OLEJKI ETERYCZNE
Są znanymi od wieków substancjami roślinnymi, których używa się do celów kosmetycznych, leczniczych i spożywczych.
Duża różnorodność w budowie chemicznej olejków, pociąga za sobą dużą rozpiętość w zakresie działań farmakologicznych. Olejki posiadają jednak wspólne dla wszystkich działanie- po zastosowaniu w postaci nierozcieńczonej drażnią skórę i błony śluzowe.
Większość z nich ma również charakterystyczny zapach i smak, co sprawia, że są one często stosowane jako substancje poprawiające zapach i smak preparatów farmaceutycznych.
Typy działań olejków eterycznych
1) Drażniące skórę- rubefacienta, irritantia
Objawia się zaczerwienieniem skóry. Nieumiejętnie użyte olejki mogą wywołać stany zapalne. Za tego typu działanie odpowiedzialne są substancje takie jak: pinen, limonen, kamfora czy borneol oraz izosiarkocyjany. Działanie takie obserwuje się po zastosowaniu: Oleum Rosmarini, Oleum Eucalipti, Oleum Sinapis lub też wyizolowanych z nich substancji czynnych.
2) Moczopędne- diuretica
Polega na drażnieniu kanalików nerkowych przez związki pochodzące z olejków. Takie właściwości posiada szczególnie Oleum Juniperi i Oleum Petroselin. Z reguły jednak w tym celu stosuje się inne słabsze olejki. Należy pamiętać, że zbyt duże ich dawki mogą uszkadzać kanaliki nerkowe.
3) Wykrztuśne- expectorans
Większość olejków o tym działaniu można podawać doustnie. Wchłaniają się one wtedy z przewodu pokarmowego i są częściowo wydalane z organizmu przez drogi oddechowe. Drażnią błonę śluzową oskrzeli, prowadząc do nasilonej sekrecji śluzu i pobudzenia ruchu rzęsek wyścielających drogi oddechowe. Prowadzi to w końcu do nasilenia odruchu kaszlu. Olejki o tym działaniu można podawać również drogą wziewną za pomocą inhalacji. Działaniem takim charakteryzuje się: Oleum Anisi, Oleum Thymi, Oleum Eucalypti.
4) Przeciwzapalne- antiphlogistica
Związane jest z obecnością azulenów w niektórych olejkach. Takim działaniem charakteryzuje się: Oleum Chamomillae, Oleum Millefolii.
5) Żółciopędne i żółciotwórcze- cholagoga, choleretica
Takimi właściwościami charakteryzuje się Oleum Menthae piperitae i jego główny składnik- mentol, oraz takie składniki olejków jak borneol, fenchon, pipeny, terpineol.
6) Spazmolityczne w obrębie przewodu pokarmowego
Takie działanie mają surowce olejkowe: Anthodium Chamomillae, Fructus Carvi, Fructus Foeniculi, Fructus Coriandri, Rhizoma Calami i ich wyizolowane olejki. Są one szczególnie często stosowane u dzieci i osób starszych.
7) Przeciwrobacze- antihemintica
Charakteryzują się nim olejki zawierające tujon, np. Herba Absinthii. Ze względu na toksyczność tujonu, takie wykorzystanie surowców olejkowych nie jest obecnie stosowane w praktyce.
8) Antyseptyczne
Wykazują olejki zawierające dużo związków fenolowych, np. Oleum Thymi, Oleum Caryophylii.
9) Polegające na zwiększeniu łaknienia
Związane jest z obecnością substancji goryczkowych, np. Oleum Aurantii, Oleum Cinnamoni.
10) Aromatyzujące
Wykorzystuje się do poprawy smaku i zapachu leków.
11) Inne, indywidualne dla olejków
Uspokajające dla Oleum Valerianae lub poronna dla Oleum Sabinae.
Sposoby stosowania olejków
1. Przez inhalacje- kilka kropel olejki dodaje się do gorącej wody, a następnie wdycha parę zawierającą olejek. Można to robić za pomocą miski i ręcznika lub z wykorzystaniem specjalnie skonstruowanych w tym celu inhalatorów. Ta metoda wykorzystywana jest w przypadku olejków o działaniu przeciwbakteryjnym lub wykrztuśnym. Stosowana jest też z pewnymi modyfikacjami w aromaterapii.
2. Na powierzchnię skóry- olejek jest składnikiem maści lub oleju do masażu, który aplikujemy na skórę. Ten sposób wykorzystuje się często w aromaterapii lub w przypadku olejków o działaniu rozgrzewającym, stosowanych w chorobach reumatycznych.
3. W preparatach złożonych do użytku wewnętrznego- syropach, tabletkach do ssania. Tak stosuje się olejki o działaniu wykrztuśnym czy przeciwbakteryjnym. Olejki mające działania żółciopędne, czy pobudzające wydzielanie soku żołądkowego stosuje się najczęściej w nalewkach złożonych i tabletkach do połykania.
Budowa chemiczna i właściwości fizykochemiczne
Ø W temperaturze pokojowej są cieczami, często oleistymi
Ø Temperatura wrzenia waha się od 50 do 320oC
Ø Ich gęstość jest niższa od gęstości wody, w której są nierozpuszczalne
Ø Rozpuszczają się w etanolu, rozpuszczalnikach tłuszczowych i tłuszczach
Ø Są optycznie czynne
Ø Mogą być bezbarwne, rzadziej brunatne, niebieskawe i zielonkawe
Ø Maja charakterystyczne zapachy
Ø Pod względem chemicznym stanowią wieloskładnikowe mieszaniny związków mono-, seskwi- i dwuterpenowych lub pochodnych febylopropanu
Ø Mają charakter węglowodorów, alkoholi, aldehydów, ketonów, estrów lub eterów
Ø Część olejków zawiera również substancje siarkowe, azotowe, kumaryny i inne związki
Do najczęstszych i najważniejszych związków wchodzących w skład olejków eterycznych należą:
1. Terpeny
- monoterpeny: cytral, linalol, limonen, mentol, karweol, α- pinen, tujon
- seskwiterpeny: α- bisabolol, kadinen, absyntyna, chamazulen, aldehyd anyżowy
2. Pochodne fenylowe- anetol, tymol, azaron
3. inne związki- izosiarkocyjanian allilu, kalamen
Olejki są głównymi składnikami wielu surowców farmakognostycznych. Można je spotkać w wielu gatunkach roślin. Za surowce olejkowe uważa się takie, które zawierają powyżej 0,01% olejku. Niektóre z surowców olejkowych mogą zawierać aż 20% olejków eterycznych.
Olejki eteryczne mogą znajdować się w zewnątrz tkankowych elementach roślin- włoski gruczołowe lub w strukturach wewnątrz tkankowych takich jak komórki olejkowe, przewody czy zbiorniki olejkowe.
Do surowców olejkowych należą:
Ø Anthodium Arnicae- koszyczek arniki
Ø Anthodium Chamomillae- koszyczek rumianku
Ø Folium Melissae- liść melisy
Ø Folium Menthae piperitae- liść mięty pieprzowej
Ø Folium Salviae officinalis- liść szałwii lekarskiej
Ø Fructus Anisi- owoc anyżu
Ø Fructus Carvi- owoc kminku
Ø Fructus Coriandri- owoc kolendry
Ø Fructus Foeniculi- owoc kopru włoskiego
Ø Fructus Juniperi- owoc jałowca
Ø Herba Absynthi- ziele piołunu
Ø Herba Millefolii- ziele krwawnika
Ø Herba Thymi- ziele tymianku
Ø Radix Levistici- korzeń lubczyku
Ø Radix Ononidis- korzeń wilżyny
Ø Radix Valerianae- korzeń kozłka
Ø Rhizoma Calami- kłącze tataraku
Ø Strobili Lupuli- szyszki chmielu
joluska67