Akcje specjalne ''N'' W latach 1942-1944.pdf

(125 KB) Pobierz
Teka Kom. Hist. OL PAN, 2005, 2, 28–41
AKCJE SPECJALNE „N” W LATACH 1942–1944
Anna Paluch
Katolicki Uniwersytet Lubelski
e-mail: anna.paluch@wp.pl
Streszczenie.
W strukturach organizacyjnych akcji „N” (propaganda dywersyjna przeciwko
Niemcom, prowadzona przez Wydzia³ „N” Komendy G³ównej AK, Biuro Informacji i Propagandy)
w 1942 r. utworzony zosta³ dzia³ akcji specjalnych. Prowadzi³ on na terenie GG propagandê jawn¹,
polegaj¹c¹ na wywieszaniu urzêdowych afiszy niemieckich z fa³szywymi rozporz¹dzeniami,
malowaniu napisów z has³ami dywersyjnymi, psychicznym drêczeniu Niemców telefonami,
listami, niszczeniu ich mienia. Oddzia³, zwany Komisj¹ Terroru Moralnego, wysy³a³ pisma
informuj¹ce wybranych Niemców o wszczêciu procesu i ewentualnym wyroku œmierci. Prace
Dzia³u IV, kierownikiem którego by³ od 1943 r. Kazimierz Gorzkowski, stanowi³y integraln¹
czêœæ propagandy prowokacyjnej, prowadzonej przez Wydzia³ „N”. Dzia³ specjalny „N” pracowa³
do póŸnej jesieni 1944 r., najd³u¿ej w okrêgach œl¹skim i krakowskim.
S³owa kluczowe:
Akcja „N”, propaganda dywersyjna, II wojna œwiatowa, okupacja hitlerowska
Propaganda dywersyjna przeciwko Niemcom, zwana Akcj¹ „N”,
1
to jedno
z najlepiej zorganizowanych dzia³añ Polskiego Pañstwa Podziemnego. Cel –
obni¿enie morale okupanta, ¿o³nierzy Wehrmachtu, walcz¹cych na froncie,
a tak¿e ich rodzin, by³y œciœle wojskowe
2
i stanowi³y czêœæ wojny psycho-
logicznej toczonej z okupantem. Metoda pracy realizowa³a podstawowe za³o¿e-
nia takiej wojny, którymi by³y: oddzia³ywanie na wrogie spo³eczeñstwo poprzez
wzbudzanie w nim uczucia strachu i w¹tpliwoœci oraz niwelowanie g³ównej si³y
podtrzymuj¹cej to spo³eczeñstwo propagandy niemieckiej. Skupiwszy siê na tym
ostatnim czynniku, Akcja „N” nie nawraca³a niemieckiego spo³eczeñstwa, lecz
burzy³a stworzony w nim porz¹dek.
Nazwa od jej celu – Niemcy, b¹dŸ od charakteru – narodowoœciowa [propaganda]; por.
Armia
Krajowa w dokumentach 1939–1945.
t. VI. Uzupe³nienia. Wroc³aw 1991. s. 294–295.
Na prze³omie 1942/1943 roku Komitet do Spraw Kraju (organ ministerialny przy Rz¹dzie polskim
w Londynie) podj¹³ próbê przekazania BIP pod zwierzchnictwo Delegatury Rz¹du, powo³uj¹c siê na
jego cywilny charakter. Gen. Rowecki odpowiedzia³, i¿ „wyklucza mo¿liwoœæ podporz¹dkowania komu-
kolwiek w³aœciwych organów wojskowych”.
Armia Krajowa w dokumentach.
t. VI. Uzupe³nienia. s. 277
i 279–280 – depesza z Centrali z 18 XII 1942 i odpowiedŸ Komendanta G³ównego AK z 23 XII 1943;
„jednym z wa¿niejszych dzia³ów wojskowej propagandy jest propaganda narodowoœciowa „N”. Tam¿e,
Meldunek zbiorowy nr 177 (Gen. Rowecki do Centrali – Sprawa Biura Informacji i Propagandy) s. 295.
2
1
AKCJE SPECJALNE „N” W LATACH 1942–1944
29
Referat o kryptonimie „N” powsta³ w grudniu 1940 roku jako jednostka
w Komendzie G³ównej AK podporz¹dkowana Wydzia³owi Informacji i Propa-
gandy. Jego szefem by³ Tadeusz ¯enczykowski („Kowalik”). Pocz¹tkowa struk-
tura organizacyjna
3
uleg³a przekszta³ceniu w paŸdzierniku 1941 r., kiedy utwo-
rzono Wydzia³ „N”, podporz¹dkowany bezpoœrednio BIP-owi, kierowanemu
przez Jana Rzepeckiego.
4
W „N” przy Komendzie G³ównej utworzono wydzia³y:
organizacyjny, studiów, redakcyjny, specjalny i kolporta¿u. Z perspektywy
wyników, osi¹gniêtych przez te jednostki, najbardziej barwnym tematem jest
praca Dzia³u III. Wydawnictwa „N”, podszywaj¹ce siê pod prasê rzekomo
wydawan¹ w Rzeszy przez opozycjê antyhitlerowsk¹, sta³y na bardzo wysokim
poziomie graficznym i merytorycznym. £¹cznie w ramach akcji wydano dziewiêæ
periodycznych tytu³ów o ró¿nym profilu politycznym i socjalnym: „Der Soldat”
(„¯o³nierz”), „Der Fröntkampfer” („¯o³nierz Frontowy”), „Der Klabautermann”
(„Klabauter”), „Der Hammer” („M³ot”), „Der Durchbruch” („Prze³om”), „Die
Ostwache” („Stra¿ Wschodnia”), „Die Zukunft – Przysz³oœæ. Pismo dla Niemców
w Polsce” oraz „Kennst Du Wahrheit?” („Czy Znasz Prawdê?”).
5
W planach
by³o te¿ pismo „Die Rote Fahne” („Czerwony Sztandar”), ale nie ukaza³o siê
w zwi¹zku z umorzeniem wydawania pism „N” na wiosnê 1944 roku.
6
Skierowa-
ne by³y one zarówno do wojska, jak i ludnoœci cywilnej, w tym reichsdeutschów
i volksdeutschów zamieszka³ych w Polsce. Z drukarni „N” wysz³o te¿ kilkaset
ulotek rozprowadzonych w tysi¹cach egzemplarzy.
7
Nak³ad wszystkich druków
przekroczy³ milion egzemplarzy. Kolporta¿ tych pism siêga³ zarówno na front
wschodni, jak i w g³¹b Rzeszy. Odpowiedzialnoœæ za sprawne ich rozprowadzanie
spoczywa³a na kolporterach i ³¹cznikach – wœród pierwszych by³o wielu rzeczy-
wistych b¹dŸ celowo podstawianych kolejarzy, wœród drugich, zw³aszcza na
poziomie centralnym – przewa¿a³y kobiety.
By³y to trzy dzia³y: redakcje zasadnicze (z kilkoma specjalistycznymi referatami), redakcja
niemiecka, zajmuj¹ca siê korekt¹ oraz odpowiedzialny za druk i pierwszy kolporta¿ dzia³ „Technika
akcji” (patrz: Plan pracy komórki „N”, za³¹czony do Raportu op. Nr 54,
Armia Krajowa w dokumentach
1939 – 1945.
t. I. Wroc³aw 1990. s. 438–442; przedruk w:
Akcja dywersyjna „N”. Dokumenty i materia³y
z archiwum Tadeusza ¯enczykowskiego.
oprac. G. Mazur. Wroc³aw 2000. s. 40–43).
4
J. Rzepecki w swoich artyku³ach pisze o Podwydziale „N”. Tak¿e t¹ nazwê przej¹³ G. Mazur
w monografii o Biurze Informacji i Propagandy; powszechnie jednak stosuje siê nazwê Wydzia³, co
uczyni³ te¿ Mazur we wspomnianym powy¿ej opracowaniu.
5
Czêœæ powy¿szych tytu³ów znajduje siê w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Zbiór prasy
konspiracyjnej i podziemnej: Der Hammer, sygn. 296; Der Durchbruch, sygn. 194/1–2; Der Frontkämpfer,
sygn. 230/1–3; Der Kalbautermann, sygn. 368/1–3; Die Ostwache, sygn. 665/1–2.
6
Na zaprzestanie akcji wydawniczej „N” mia³a wp³yw seria wpadek drukarni warszawskich
(J. Rzepecki
Organizacja i dzia³alnoœæ BIP.
Cz. II. „Wojskowy Przegl¹d Historyczny” 3, 1971, s. 170);
a¿ do upadku Powstania kontynuowano jednak pracê w komórkach terenowych. Wyj¹tkiem by³y te¿
akcje specjalne, którym poœwiêcony jest artyku³.
7
Archiwum Akt Nowych w Warszawie [AAN], Armia Krajowa. Komendant G³ówny AK. Ulotki
antyniemieckie, sygn. 203/VII, mikrofilm 2388/1–2.
3
30
Anna Paluch
Poni¿szy artyku³ poœwiêcony jest pracy dzia³u akcji specjalnych (Dzia³
IV). Zwany od jednego ze swoich oddzia³ów, Komisj¹ Terroru Moralnego,
w przeciwieñstwie do generalnych za³o¿eñ akcji „N” zdradza³ autorstwo swojej
dzia³alnoœci, czêsto te¿ prowadzi³ akcje przejmowane przez „Wawer”, Ma³y
Sabota¿, b¹dŸ w³¹cza³ siê w formy walki dywersyjnej, rozpowszechnione w ca³ej
Europie. Jego oddzia³ywanie na ¿ycie codzienne by³o znacznie silniejsze ni¿
w przypadku innych przejawów dzia³alnoœci „N”, gdy¿ uderza³ w okupanta
bezpoœrednio i w sposób jawny, obieraj¹c za miejsce pracy ulicê. Osi¹ga³ to
przez „wykazywanie ca³kowitej bezskutecznoœci terroru w Polsce i prób
zduszenia naszego oporu, oœmieszanie w³adz hitlerowskich, podkopywanie ich
autorytetu w oczach samych Niemców i wywo³ywanie w nich strachu przed
naszym odwetem.”
8
Choæ nie zachowa³y siê œlady jego aktywnoœci, z wyj¹tkiem
kilku przyk³adowych druków, dzia³alnoœæ tego dzia³u jest interesuj¹ca.
CHARAKTERYSTYKA DZIA£U SPECJALNEGO
Dzia³ akcji specjalnych zosta³ zorganizowany na prze³omie lutego i marca
1942 r. Pocz¹tkowo na jego czele sta³ Stanis³aw Miedza-Tomaszewski. Od
stycznia 1943 r. kierowa³ nim Kazimierz Gorzkowski
9
, z zawodu dziennikarz.
£¹czniczk¹ z Komend¹ G³ówn¹ by³a na pocz¹tku Janina Macierewicz („Ja-
neczka”). Pracownikami dzia³u byli te¿ Marta Lew („Irena”), Zdzis³aw Szym-
borski („Kañski”), Wac³aw B³a¿ejewski („Sulima”) oraz ludzie znani tylko
z pseudonimów („Myszyñski”, „Soko³owska”, „Lauda”, „Lila”, „Jasia”, „Ala”,
„Jerzy”).
10
Ponadto za akcje KTM, w ramach których m.in. wysy³ano do
poszczególnych Niemców pisma s¹dowe, odpowiada³ Edward Sokopp („Mi-
cha³”).
11
W Centrali w dziale zatrudnionych by³o ³¹cznie kilkadziesi¹t osób.
12
J. Rzepecki,
O wydawnictwach „Akcji N”.
„Wojskowy Przegl¹d Historyczny” 2, 1972, s. 262.
Kazimierz Gorzkowski (1899–1983) „Wolf”, „Godziemba”, „Piast”, „¯uliñski”; w czasie I wojny
œwiatowej cz³onek Polskiej Organizacji Wojskowej, walczy³ w wojnie polsko-bolszewickiej; w latach
1922–1939 w ZHP; po wybuchu wojny dzia³a³ prawdopodobnie w „Muszkieterach”, b¹dŸ kolportowa³
prasê podziemn¹; od wiosny 1940 kierowa³ komórk¹ utrzymuj¹c¹ ³¹cznoœæ z wiêŸniami Pawiaka (pod-
porz¹dkowan¹ BIP, a nastêpnie KG AK); dzia³a³ w „Wawrze” jako zastêpca Kamiñskiego. Od koñca
1940 r. w „N”. Zagro¿ony dekonspiracj¹, wycofa³ siê z pe³nionych obowi¹zków do wybuchu Powstania,
kiedy pod pseudonimem „Godziemba” kierowa³ Dzia³em IV „N” i Wydzia³em Kolporta¿u BIP. Po
ucieczce z niewoli niemieckiej, dzia³a³ w konspiracji do chwili aresztowania w 1946 r., po zwolnieniu
z wiêzienia w 1956 r. pracowa³ w Muzeum Narodowym i dzia³a³ w ZHP. Porucznik, trzykrotnie
odznaczony Krzy¿em Walecznych (1921, 1939, 1941) i Krzy¿em Virtuti Militari V klasy (1944?).
A. K. Kunert,
S³ownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944.
t. I. Warszawa 1987. s. 72–74;
Akcja dywersyjna „N”...,
s. 260.
10
G. Mazur,
Biuro Informacji i Propagandy SZP – ZWZ – AK 1939–1945.
Warszawa 1987, s. 107.
11
Odsy³am do autobiografii Edwarda Sokoppa (Pisane
na kolanie. Pamiêtnik bez patosu.
Warszawa
1997), w której opisuje swoj¹ dzia³alnoœæ w czasie wojny, m.in. pracê w Komisji Terroru Moralnego.
12
J. Rzepecki,
Organizacja i dzia³alnoœæ BIP.
Cz. II..., s. 144.
9
8
AKCJE SPECJALNE „N” W LATACH 1942–1944
31
Do zadañ dzia³u, jak napisa³ w Sprawozdaniu za „N” w okresie 1 lipca–30
wrzeœnia 1942 Rowecki, nale¿a³o d¹¿enie do „dezorganizowania w³adz, urzêdów,
instytucyj i zak³adów niemieckich oraz niemieckich przedsiêbiorstw prywatnych,
do podrywania zaufania samych Niemców do swych w³adz urzêdowych i par-
tyjnych, do wytwarzania zamieszania i dezorganizacji wœród miejscowych volks-
deutschów i reichsdeutschów oraz do wywo³ywania wœród nich paniki.”
13
Prace
z koniecznoœci musia³y odznaczaæ siê koordynacj¹ i jednoczesnym przeprowa-
dzeniem zadania na ca³ym obszarze, jaki zosta³ na to wyznaczony. Wci¹gniêto
w nie setki ochotników, m.in. Szare Szeregi. W przeciwieñstwie do dzia³alnoœci
wydawniczej „N”, trwa³y nieprzerwanie do koñca wojny. W zale¿noœci od
charakteru danej akcji, jej powodzenie uzale¿nione by³o od ca³kowitej wiary-
godnoœci stosowanych materia³ów, zw³aszcza papieru, piecz¹tek, a tak¿e stopnia
znajomoœci œrodowiska i mentalnoœci tych Niemców, którzy byli jej celem.
Formy dzia³ania by³y ró¿norodne. Zebranie ich wszystkich jest trudne, ze
wzglêdu na liczne lokalne inicjatywy. O ile w przypadku druków ich tytu³y
i treœæ by³y ustalane na szczeblu centralnym, tu pracownicy komórek „N” mogli
pos³ugiwaæ siê do woli w³asn¹ wyobraŸni¹. Znajduj¹ca siê poni¿ej ogólna
klasyfikacja ma na celu przedstawienie kilku przyk³adów jej wytworu.
FA£SZOWANIE ZARZ¥DZEÑ OKUPANTA
Rozlepianie plakatów dezinformacyjnych obok druku dywersyjnych pe-
riodyków stanowi³o specjalizacjê akcji „N”. Afisze by³y wykonywane na ory-
ginalnym papierze, u¿ywanym aktualnie przez w³adze. Dziêki temu fa³szerstwo
wychodzi³o na jaw dopiero po uwa¿nym przeczytaniu og³oszenia, b¹dŸ – a i to
siê zdarza³o – po zdecydowanej interwencji w³adz niemieckich. Treœæ skierowana
by³a czasem do Polaków i celem by³o jej dotarcie do najwiêkszej liczby osób,
zanim o sprawie dowiedzia³y siê w³adze niemieckie. Najwiêksz¹ kompromitacj¹
okupanta by³o umieszczenie takiego plakatu na budynku urzêdowym.
14
Jednym
z pierwszych wydawnictw tego rodzaju by³ polsko-niemiecki afisz zatytu³owany,
podobnie jak jego pierwowzór, „Führer powiedzia³”, z fragmentami przemówieñ
i
Mein Kampf,
którym zaprzecza³ ówczesny przebieg wojny.
Nie mniejsze zamieszanie uczyniæ musia³o fa³szywe dwujêzyczne og³o-
szenie podpisane przez szefa Wydzia³u Propagandy, Ohlenbusha, z dat¹
13 kwietnia 1943.
15
„Obwieszczenie Nr 35” informuje o podjêtej przez ten¿e
urz¹d inicjatywie zorganizowania wycieczki do Smoleñska, która rzekomo mia³a
miejsce 11 dnia tego miesi¹ca, tudzie¿ o planowanych wyjazdach do obozu
13
14
15
Akcja dywersyjna „N”...,
s. 77.
J. Rzepecki,
O wydawnictwach Akcji „N”...,
s. 262.
Reprodukowane przez „Gazety Wojenne”, wyd. Altaya, nr 44 (znajduje siê tam tak¿e artyku³
o Akcji „N”).
32
Anna Paluch
koncentracyjnego w Oœwiêcimiu, celem wykazania „jak humanitarne s¹ w po-
równaniu z metodami bolszewickimi urz¹dzenia niemieckie, zmierzaj¹ce do
likwidacji ludnoœci polskiej.” „Nauka niemiecka – pisze dalej – wnios³a ogromny
wk³ad do dorobku kultury na tym polu [...] w Oœwiêcimiu mo¿na ogl¹daæ
nowoczesne urz¹dzenia jak komory gazowe i parowe, p³yty elektryczne itp.,
pozwalaj¹ce na likwidowanie tysiêcy Polaków w nies³ychanie krótkim czasie
w sposób odpowiadaj¹cy godnoœci wielkiego narodu niemieckiego.” Zarz¹dze-
nie, wg zamieszczonej u do³u notki, mia³o byæ umieszczane w widocznych
miejscach; ponadto podano, ¿e zapisy prowadz¹ wszystkie biura MER i Wydzia³
Propagandy w Krakowie. Ca³oœæ brzmia³a przy swoim cynizmie tak wiarygodnie,
¿e trzeba by³o konsultacji, by obwieszczenia zosta³y zerwane.
16
Po kilku miesi¹cach (19 wrzeœnia 1943) ukaza³ siê drukowany na oficjal-
nym papierze plakat z oœwiadczeniem w jêzyku niemieckim, podpisanym przez
gubernatora Franka, z którego wynika³o, ¿e istnieje realne zagro¿enie w postaci
nawo³ywania „reakcji” do obalenia rz¹dów Führera i wprowadzenia dyktatury
wojskowej, która „wbrew woli ludu” mia³aby natychmiast wdro¿yæ rokowania
o pokój.
17
Gubernator dementowa³ te¿ informacje o z³ym stanie zdrowia, oraz,
co z tego wynika³o, niezdolnoœci Hitlera do dowodzenia armi¹. Apel koñczy³
siê rozkazem: „Miejcie oczy i uszy otwarte. Rozpoznawajcie niebezpieczeñstwo.
Meldujcie o ka¿dym podejrzanym incydencie, ka¿dej pog³osce, ka¿dej
zakamuflowanej oszczerczej wypowiedzi o Führerze natychmiast, w najbli¿szym
urzêdzie Partii, Policji, b¹dŸ w SS.
To ¿ycie Führera!”
[podkreœlone w orygi-
nale]. Tekst tej odezwy zosta³ przys³any przez szefa Oddzia³u VI Sztabu Naczel-
nego Wodza, pp³k. Protasewicza, w ramach wspó³pracy z aliantami.
18
Najwiêkszym sukcesem akcji plakatowej i jej ukoronowaniem by³o fa³szy-
we zarz¹dzenie, które pojawi³o siê na ulicach 24 lutego 1944 r., i na kilka godzin
sparali¿owa³o administracjê niemieck¹. Nakazywa³o ono ewakuacjê Niemców
z ca³ej Generalnej Guberni w chwili, gdy na Wo³yniu front wojny zbli¿a³ siê do
Bugu. Plakat zosta³ wydrukowany po niemiecku na urzêdowym papierze. Zosta³
rozes³any przez specjalnych kurierów i wywieszony w tym samym czasie
w Warszawie, Krakowie, Lublinie i Radomiu, a tak¿e w kilku mniejszych
miastach, jak Wieliczka i Rzeszów. Podpisany by³ przez gen. Koppego, „naj-
K. Borodziej,
Terror i polityka. Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939–1944.
Warszawa
1985. s. 112.
17
18
16
J. Rzepecki,
O wydawnictwach Akcji „N”...,
s. 262–263.
Depesza pp³k. dypl. M. Protasewicza do Kraju z proœb¹ do Anglików o rozkolportowanie podanego
w niej tekstu apelu Hansa Franka, 12 VIII 1943, w:
Akcja dywersyjna „N”...,
s. 133;
Akcja „N”.
Wspomnienia...,
s. 271; o tej i innych akcjach pisze te¿: G. Mazur,
Biuro Informacji i Propagandy
SZP–ZWZ–AK...,
s. 109 i n. Wspó³pracê z aliantami zachodnimi, zw³aszcza jeœli chodzi o wysy³kê
materia³ów oraz wymianê treœci propagandowych, ilustruj¹ dokumenty zebrane w powy¿ej wspom-
nianej pracy (Akcja
dywersyjna „N”).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin