Ludwik Zejszner—wybitny cz³owiek i przyrodnik,.compressed (1).pdf

(1071 KB) Pobierz
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007
Ludwik Zejszner — wybitny cz³owiek i przyrodnik,
jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce
Marek Graniczny*, Joanna Kacprzak*, Halina Urban*, Piotr Krzywiec*
Granit otaczaj¹ czerwone kwarcyty i wapienie, a
dalej nastêpuje piaskowiec karpacki o ogólnym
upadzie po³udniowym.
Cytuj¹c pracê Anieli Cha³ubiñskiej, której
zawdziêczamy niezwykle cenne Ÿród³o informa-
cji o pracy Ludwika Zejsznera, warto nadmieniæ,
¿e by³a ona wnuczk¹ Tytusa Cha³ubiñskiego
(1820–1889), s³ynnego lekarza i przyrodnika,
niezwykle zafascynowanego przyrod¹ tatrzañsk¹
M. Graniczny
J. Kacprzak
H. Urban
P. Krzywiec
i folklorem góralskim. Pisz¹c pracê seminaryjn¹
na temat Zejsznera jako studentka geografii na
Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie,
Wk³ad do kartografii geologicznej ziem polskich Sta- poszukiwa³a niezbêdnych materia³ów w Muzeum im.
nis³awa Staszica, Georga Gottlieba Puscha i
Atlasu Geolo-
Dzieduszyckich (Wójcik, 2000). Z pomoc¹ przyszed³ jej
gicznego Galicyi
zosta³ pokrótce omówiony w wówczas wybitny geolog Józef Siemiradzki, który urato-
poprzednich numerach
Przegl¹du Geologicznego
(Gra- wa³ od zniszczenia zapiski Zejsznera i siê nimi opiekowa³.
niczny i in., 2006, 2007); w tym miejscu warto przypo- Czêœæ tych zapisków (Notat, jak je zatytu³owa³ Zejszner),
mnieæ, ¿e W³adys³aw Szajnocha (1918), dokonuj¹c obejmuj¹cych lata 1824–1870, omówi³ szczegó³owo Ste-
podzia³u badañ geologicznych na ziemiach polskich w fan Czarniecki (Czarniecki, 1961). Zawieraj¹ one m.in.
XIX i na pocz¹tku XX wieku, wymieni³ cztery okresy: Sta- opisy wypraw geologicznych Zejsznera w ró¿ne czêœci
szica, Puscha, Zejsznera,
Atlasu Geologicznego Galicyi
i Polski i poza Polskê oraz takie ciekawostki, jak np. szcze-
stwierdzi³, ¿e
ka¿dy ma swoje wybitne dla polskiej literatu-
gó³owy opis ekwipunku niezbêdnego do prowadzenia prac
ry geologicznej bardzo znamienne cechy.
Obecnie wypada geologicznych w Karpatach.
wiêc zaj¹æ siê Ludwikiem Zejsznerem.
Ludwik Zejszner urodzi³ siê w Warszawie w 1805 r.
By³ synem Karola — znanego aptekarza, który przeniós³
siê do Warszawy z wielkopolskiej Skwierzyny, przyjmuj¹c
posadê nadwornego aptekarza króla Stanis³awa Augusta
Poniatowskiego. W Warszawie Zejszner ukoñczy³ liceum
imienia Lindego oraz dwa lata uczêszcza³ do Królewskiego
Uniwersytetu Warszawskiego. Nastêpnie w 1824 r. wyje-
cha³ za granicê, gdzie kontynuowa³ studia na uniwersyte-
tach w Berlinie i Getyndze. O swojej decyzji pisze w
dzienniku:
Rzuci³em Warszawê, a wkrótce lube rodzinne
kraje, by w obcych nabrawszy œwiat³a obszernego pozna-
nia, móc rodaków postawiæ na tym stopniu, aby mogli w
myœli œwiata dzia³aæ
(Czarniecki, 1990).
W Berlinie kszta³ci³ siê w naukach przyrodniczych i
filozoficznych, bêd¹cych tam wówczas na najwy¿szym
poziomie. W swoim dzienniku napisa³ o tym okresie:
Nad-
to bywa³em na Rittera kollegium — sposób wyk³adania
jeografii przechodzi wszystko, co dot¹d by³o w tym przed-
miocie powiedzianym.
Doktorat uzyska³ na uniwersytecie w Getyndze w wie-
ku dwudziestu czterech lat na podstawie rozprawy krysta-
lograficznej i zaraz potem wróci³ do kraju (ryc. 1). W roku
1829 obj¹³ nowo utworzon¹ katedrê mineralogii na Uni-
wersytecie Jagielloñskim. Przez cztery kolejne lata rozwi-
ja³ tê placówkê oraz opublikowa³ podrêcznik mineralogii.
Wtedy to równie¿ podj¹³ pierwsz¹ wyprawê w Tatry. W
tym samym roku napisa³ krótkie sprawozdanie do
Roczni-
ka Leonarda
(informacja za Cha³ubiñsk¹, 1928, brak bli¿-
Ryc. 1.
Wizerunek m³odego Ludwika Zejsznera
szych danych) — budowê Tatr uwa¿a³ za bardzo prost¹ (!):
(www.ceper.com.pl/zdobywcy/zejszner)
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; marek.graniczny@pgi.gov.pl, joanna.kacprzak@
pgi.gov.pl, halina.urban@pgi.gov.pl, piotr.krzywiec@pgi.gov.pl
925
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007
Ryc. 2.
Mapa geologiczna Tatr autorstwa Ludwika Zejsznera, wydana bezimiennie w Berlinie w 1844 r.
Wróæmy jednak do biografii Zejsznera. Jego kariera
zosta³a zak³ócona, podobnie jak w wypadku Puscha czy
Domeyki, wybuchem powstania listopadowego, wojn¹
polsko-rosyjsk¹ i póŸniejszymi represjami. Rezydenci
pañstw zaborczych dokonali w 1833 r. reorganizacji Uni-
wersytetu Jagielloñskiego. W mieszkaniu Zejsznera prze-
prowadzono rewizjê, której celem by³o wykrycie
paryskich druków emigracyjnych — w efekcie tych
dzia³añ Zejszner zosta³ usuniêty z kierowanej przez siebie
katedry.
W latach 1833–1837 pracowa³ jako dyrektor górnictwa
Wolnego Miasta Krakowa. W roku 1838 powróci³ do War-
szawy, gdzie przez kolejnych dziesiêæ lat prowadzi³ bada-
nia i organizowa³ ¿ycie naukowe Królestwa Polskiego jako
osoba prywatna, korzystaj¹c ze œrodków pozostawionych
mu przez rodziców.
W 1844 r. wyda³ w Berlinie, w drukarni Schroppa,
mapê geologiczn¹ Tatr —
Carte géologique de la chaîne du
Tatra et des soulèvemens parallèles
(ryc. 2). Mapa ta
zosta³a wydana bezimiennie (!), dlatego te¿ niewiele infor-
macji mo¿na znaleŸæ na jej temat w literaturze*. Napisa³a o
tym Cha³ubiñska (1928):
Prócz wzmianki o wyjœciu jej w
czasopiœmie niemieckim
Karstens und Dechens Archiv
oraz w
Bibliotece Warszawskiej
nie mo¿na odnaleŸæ ¿ad-
nego sprawozdania o jej naukowej wartoœci ani we
wspó³czesnych czasopismach, ani w póŸniejszych pracach.
*Prezentowana w tekœcie reprodukcja pochodzi z Universi-
tatsbibliothek
Georgius Agricola
der Technischen Universitat
Bergakademie Freiberg.
Jedynie W. Niewiadomski w cytowanym poprzednio szkicu
biograficznym wspomina, ¿e Zejszner by³ znany z piêknej
karty geologicznej pasm tatrzañskich, nad któr¹ kilka lat
pracowa³. Nawet Uhlig w swej
Geologie des Tatragebirges
nie wspomina o niej, jakkolwiek cytuje j¹ w bibljografi do
Skalic. Tymczasem jest to przed Uhligiem jedyna z publiko-
wanych dok³adniejsza mapa geologiczna Tatr (prócz karty
Hauera, na której opiera siê mapa Uhliga), pierwsza, w
której uwzglêdniono zasadnicze cechy ich budowy, a tem
wiêcej zas³uguj¹ca na uznanie, ¿e wykonana przez jednego
cz³owieka.
S¹ równie¿ pewne problemy z okreœleniem dok³adnej
skali mapy, o czym pisze Cha³ubiñska:
W wspomnianej
wzmiance w
Bibl. Warsz.
podaje bezimienny autor
podzia³kê karty Zejsznera 1 : 188.000. W rzeczywistoœci
podzia³ka ta wynosi oko³o 1 : 280.000. Dok³adny pomiar
jest niemo¿liwy z powodu braku siatki geogr. oraz niezu-
pe³nie dok³adnego rysunku rzek. Pomiary ró¿nych odcin-
ków wykazuj¹ pewne ró¿nice. Mapa siêga od 36°10' do 39°
d³ug. od Ferro i od 48°20' do 49°30' szerokoœci geograficz-
nej, czyli mniej wiêcej po Nowy Targ na pó³noc, po krawêdŸ
gór na po³udnie, po Koszyce na wschód; na zachód nie
dochodzi do Nitry, obejmuje wiêc obszar Tatr, Skalic, Spi-
skiej i Orawskiej Magury, Ni¿nych Tatr, Fatry i Rudaw
wêgierskich.
Cha³ubiñska próbowa³a porównaæ mapê Zejsznera z
póŸniejsz¹ map¹ Uhliga, wydan¹, nawiasem mówi¹c, w
ramach
Atlasu Geologicznego Galicyi: Dla oceny jej wier-
noœci i dok³adnoœci przeprowadŸmy porównanie najwa-
¿niejszej dla nas i geologicznie najbardziej z³o¿onej czêœci,
926
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007
tj. Tatr, z pierwszym wydaniem mapy Uhliga z roku 1997
(sic!)*. Mapa Zejsznera wydaje siê z ma³ymi odchyleniami
jakby jej zgeneralizowanym schematem, co nale¿y przypi-
saæ nie tylko mniej dok³adnemu zdjêciu, lecz w znacznej
mierze i ma³ej podzia³ce**. Zejszner nie wyró¿ni³ na niej
znanych sobie i zgodnych ze zdjêciem Uhliga szczegó³ów,
jak tego dowodzi porównanie mapy z podanym powy¿ej
rysunkiem grupy Czerwonych Wierchów. W ogólnoœci jed-
nak trzy wyspy krystaliczne przedstawione zosta³y w spo-
sób wierny tak pod wzglêdem umiejscowienia, jak i
zró¿nicowania petrograficznego na granit i gneis. To
ostatnie zreszt¹ na ca³ym obszarze przedstawia siê podob-
nie u Uhliga i Zejsznera, z wiêksz¹ tylko tendencj¹ u ostat-
niego do zaliczenia ska³ poœrednich, czêœciowo
sprasowanych do gneisu. Ma³o wyraŸnie z powodu sche-
matycznego ujêcia przedstawia siê u Zejsznera elewacja
pomiêdzy Such¹ Wod¹ a Bia³k¹, na któr¹ wszak¿e — jak
wspomniano przedtem, zwraca w swoich notatkach uwagê
— stosunki po³udniowej czêœci Tatr przedstawione s¹ ogól-
nikowo — ska³y krystaliczne stykaj¹ siê w prostej linji z fli-
szem. Na pó³nocy pomiêdzy temi dwoma elementami
wyró¿nione s¹ tylko trzy pasy ska³ osadowych: piaskowiec
czerwony (permski, ale Zejszner nie oznacza jego wieku),
liasowy wapieñ alpejski (Zejszner uwa¿a go za formacjê
przybrze¿n¹ i zalicza do niego szereg innych piêtr tatrzañ-
skich), a w czêœci zachodniej Tatr dolomit numulitowy (lia-
sowy wed³ug Zejsznera, kredowy wed³ug Puscha, eoceñski
pod³ug Uhliga). W wysokim stopniu dope³niaj¹ mapê póŸ-
niejsze spostrze¿enia Zejsznera, odnosz¹ce siê
przedewszystkiem do wspomnianych wysp krystalicznych.
Stosunek ich do wapienia usi³uje Zejszner przedstawiæ w
Monograficznym opisie wapienia liasowego w Tatrach i
przyleg³ych pasmach karpackich
z 1852 r.
Tytu³em komentarza do rozwa¿añ Cha³ubiñskiej nale-
¿y zwróciæ uwagê na podstawow¹ trudnoœæ wynikaj¹c¹ z
porównywania map w ró¿nych skalach (ró¿nica niemal
trzykrotna) i up³yw czasu — opracowanie Uhliga powsta³o
przecie¿ pó³ wieku póŸniej. Warto w tym miejscu podkre-
œliæ — o czym chyba do tej pory nikt szerzej nie wspomina³
— i¿ mapa Zejsznera tu¿ po opublikowaniu zrobi³a bez
ma³a miêdzynarodow¹ karierê. Wi¹¿e siê to bezpoœrednio
ze wspóln¹ podró¿¹ geologiczn¹ Zejsznera i jednego z naj-
wybitniejszych geologów XIX w. — sir Rodericka I. Mur-
chisona — która odby³a siê w 1843 r. m.in. w Tatry.
Murchison, podsumowuj¹c swoje geologiczne podró¿e po
Rosji (por. Collie & Diemer, 2004) i Polsce, opublikowa³ w
1845 r. jedno ze swoich najznamienitszych dzie³ poœwiêco-
ne geologii europejskiej czêœci imperium rosyjskiego i
obszarów otaczaj¹cych (Murchison i in., 1845). Do tego
dzie³a by³a do³¹czona mapa geologiczna, przedstawiaj¹ca
m.in. Karpaty. Murchison w objaœnieniach do mapy wprost
pisze, i¿ dla rejonu karpackiego wykorzysta³
now¹ mapê
Zeuschnera
(Murchison i in., 1845, s. 656). Warto tu pod-
kreœliæ, i¿ mapa Murchisona uwa¿ana jest za jedn¹ z naj-
lepszych map geologicznych œrodkowej i wschodniej
Europy XIX w. Obaj geolodzy utrzymywali zreszt¹ œcis³e
kontakty przez wiele lat, wzmianki o tym mo¿na znaleŸæ w
innych pracach Murchisona (Murchison, 1849, 1872).
*Jest to oczywiœcie pomy³ka drukarska, powinno byæ 1897.
**Mapa Uhliga, tak jak i pozosta³e mapy atlasu, zosta³a wyko-
nana w skali 1 : 75 000.
O wadze mapy Tatr autorstwa Ludwika Zejsznera
œwiadczy równie¿ fakt, i¿ zosta³a ona wskazana jako wa¿ne
Ÿród³o dla jednej z pierwszych map geologicznych monar-
chii austriackiej (por. Haidinger, 1847).
Sylwetkê Zejsznera oraz jego mapê Tatr omówi³ doœæ
szczegó³owo Szaflarski (1972). W swojej pracy podkreœli³
on du¿¹ zbie¿noœæ mapy Zejsznera z opublikowan¹ bez
ma³a pó³ wieku póŸniej map¹ geologiczn¹ Uhliga oraz
du¿¹ wiernoœæ mapy Zejsznera w oddawaniu lokalizacji
g³ównych elementów geologicznych Tatr. Szaflarski wska-
za³ równie¿, i¿ na mapie Zejszner zaznaczy³ wyst¹pienia
rud ¿elaza (Magura i Dolina Chocho³owska) i chalkopirytu
(na SW od £omnicy).
Znaczn¹ czêœæ dorobku Zejsznera zajmuj¹ badania nad
zlodowaceniem Tatr. Niezale¿nie od jego sprawozdañ
tatrzañskich i karpackich, obejmuj¹cych szeroki zakres
problematyki geologicznej (stratygrafiê, tektonikê,
elementy hydrogeologii — opisy Ÿróde³ itp.), zajmowa³ siê
równie¿ góralami i ich kultur¹. W roku 1845 wyda³
Pieœni
ludu Podhalan…wraz
z
wiadomoœciami o Podhalanach.
Mo¿na tam znaleŸæ bardzo ciekawe informacje:
Od Ÿróde³
Wis³y a¿ po Szczawnicê, S¹cz, siedz¹ Górale polscy,
katolicy, mniej wiêcej do siebie podobni. Niemasz Górali w
wielkiej, kolistej dolinie S¹cza; zastêpuje ich ród do
mieszkañców równiny zbli¿ony, a wieœniak ten najwiêcej
podobny jest do podgórzanina;…w otaczaj¹cych górach
¿yje czysty góral, tak na po³udniowych, jak i pó³nocnych
grzbietach…a¿ prawie po San…linja z pó³nocy na po³udnie
przeprowadzona do Rymanowa jest ich granica
wschodni¹; st¹d poczynaj¹ siê górale Rusini, którzy znowu
w najwy¿szych i najnieurodzajniejszych górach siedz¹ i
ci¹gn¹ siê w¹skim jêzykiem a¿ po Szczawnicê. Jêzyk ich
wyraŸnie pomieszany z polskim…dalej na wschód staje
siê…czystym…Czyste plemiê ruskie siedzi dalej w górach
jasielskich i sanockich, stanowi¹cych granicê od Wêgier…
Zmiany w Galicji zwi¹zane z Wiosn¹ Ludów umo¿li-
wi³y w 1848 r. powrót Zejsznera na Uniwersytet Jagiel-
loñski. Wykorzysta³ wówczas ogromn¹ wiedzê, doœwiad-
czenie i kontakty z zagranicznymi oœrodkami naukowymi,
m.in. czêœciowo t³umaczy³ na jêzyk polski znane dzie³o
Aleksandra Humboldta
Kosmos.
Ciekawym opracowa-
niem z tego okresu jest równie¿ niewielka ksi¹¿ka obej-
muj¹ca ca³okszta³t pogl¹dów na budowê Ziemi i jej
historiê zatytu³owana
Geologia do ³atwego pojêcia zasto-
sowana,
wydana w 1856 r. By³a ona, wed³ug autora, prze-
znaczona dla
szerokich sfer ludzi nieprzygotowanych,
œwiadcz¹ o tym chocia¿by tytu³y rozdzia³ów: 1.
Fizyka
œwiata,
2.
Chemizm,
3.
Roœlinnoœæ,
4.
Sól,
5.
Ichtyosarus,
Plezyosaurus,
6.
Kreda,
7.
Mamut, Dinoterium,
8.
Pluto-
nizm i przeobra¿enie,
9.
Wzniesienie pasm,
10.
Wulkany.
Wydaje siê, ¿e jej g³ówn¹ wartoœci¹ jest wykorzystanie
przez autora przyk³adów krajowych, aby wyt³umaczyæ
podstawowe procesy i zjawiska geologiczne. Napisa³ o
tym we wstêpie twórca opracowania:
…Aby zaœ nadaæ wiê-
cej ¿ycia ogólnym zasadom, o ile by³o mo¿na, bra³em
przyk³ady z pobliskich okolic Krakowa, tak bogatych w
arcyciekawe zjawiska geologiczne — z przyleg³ej czêœci
Karpat, z Beskidów i Tatrów. Nie ma³y to urok sprawia poj-
mowanie wyrozumowanym sposobem okolic, jakich kto
¿yje i poznanie pocz¹tku ich ró¿nych utworów i ska³, które
swemi krojami wp³ywaj¹ na fizjonomiê kraju…
W roku 1857 Zejszner przeniós³ siê znów do Warsza-
wy, do Akademii Medyko-Chirurgicznej. Praca w nowej
927
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007
Ryc. 3.
Karta geognostyczna Okrêgu Wschodniego Górnictwa Królestwa Polskiego,
arkusz Chêciny-1 (ze zbiorów Biblioteki Œl¹skiej
w Katowicach)
uczelni uniemo¿liwi³a mu prowadzenie geologicznych
badañ naukowych. Po roku zrezygnowa³ wiêc z niej i obj¹³
stanowisko w Biurze Komisji Karty Geognostycznej. W
nowym miejscu pracy, którego charakter przypomina³
dzia³ania pañstwowej s³u¿by geologicznej funkcjonuj¹cej
w tamtym okresie w wielu pañstwach europejskich, podj¹³
siê zadania poszukiwania z³ó¿ soli kamiennej oraz wyko-
nania mapy geologicznej Królestwa Polskiego, ze szcze-
gólnym ukierunkowaniem na jego najbardziej
skomplikowany geologicznie region œwiêtokrzyski (Czar-
niecki, 1990). Warto równie¿ dodaæ, ¿e wspomniane biuro
dzia³a³o w ramach Rz¹dowej Komisji Spraw Wewnêtrz-
nych Królestwa Polskiego, które, jak wiadomo, straci³o
928
sw¹ odrêbnoœæ po 1863 r. W trakcie prowadzonych badañ
nie natrafi³ na pok³ady soli w rejonie nadnidziañskim, ale
znacznie wzbogaci³ wiedzê o geologii Gór Œwiêtokrzy-
skich i ich obrze¿y.
Uczony odkry³ te¿ i po raz pierwszy opisa³ wiele ogniw
utworów paleozoicznych, przede wszystkim jednak wyko-
na³ zdjêcie geologiczne rozleg³ego obszaru pomiêdzy San-
domierzem a Kielcami na dziewiêciu arkuszach mapy
podk³adowej*. Mapy te zosta³y wykonane w bardzo orygi-
*Orygina³y rêkopiœmienne wspomnianych map znajduj¹ siê
obecnie w Bibliotece Œl¹skiej, a reprodukcje wybranych frag-
mentów prezentujemy w tekœcie artyku³u.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007
Ryc. 4.
Karta geognostyczna Okrêgu Wschodniego Górnictwa Królestwa Polskiego,
arkusz Chêciny-2 (ze zbiorów Biblioteki Œl¹skiej
w Katowicach)
nalny sposób. Poszczególne wydzielenia geologiczne by³y
nanoszone na kilka kopii tej samej mapy podk³adowej.
Mo¿na odnieœæ wra¿enie, ¿e mapa by³a przygotowywana
w podobnej manierze jak w wypadku wspó³czesnych tech-
nologii GIS — systemów informacji przestrzennej (ryc. 3,
4, 5).
Warto podkreœliæ, ¿e Zejszner prowadzi³ badania tere-
nowe w niezwykle trudnych warunkach — na obszarze
objêtym dzia³aniami wojennymi powstania styczniowego.
Ponadto w³adze Królestwa Polskiego wstrzyma³y
wyp³acanie poborów, co zmusi³o go do znalezienia innych
Ÿróde³ utrzymania. Szczêœliwie z pomoc¹ przyszed³ mu
dawny uczeñ Ignacy £ukasiewicz, który by³ w tym czasie
wp³ywowym organizatorem przemys³u naftowego. Dlate-
go te¿ Zejszner przyj¹³ posadê eksperta w zakresie poszu-
kiwañ i badañ naftowych w Karpatach zaoferowan¹ przez
929

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin