,

wschodzącym rynkiem. Rozwojowi

przemysłu towarzyszyły spektakularne

przedsięwzięcia, jak podjęcie budowy

srebro nie gra

w pierwszeJ lidze

Dzieło stabilizacji zachwiała w latach

1853–1856 wojna krymska, po której

znów rozeszły się kursy rubli papie-

rowych i kruszcowych. W ramach

usuwania jej skutków w 1860 roku

powołano do życia rosyjski bank cen-

tralny (Gosudarstwiennyj Bank) oraz

zezwolono na zakładanie banków ko-

mercyjnych w formie spółek akcyj-

nych. Dało to początek nowoczesnemu

i bezpiecznemu systemowi kredyto-

wemu carskiej Rosji. Kolejny nawrót

Najwybitniejszy polityk schyłkowego okresu

carskiej Rosji Siergiej Witte na zdjęciu

z lat osiemdziesiątych XIX wieku,

fot. Library of Congress

czątkowo nie zwrócił na tę wypowiedź

uwagi. Wkrótce potem przeżył kata-

strofę kolejową, z której wraz z rodziną

tylko cudem wyszedł bez szwanku.

To utorowało Wittemu drogę do funk-

cji ministra komunikacji, a z czasem

– ministra ﬁnansów.

Przez większość XIX wieku rubel

był walutą srebrną. W obiegu znaj-

dowały się banknoty, które na żądanie

były wymienialne na srebro. Problem

polegał jednak na tym, że w drugiej

połowie stulecia srebro szybko

taniało. O ile jeszcze w latach

pięćdziesiątych wzajemna re-

lacja wartości złota i srebra

kształtowała się w stosun-

ku 1:15, o tyle pod koniec

stulecia wynosiła 1:40.

Kolejne państwa, któ-

rych systemy walutowe

miały związek ze sreb-

rem, odchodziły od

tego kruszcu i prze-

chodziły na walutę

złotą. Już w 1816 roku

zrobiła to Wielka Bry-

tania, w 1872 roku

państwa skandynaw-

skie, w 1873 roku

Niemcy. Francja, Wło-

chy i inne państwa sku-

pione w Łacińskiej Unii

Monetarnej formalnie miały

system bimetalistyczny, fak-

tycznie jednak od lat siedem-

dziesiątych posługiwały się tylko

złotem. W podobnym kierunku

zmierzały Stany Zjednoczone, Japonia

i Austro-Węgry. Waluta srebrna stawała

się atrybutem kolonialnych lub pół-

kolonialnych krajów azjatyckich, np.

Chin. Gra w pierwszej lidze wymagała

przejścia na system waluty złotej.

kolei transsyberyjskiej. Jednym z ele-

mentów tych przemian była reforma

walutowa, której autorem był najwy-

bitniejszy polityk schyłkowego okresu

carskiej Rosji Siergiej Witte. Zawdzię-

czał on karierę przypadkowi. Był

urzędnikiem kolejowym, który w 1888

roku miał okazję zwrócić uwagę carowi

Aleksandrowi III na to, że koleje ro-

syjskie są budowane niezbyt starannie

i w stosunku do swego stanu tech-

nicznego rozwĳają zbyt dużą prędkość.

Car, który lubił szybkie pociągi, po-

rubel wreszcie

złoty

Takiej właśnie reformy dokonał

w 1897 roku Siergiej Witte. Historyk

Rosji Michaił Heller cytuje jego słowa:

Przeciw tej reformie była prawie cała myśląca

Rosja: po pierwsze, z powodu ignorancji

w tej sprawie, po drugie, z przyzwyczajenia,

i po trzecie, z powodu osobistych, mimo że

pozornych, interesów niektórych klas ludności.

Po jego stronie, cytuje dalej Heller,

była tylko jedna siła,

ale silniejsza od

rEforMy PIENIąDZA W PoLScE I NA śWIEcIE

Reforma walutowa w zaborze pruskim

W Prusach jednostką walutową był talar. Na przełomie XVIII i XIX wieku tam również eksperymentowano

z pieniądzem papierowym. W 1798 roku podjęto emisję

Bankkassenscheinen,

a po klęsce pod Jeną

w 1806 roku – not skarbowych nominowanych w talarach, tzw.

Tresorscheinen,

w spolszczonej wersji

– trezorszajnów. Podobnie zatem jak w większości krajów Europy w czasach napoleońskich wymienialność

papierowych pieniędzy na kruszec była zawieszona, a faktyczny kurs waluty kruszcowej w stosunku do

„papierów” był wyższy od oﬁcjalnego. Po raz pierwszy próbowano ustabilizować walutę w 1811 roku, ale

wojna w następnym roku zniweczyła te wysiłki. ostatecznie udało się przeprowadzić stabilizację dopiero

w 1826 roku. W grudniu 1871 roku marka dzieląca się na 100 fenigów stała się podstawową jednostką mo-

netarną całej rzeszy, a dwa lata później oparto ją na standardzie złota. Marka stanowiła 1/3 talara

pruskiego. Złote monety dziesięciomarkowe ochrzczono koronami, monety trzymarkowe tradycyjnie

nazywano talarami, a dziesięciofenigowe – groszami. W Wielkopolsce nieoﬁcjalnie, ale zwyczajowo,

rachowano nadal w złotych. Złoty odpowiadał 1/6 talara, czyli 1/2 marki. W odróżnieniu od sytuacji

w Austrii Polacy nie mieli możliwości robienia kariery w reichsbanku i zdobywania doświadczeń w dziedzinie

bankowości centralnej.

wszystkich pozostałych – zaufanie cesarza.

waż wiadomo było, ile złota zawierają

Metalową złotą walutę zawdzięcza Rosja

rosyjska i inne waluty wymienialne

na złoto. Stąd wynikała zdolność wa-

wyłącznie Mikołajowi II.

luty złotej do regulowania handlu

W styczniu 1897 roku wpro-

międzynarodowego.

wadzono do obiegu złote

Wyobraźmy sobie, że

ruble. Były to banknoty

w ubiegłym roku

nowego wzoru, na

osiągnęliśmy dodatni

których widniał na-

bilans handlowy, tzn.

pis:

Bank Państwowy

więcej wyeksporto-

wymienia banknoty

waliśmy, niż impor-

na złote monety bez

towaliśmy. Oznacza

ograniczenia kwoty.

to, że do naszego kra-

Wymiana banknotów

ju napłynęło złoto, bo

jest gwarantowana całym

posiadane obce bankno-

majątkiem państwa.

Po-

ty wymieniliśmy na złoto

kryciem obiegu były złote

i przywieźliśmy je do kraju.

monety: imperiały o no-

W tym roku zatem nasz

minale 15 rubli i pół-

bank centralny wypu-

imperiały o nominale

ści więcej banknotów.

7 rubli 50 kopiejek.

W związku z tym

Oczywiście pokry-

poziom cen i płac

cie nie było stupro-

u nas wzrośnie. Sta-

centowe. Zgodnie

niemy się „drogim”

z zasadami emisji

krajem i będziemy

pieniądza kruszco-

mieli problemy z wy-

wego zakładano, że

eksportowaniem czego-

nie jest możliwe, by

kolwiek, bo nie bę-

wszyscy posiadacze

banknotów przyszli

Awers i rewers złotej pięciorublówki

dziemy konkurencyjni.

Dlatego kolejny rok

po swoje monety

z 1899 roku z podobizną cara

Mikołaja II, fot. Wikimedia

zakończy się dla nas

równocześnie. Pokry-

Commons

ujemnym bilansem

cie musiało jednak

odpowiadać określonemu procentowi handlowym. Złoto odpłynie za granicę,

obiegu pieniężnego. Oznaczało to, że bank wycofa z obiegu część banknotów,

jeśli zmniejszy się zapas złota w banku poziom cen i płac spadnie, ale dzięki

centralnym, będzie on zobowiązany temu znów staniemy się konkurencyjni

do wycofania z obiegu części ban- i w kolejnym roku osiągniemy dodatni

knotów (i

vice versa).

Kurs zewnętrzny bilans handlowy. Oczywiście w prak-

waluty był natomiast sztywny, ponie- tyce zjawisko to, po raz pierwszy opi-

sane przez angielskiego ekonomistę

Davida Ricardo, nie zawsze przebiegało

tak gładko. Jest jednak faktem, że do-

póki funkcjonowała waluta złota, nie

było potrzeby tworzenia międzyna-

rodowych instytucji ﬁnansowych w ro-

dzaju współczesnego Międzynarodo-

wego Funduszu Walutowego.

Przekonanie o nieograniczonych

możliwościach nowego rynku rosyj-

skiego utrzymało się do światowego

kryzysu 1900 roku, który zaczął się

właśnie w Rosji. Próbą jego przezwy-

ciężenia była wojna z Japonią, która

wybuchła w 1904 roku. Nie poszła

ona jednak po myśli cara i zakończyła

się klęską. Reakcją na te wydarzenia

była rewolucja 1905 roku, która przy-

niosła liberalizację systemu politycz-

nego. Presja na rusyﬁkację i ucisk na-

rodowy odeszły w przeszłość. Pod

względem gospodarczym nie powró-

ciły jednak złote czasy z lat siedem-

dziesiątych i osiemdziesiątych XIX

wieku.



Literatura dodatkowa:

L. Bazylow,

Dzieje Rosji 1801–1917,

Warszawa 1977;

M. Heller,

Historia imperium rosyjskiego,

Warszawa 2000;

J. Jeziorański,

Reforma monetarna w Rossyi,

Warszawa 1896.

Wojciech MoraWski, kierownik katedry

historii Gospodarczej i społecznej szkoły

Głównej handlowej w Warszawie

rEforMy PIENIąDZA W PoLScE I NA śWIEcIE

Jerzy Łazor

Reforma pieniężna

w Niemczech

w latach 1923–1924

w lipcu 160 tys., zaś w sierpniu – 1 mln

marek. Kurs szalał dalej: 15 listopada

1923 roku, w dniu początku reform,

jeden dolar kosztował aż 1,3 bln

marek.

Te liczby ilustrują hiperinflację,

czyli niezwykle gwałtowny spadek

Koniec pierwszej wojny światowej oznaczał dla Niemiec

klęskę nie tylko militarno-polityczną, ale i ﬁnansową

– w postaci szalejącej hiperinﬂacji. Dopiero wprowadzenie

rentenmarki w 1923 roku rozpoczęło stabilizację,

zakończoną powrotem marki do złota w roku 1924.

1913 roku wystarczyło mieć

4 niemieckie marki i 20 fenigów,

aby kupić amerykańskiego dolara. Po

pierwszej wojnie światowej kwota ta

szybko rosła. Na początku 1920 roku

trzeba było na to przeznaczyć 65 ma-

rek, w styczniu 1923 roku już 7 tys.,

wartości pieniądza, jakiego Niemcy

doświadczyły na początku lat dwu-

dziestych wraz z innymi krajami,

które przegrały wojnę. Stała za nią

przede wszystkim polityka niemiec-

kiego rządu, który finansował rosnący

deficyt budżetowy pieniędzmi dru-

kowanymi w nieograniczonych nie-

mal ilościach przez bank centralny.

Głównym problemem tego ostatnie-

go, zamiast obrony wartości marki,

stała się z czasem dystrybucja ban-

knotów, drukowanych tak szybko,

jak tylko pozwalała na to ówczesna

technologia.

Banknot z początku 1924 roku o najwyższym nominale, jaki kiedykolwiek wydrukowano w Niemczech – 100 bln marek, fot. Wikimedia Commons

Plik z chomika:

dp35

Inne pliki z tego folderu:

NBP_odcinek_1Reformy pieniężne rewolucji francuskiej.pdf (1208 KB)
NBP_odcinek_2Dziewiętnastowieczne reformy rubla.pdf (1381 KB)
NBP_odcinek_3Reformy pieniężne w Austrii i na Węgrzech w latach dwudziestych.pdf (479 KB)
NBP_odcinek_4W kręgu denominacji radzieckiego rubla.pdf (473 KB)
NBP_odcinek_5Wymiany pieniądza w Polsce w latach 1944–1950.pdf (1846 KB)

NBP_odcinek_2Dziewiętnastowieczne reformy rubla.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: