PPPW_13Od marki do złotego.pdf

(2909 KB) Pobierz

OLSKI PIENIĄDZ

PRZEZ WIEKI

Gdańskie pieniądze

Na mocy traktatu wersalskiego

zostało utworzone Wolne Miasto

Gdańsk, mimo autonomii podlegające

polskiemu systemowi celnemu.

Gdańszczanie byli przywiązani do

marki niemieckiej i posługiwali się

nią przez pierwsze lata po wojnie.

Drukowali także własne marki infla-

cyjne. Hiperinflacja zmusiła gdański

Senat do przeprowadzenia reformy

walutowej. 31 grudnia 1923 roku

wprowadzono nowy pieniądz: gdań-

ski gulden dzielący się na 100 fenigów.

1 gulden był równy 750 mld marek

inflacyjnych. Wyemitowano niklowe

monety o nominale 10 guldenów,

srebrne 5, 2, 1 i �½ guldena oraz

miedzioniklowe monety o nominałach

10 i 5 oraz brązowe 2 i 1 feniga.

Wybito także złote monety o nominale

25 guldenów, równe brytyjskiemu

funtowi. Prócz monet Gdańsk emi-

tował także banknoty o nominałach:

10, 20, 25, 50, 100, 500 i 1000 gul-

denów. Wskutek pogarszania się kon-

dycji gdańskiej waluty zmniejszała

się waga monet oraz ilość kruszcu,

z których były wyprodukowane – sreb-

ro zastępowano niklem.

Monety i banknoty gdańskie ozdo-

bione były herbem miasta oraz wi-

zerunkami jego naj-

ważniejszych

zabytków.

Od marki do złotego

Po pierwszej wojnie światowej większość państw euro-

pejskich w mniejszym lub większym stopniu borykała się

z problemami finansowymi, w tym z inflacją. Jej przezwy-

ciężenie próbowano uczynić przedmiotem współpracy mię-

dzynarodowej, w której udział brała też Polska. W 1920

roku odbyła się międzynarodowa konferencja ekonomiczna

w Brukseli. Uznano wówczas, że remedium na inflację będzie

powrót do waluty złotej. Postulowano deflację monetarną

i kredytową (ograniczenie podaży pieniądza) oraz równo-

ważenie budżetów państwowych. Jednak powrót do waluty

złotej był niemożliwy (zbyt małe zasoby kruszcu), a kraje,

które zastosowały radykalną politykę deflacyjną, zapłaciły

za to krótkim, ale ostrym kryzysem nadprodukcji.

1922 roku w Genui zwołano

kolejną konferencję. Walutę

kruszcową ponownie uznano za opty-

malny system pieniężny, rozluźniono

jednak jej rygory. Pojawił się pomysł

ograniczenia wewnętrznej wymienial-

ności na kruszec według systemu

Gold Bullion Standard (wymienialność

banknotów nie na złote monety, ale

na całe sztaby, co z góry eliminowało

posiadaczy niewielkich sum). To było

rozwiązanie dla bogatszych państw,

biedniejsze powinny się zdecydować

na Gold Exchange Standard (pokrycie

emisji nie tylko złotem, ale też innymi

walutami wymienialnymi na złoto).

Zalecono tworzenie banków central-

nych w formie spółek akcyjnych, co

miało zapewnić im niezależność od

rządów. Tak wyglądały ogólne mię-

dzynarodowe ustalenia, w ramach

których poszczególne państwa musiały

same poradzić sobie ze stabilizacją

finansową.

Reformy

Władysława Grabskiego

Pod koniec 1923 roku, kiedy inflacja

w Polsce przekształciła się w hiperin-

flację, dalsze odwlekanie reform nie

było już możliwe. W grudniu prezydent

Stanisław Wojciechowski powierzył

Władysławowi Grabskiemu misję

utworzenia rządu. Grabski poza funk-

cją premiera objął tekę ministra skarbu.

Zapowiedział szybkie zrównoważenie

budżetu i reformę walutową oraz

wniesienie projektu ustawy o pełno-

mocnictwach dającej rządowi na rok

prawo wydawania dekretów z mocą

ustawy. Sejm udzielił żądanych peł-

nomocnictw, skracając jednak czas

ich obowiązywania do pół roku. Dla-

tego Grabski uznał, że obie reformy,

skarbową i walutową, należy prze-

prowadzić równocześnie.

Reformę skarbową przeprowadzono

na podstawie dwóch ustaw: o podatku

majątkowym i waloryzacji podatków

(odpowiednio z sierpnia i grudnia 1923

roku). Już w styczniu 1924 roku ukazało

się kilka rozporządzeń przyspieszających

spłatę podatków. Planowano też zor-

ganizowanie nowych monopoli fiskal-

nych, spirytusowego, solnego i zapał-

czanego (istniały już loteryjny, tytoniowy

i eksploatacji gazu ziemnego). Drugą

stroną reformy miała być redukcja wy-

Pięć guldenów gdańskich

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

datków. Miało temu służyć głównie

podniesienie taryf kolejowych, aby

w ten sposób znacząco ograniczyć

dofinansowywanie kolei. Redukcją wy-

datków administracyjnych miał kiero-

wać nadzwyczajny komisarz oszczęd-

nościowy Stanisław Moskalewski, rychło

obdarzony przez wystraszonych urzęd-

ników przezwiskiem Moskalini. W krót-

kim czasie zwolnił on 29 tys. pracow-

ników państwowych.

Jednocześnie z reformą skarbową

pracowano nad reformą walutową.

Pierwszym zadaniem było ustabilizo-

wanie marki polskiej. Na początku

1924 roku udało się utrzymać kurs na

poziomie nieco przewyższającym 9 mln

za dolara. Był to przełom psychologiczny,

gdyż znaczna część społeczeństwa uwie-

rzyła w skuteczność stabilizacji. Trwały

przygotowania do wprowadzenia nowej

waluty, złotego polskiego. W styczniu

1924 roku powołano pięcioosobowy

komitet organizacyjny Banku Polskiego,

który miał być spółką akcyjną – zgodnie

z zaleceniami konferencji genueńskiej.

W kwietniu 1924 roku rozpoczął dzia-

łalność, jego pierwszym prezesem został

Stanisław Karpiński. Złoty polski został

zrównany z frankiem szwajcarskim.

Marki polskie wymieniono na złote

Bilety zdawkowe zamiast monet

Polska nie była przygotowana do

wymiany pieniędzy. Brakowało

zwłaszcza monet zdawkowych,

których produkcję rozpoczęto

w Mennicy Warszawskiej i menni-

cach zagranicznych. Aby temu za-

radzić, zastosowano półśrodek

– emisję biletów zdawkowych. Do

produkcji biletów o nominałach

1 i 5 gr wykorzystano stare banknoty

markowe. Cięto je na pół i umiesz-

czano stosowny czerwony napis.

Nominały 10, 20 i 50 gr zostały

specjalnie wydrukowane w formie

niewielkich biletów. Umieszczono

na nich wyobrażenia warszawskich

pomników: kolumnę Zygmunta (10

gr), pomnik Kopernika (20 gr) i po-

mnik Józefa Poniatowskiego (50 gr).

Bilety te, z założenia tymczasowe,

zostały wycofane z obiegu po na-

syceniu rynku metalowym bilonem.

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Władysław Grabski,

premier i minister skarbu

w latach 1924 – 1925

Bilety zdawkowe

o wartości 1 i 10 gr

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

w relacji 1,8 mln marek za 1 zł. Nowy

polski pieniądz miał być emitowany

w systemie Gold Exchange Standard

(pokrycie emisji nie mogło być niższe

niż 30 proc.). Obok banknotów Banku

Polskiego w obiegu miał się znajdować

bilon, którego emisję pozostawiono

w rękach Skarbu Państwa, ograniczając

ją ustawowo do 12 zł na osobę. Rząd

miał prawo emitować bilety skarbowe

(zdawkowe) do sumy 150 mln zł. Wy-

cofywanie z obiegu marek polskich

trwało do lipca 1924 roku.

Reformy Grabskiego wpisywały się

w szerszy proces powojennej stabili-

zacji walutowej w Europie. W listo-

padzie 1923 roku komisarz walutowy

Rzeszy Hjalmar Schacht wprowadził

w Niemczech nową walutę, renten-

markę, co zakończyło hiperinflację

w tym kraju. Reformy w Gdańsku

zwieńczyło utworzenie Bank von Dan-

zig (luty 1924). W Austrii i na Węg-

rzech hiperinflacja miała łagodniejszy

przebieg. W grudniu 1924 roku wpro-

wadzono nową walutę austriacką

– szylinga, a w listopadzie 1925 roku

nową walutę węgierską, pengö. Sukces

Grabskiego stawiał go wśród euro-

pejskich reformatorów, jednak należy

pamiętać, że wszystkie pozostałe sta-

bilizacje udały się dzięki pomocy mię-

dzynarodowej. Tylko w Polsce opierano

się wyłącznie na zasobach wewnętrz-

nych. Jednak stabilizacja waluty miała

swoją cenę: pogorszenie koniunktury

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

i wzrost bezrobocia. Był to typowy

kryzys postabilizacyjny, którego nie

uniknął żaden kraj wychodzący z in-

flacji. Grabski starał się go łagodzić,

wprowadzając system zasiłków dla

bezrobotnych i wzmacniając prawną

ochronę lokatorów.

Bank Polski

Bank Polski rozpoczął działalność

15 kwietnia 1924 roku. Jego siedzibą

był gmach dawnego Banku Państwa

przy ul. Bielańskiej w Warszawie.

Głównym zadaniem banku było re-

gulowanie

biegu pieniężnego i uła-

twienia kredytu.

Posiadał także wy-

łączne prawo emisji banknotów do

końca 1944 roku, w 1939 roku

przedłużone o następne dziesięć

lat. Zabezpieczeniem niezależności

Banku Polskiego była jego konstruk-

cja w formie spółki akcyjnej oraz

uregulowanie polityki emisyjnej. Po-

nieważ bank stał na straży stabilności

waluty, przez długi czas nie ulegał

naciskom, by rozluźnić rygory polityki

emisyjnej. Uczynił to dopiero wskutek

zagrożenia wybuchem wojny.

Tymczasem w 1925 roku nad polską

gospodarką zaczęły się gromadzić

czarne chmury. Podatek majątkowy,

niebacznie podwyższony przez Sejm,

okazał się niemożliwy do ściągnięcia.

Podkopało to równowagę budżetową.

Ponadto w tym roku wygasły trakta-

towe zobowiązania Niemiec do sto-

sowania w handlu z państwami en-

tenty (w tym Polską) klauzuli najwyż-

szego uprzywilejowania. Niemcy, do-

tychczas główny partner handlowy

Rzeczypospolitej, rozpoczęły z Polską

wojnę celną. Latem 1925 roku kurs

złotego się zachwiał, 28 lipca nastąpiło

załamanie kursu. W ślad za kryzysem

walutowym we wrześniu 1925 roku

rozpoczął się kryzys bankowy.

To zachwiało pozycją Grabskiego.

Jesienią 1925 roku cały dorobek jego

reform wydawał się przekreślony.

Grabski zażądał od prezesa Banku

Polskiego Stanisława Karpińskiego

interwencji giełdowej. Ten odmówił.

Ich konflikt był bezpośrednią przy-

czyną dymisji Grabskiego 13 listopada

1925 roku.

Druga stabilizacja

W listopadzie 1925 roku powstał

rząd Aleksandra Skrzyńskiego, w którym

resort skarbu objął Jerzy Zdziechowski.

Nowy minister porzucił ideę przywró-

cenia złotemu kursu sprzed kryzysu.

Nazwał tę politykę „poszukiwaniem

gospodarczego kursu złotego”. Było

to uzasadnione o tyle, że dzięki zała-

maniu waluty znów pojawiły się dobre

warunki dla polskiego eksportu. Po-

stanowił pozwolić złotemu spadać do

takiego poziomu, który będzie korzystny

dla gospodarki. Jednak taka polityka

mogła prowadzić do inflacji; aby tego

uniknąć, należało zrównoważyć budżet.

Zdziechowski uzyskał zgodę socjalistów

na redukcję płac pracowników pań-

stwowych o 5 proc. na trzy miesiące

(od stycznia do marca 1926 roku).

W zamian wprowadził wysokie cła wy-

wozowe na żywność. Doprowadziło

to do spadku cen i kosztów utrzymania,

przez co robotnicy nie odczuli skutków

obniżki. W lutym 1926 roku pojawiły

się pierwsze oznaki poprawy koniun-

ktury. Produkcja zaczęła rosnąć, a bez-

robocie spadać. Dalszej stabilizacji gos-

podarczej stanęła na przeszkodzie de-

stabilizacja polityczna. W kwietniu

1926 roku socjaliści wyszli z koalicji

i rząd Skrzyńskiego upadł. Wkrótce po-

tem doszło do zamachu majowego.

Historyczne szczęście sanacji polegało

na tym, że objęła ona władzę w mo-

mencie poprawy koniunktury. Program

stabilizacyjny rządu Skrzyńskiego stwo-

rzył podstawy do osiągnięcia równo-

Stanisław Karpiński,

prezes Banku Polskiego

Jerzy Zdziechowski, następca Władysława

Grabskiego na stanowisku ministra skarbu

w rządzie Aleksandra Skrzyńskiego

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

Prezydent Ignacy Mościcki

(siedzi w kapeluszu) oraz minister skarbu

Eugeniusz Kwiatkowski (siedzi po prawej)

podczas wizyty w Spale w 1936 roku

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Eugeniusz Kwiatkowski

(1888 − 1974), ekonomista, naukowiec

i polityk. W latach 1926 −1930 był ministrem przemysłu i handlu, w latach

1935 − 1939 wicepremierem i ministrem skarbu. Inicjator budowy COP

i rozbudowy Gdyni. Drugą wojnę światową spędził internowany w Rumunii.

Po wojnie powrócił do kraju i pracował jako delegat rządu ds. odbudowy

Wybrzeża, jednak w 1948 roku został usunięty z tego stanowiska. Poświęcił

się pracy naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Banknoty o nominałach 50 i 100 zł

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

wagi budżetowej. Złoty, który przeżył

gwałtowne załamanie w 1925 roku,

został ustabilizowany na nowym po-

ziomie i nawet dramatyczne wydarzenia

związane z zamachem majowym nie

zmieniły sytuacji. Spadek wartości wa-

luty ułatwił natomiast eksport i poprawił

bilans handlowy.

W tej sytuacji nadszedł czas na for-

malne ustabilizowanie złotego. W paź-

dzierniku 1927 roku ukazało się roz-

porządzenie prezydenta o zaciągnięciu

na ten cel pożyczki zagranicznej.

Polska uzyskała znaczne kredyty od

Stanów Zjednoczonych i Wielkiej

Brytanii. Złoty uległ oficjalnej dewa-

luacji o 42 proc. w stosunku do pa-

rytetu z 1924 roku. Jego nowy kurs

wynosił 8,91 za dolara. Stał się

walutą złotą; parytet ustalono

na 5924,44 zł za 1 kg złota.

Bank Polski wymieniał jednak

na złoto tylko sumy powyżej

10 tys. zł. Polski system wa-

lutowy zbliżał się zatem do

Gold Bullion Standard, w którym

obieg pokryty był złotem w szta-

bach. Uczyniło to ze złotego jedną

z najmocniejszych walut Europy.

Wielki kryzys

Jednak w 1929 roku w Stanach

Zjednoczonych rozpoczął się kryzys

gospodarczy, który przeszedł do historii

pod nazwą wielkiego kryzysu. Jego

wyjątkowość polegała na głębokości

załamania gospodarczego oraz wy-

stąpieniu zjawisk, z którymi nie mógł

sobie poradzić mechanizm rynkowy.

W efekcie nastąpiło odejście od libe-

ralnej polityki gospodarczej. W wielu

krajach zaczęto stosować politykę in-

terwencjonizmu państwowego, do-

konywała się też etatyzacja poszcze-

gólnych gospodarek narodowych. Pie-

niądz przestał być wymienialny na

kruszec, wymienialność na inne waluty

również miała ograniczony zasięg.

Po wybuchu wielkiego kryzysu po-

wszechnie obawiano się nawrotu in-

flacji. Obawy nie były uzasadnione

ekonomicznie – kryzys nadprodukcji

nie przekłada się automatycznie na

inflację. Wręcz przeciwnie, poprzez

spadek cen działa raczej deflacyjnie.

Mimo to strach przed inflacją był fak-

tem i wpłynął na sposób myślenia

polityków. Z reguły im dotkliwiej jakiś

kraj doświadczył inflacji w poprzedniej

dekadzie, tym trudniej było mu się

teraz pogodzić z odejściem od trady-

cyjnego systemu pieniężnego.

Jako pierwsza politykę walutową

zmieniła Wielka Brytania, która z lat

dwudziestych wyniosła doświadczenie

Monety

o nominałach 1 i 2 gr bito

z brązu i mosiądzu, zaś

o nominałach 10 i 20 gr z niklu

nie inflacji, lecz deflacji i nadwarto-

ściowego pieniądza. Kryzys dotarł na

Wyspy we wrześniu 1931 roku. Wtedy

rząd w Londynie zdecydował się na

dewaluację funta i zawieszenie jego

wymienialności na złoto. W ślad za

Wielką Brytanią uczyniły to kolejne

państwa, zwane odtąd blokiem szter-

lingowym. Znalazły się one w uprzy-

wilejowanej sytuacji, bo dzięki dewa-

luacji poprawiła się ich konkurencyjność

w handlu zagranicznym. Wyłamanie

się bloku szterlingowego z systemu

złotej waluty inne kraje traktowały jako

formę nieuczciwej konkurencji. Tę kwes-

tię planowano rozwiązać na dwóch

kolejnych konferencjach międzynaro-

dowych: w 1932 roku w Lozannie

i w następnym roku w Londynie.

Te próby nie przyniosły rozwiązania.

8 lipca 1933 roku kilka krajów zdecy-

dowanych bronić waluty złotej za-

wiązało tzw. złoty blok. Były to: Francja,

Belgia, Holandia, Włochy i Polska,

później także Szwajcaria. W ich orbicie

znalazły się też Litwa i Albania. Kraje

bloku utrzymywały wymienialność

swoich walut na złoto. Gdyby wszyscy

wokół postępowali podobnie, polityka

deflacyjna doprowadziłaby, zgodnie

z logiką złotej waluty, do poprawy

konkurencyjności tych krajów. Ale za-

sady narzucone przez blok szterlin-

gowy skazywały te nadzieje na klęskę.

Mając wysokie koszty produkcji, pań-

stwa złotego bloku nie były konku-

rencyjne w dziedzinie handlu za-

granicznego. Problemem był stały

odpływ złota poza kraje człon-

kowskie. Dlatego w 1934 roku

z bloku wycofały się Włochy,

a rok później Belgia. O losach

bloku przesądziło objęcie we

Francji władzy przez Front Ludowy

w 1936 roku.

Rządzący Polską piłsudczycy w pierw-

szej połowie lat trzydziestych prowadzili

tradycyjną liberalną politykę gospo-

darczą oraz deflacyjną politykę walu-

tową. Polegała ona na utrzymywaniu

przedkryzysowego parytetu waluty i jej

wymienialności na złoto oraz reduko-

waniu wydatków budżetowych w miarę

malejących wpływów. Była to zatem

odwrotność interwencjonizmu. Za taką

polityką przemawiały obawy przed na-

wrotem inflacji i względy prestiżowe.

Stąd obecność Polski w złotym bloku.

Czas interwencjonizmu

państwowego

Zakończenie wielkiego kryzysu

zbiegło się ze śmiercią Józefa Piłsud-

Centralny Okręg Przemysłowy

Centralny Okręg Przemysłowy, zlo-

kalizowany w widłach Wisły i Sanu,

był największą inwestycją gospodarczą

Drugiej Rzeczypospolitej. Lokalizację

wymusiły cele strategiczne – oddalenie

od granic Niemiec i ZSRR, a także

zasoby surowcowe i ludnościowe.

Jego budowa miała rozwiązać pro-

blem bezrobocia na tym terenie.

W ramach COP rozbudowywano

również potencjał zbrojeniowy pań-

stwa. Powstała wówczas huta w Sta-

lowej Woli, zakłady lotnicze w Mielcu

i Rzeszowie oraz fabryki: opon w Dę-

bicy, samochodów w Lublinie, broni

w Radomiu i Starachowicach.

Plik z chomika:

dp35

Inne pliki z tego folderu:

PPPW_10Narodziny Banku Polskiego.pdf (1595 KB)
PPPW_11Koniec autonomii walutowej Królestwa Polskiego.pdf (2047 KB)
PPPW_12Od marki do złotego.pdf (2739 KB)
PPPW_13Od marki do złotego.pdf (2909 KB)
PPPW_14Marki, ruble i młynarki.pdf (1594 KB)

PPPW_13Od marki do złotego.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: