75-114_Zuczkowski.pdf

(373 KB) Pobierz
Maciej Żuczkowski
Służba Kobiet w strukturach wojskowych
Polskiego Państwa Podziemnego na przy-
kładzie Dowództwa Głównego Służby
Zwycięstwu Polski i Komendy Głównej
Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej
W gronie ponad 26 tys. osób odznaczonych najwyższym polskim odznaczeniem
wojskowym – Orderem Wojennym Virtuti Militari – jest tylko 319 kobiet, czyli nie-
wiele ponad 1,2 proc.1 Dowodzi to, że zaangażowanie polskich kobiet w walkę o odzy-
skanie niepodległości, a potem w jej obronę jest zdecydowanie niedoceniane. Również
w społecznym przekonaniu, kobieta żegnała wyruszających do walki o narodową sprawę
męża i syna, sama jednak w niej nie uczestniczyła. Do końca XIX w.2 bezpośredni udział
w walce wzięły bardzo nieliczne Polki3, a wśród nich do legendy przeszła Emilia Plater4.
Sytuacja zmieniła się w XX w. Już w rewolucji z lat 1905–1907 uczestniczyło wiele
kobiet blisko współpracujących z Organizacją Bojową Polskiej Partii Socjalistycznej5,
one też przeprowadziły jedną z jej najbardziej znanych akcji – zamach na generał-gu-
bernatora warszawskiego Gieorgija Skałona6. Jednak dopiero w czasie I wojny świato-
wej oraz w bezpośrednio po niej następujących walkach w obronie właśnie odzyskanej
1
Wszystkie zostały odznaczone Orderem Virtuti Militari V klasy (E. Zawacka,
Wstęp
[w:]
Słownik bio-
graficzny kobiet odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari,
t. 1, red. E. Zawacka, Toruń 2004,
s. 7). Istnieje ponadto lista obejmująca co najmniej 66 imion i nazwisk kobiet, którym prawdopodobnie
nadano Order Virtuti Militari, do dzisiaj jednak odznaczenie to nie zostało zweryfikowane (Słownik
biograficzny kobiet…,
t. 2, Toruń 2006, s. 289–290).
O wielu kobietach, które w różny sposób, także z bronią w ręku, były zaangażowane w obronę kraju
od średniowiecza po „drugą konspirację”, pisał ostatnio W.J. Wysocki (Na
przestrzeni wieków – kobiety
w walce o granice i niepodległość kraju,
„Biuletyn Informacyjny Światowego Związku Żołnierzy Armii
Krajowej” 2015, nr 6, s. 1–9).
Pierwszą Polką odznaczoną Orderem Virtuti Militari była Joanna Żubr, udekorowana osobiście przez
księcia Józefa Poniatowskiego za zasługi w zdobyciu Zamościa w nocy z 19 na 20 V 1809 r. (Order
Virtuti
Militari,
red. K. Filipow, G. Jasiński, Warszawa 2013, s. 142–143). Według autorek
Słownika biograficznego
kobiet odznaczonych Orderem Virtuti Militari
odznaczona została dopiero za zasługi podczas potyczki
pod Bychową nad Dniestrem w 1812 r. (Słownik
biograficzny kobiet…,
t. 3, Toruń 2007, s. 250–251).
O kobietach w powstaniu listopadowym: A. Barańska,
Kobiety w powstaniu listopadowym 1830–1831,
Lublin 1998.
I jej kolejnymi emanacjami oraz z „bojówkami” innych partii.
Przeprowadziły go Wanda Krahelska i Zofia Owczarek-Jagodzińska przy współpracy kilku innych kobiet
(W. Kaliski,
Zamach dziewcząt na generał-gubernatora Skałona,
Warszawa 1932; A. Próchnik,
Zamach
na Skałona,
„Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce” 1935, nr 1, s. 2–25).
75
2
3
4
5
6
Maciej Żuczkowski
niepodległości wzięły udział tysiące Polek. Wydaje się, że to wówczas doszło do prze-
łamania społecznego stereotypu dotyczącego bezpośredniego udziału kobiet w wojnie,
czego konsekwencją było ich masowe zaangażowanie w konspirację w czasie II woj-
ny światowej. Niniejszy tekst jest próbą syntetycznego ukazania roli kobiet żołnierzy7
w strukturach SZP-ZWZ-AK oraz odpowiedzi na pytanie, czy w organizacjach o cha-
rakterze ściśle wojskowym było miejsce również dla kobiet. W jaki sposób uczestniczy-
ły one w walce i z jakim rezultatem? I czy bez ich udziału możliwe byłoby stworzenie
tak rozległych i prowadzących na tak szeroką skalę działalność struktur wojskowych?
W pierwszej części artykułu zostało omówione zaangażowanie kobiet w walkę o od-
zyskanie niepodległości oraz w jej obronę w latach 1914–1920. W drugiej przekrojowo
ukazano przygotowania do udziału kobiet w przyszłej wojnie w obronie niepodległoś-
ci, prowadzone przede wszystkim pod auspicjami ruchu Przysposobienia Wojskowego
Kobiet i powiązanych z nim organizacji8. Następnie przedstawiono zwięzły opis udziału
kobiet w kampanii polskiej 1939 r. Kolejna część jest poświęcona zagadnieniu formalne-
go miejsca kobiet żołnierzy w strukturach SZP-ZWZ-AK i w Polskich Siłach Zbrojnych
w ogóle. Ostatnia ukazuje przekrojowo i na konkretnych przykładach zaangażowanie
kobiet żołnierzy w struktury wojskowe Polskiego Państwa Podziemnego.
Stan badań
Dokumentowaniem zaangażowania Polek w walkę o odzyskanie, utrwalanie i obro-
nę niepodległości zajmują się przede wszystkim: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej
(FGEZ) i działające przy niej Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Woj-
skowej Służby Kobiet z siedzibą w Toruniu, a także założona przez gen. Marię Wittek
Komisja Historii Kobiet (KHK) w Walce o Niepodległość działająca przy Archiwum Akt
Nowych w Warszawie. Oprócz tego wiele dokumentów dotyczących podejmowanego
w niniejszym tekście zagadnienia znajduje się w innych placówkach archiwalnych, takich
jak: Studium Polski Podziemnej w Londynie9, Archiwum Akt Nowych10 w Warszawie,
Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie11, a także w Archiwum Instytutu Pa-
mięci Narodowej12 i licznych innych archiwach państwowych.
Informacje o zaangażowaniu kobiet w struktury wojskowe Polskiego Państwa Pod-
ziemnego można znaleźć niemal w każdej publikacji dotyczącej SZP-ZWZ-AK, bar-
Autor w tekście będzie posługiwał się określeniem „kobiety żołnierze”, a nie „żołnierki”, gdyż było ono
obowiązujące w okresie, o którym mowa w niniejszym tekście.
8 Tematowi temu poświęcono liczne publikacje, które zostaną wskazane w przypisach.
9 Akta Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, Kolekcja akt personalnych, Akta komisji weryfikacyjnych,
Relacje zarówno B I, jak i B II.
10 Akta Armii Krajowej, Delegatury Rządu RP na Kraj, akta personalne, kolekcje uczestników ruchu oporu
z lat 1939–1945.
11 Przede wszystkim akta znajdujące się w zespole dawnego Wojskowego Instytutu Historycznego.
12 Akta powojennych spraw, w ramach których przesłuchiwane i sądzone były kobiety żołnierze zaan-
gażowane w działalność konspiracyjną w czasie wojny. Kwerenda przeprowadzona przez autora na
potrzeby niniejszego tekstu potwierdziła jednak, że w materiałach tych zdecydowanie większą uwagę
poświęcono powojennej działalności oskarżonych i przesłuchiwanych kobiet żołnierzy niż ich wojen-
nej działalności.
7
76
Służba Kobiet w strukturach wojskowych Polskiego Państwa Podziemnego
dzo niewiele jest jednak publikacji poświęconych tylko temu zagadnieniu13. Jedną
z nich jest monografia autorstwa Wandy Sadurskiej14 opisująca kobiety w łączności
Komendy Głównej i Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK. Bardzo wartościowa jest zło-
żona z 10 tomów seria „Służba Polek na Frontach II Wojny Światowej”, opublikowana
przez FGEZ w latach 1997–2006, zawierająca opracowania, relacje i wspomnienia15.
Wiele informacji o zaangażowaniu kobiet w struktury Polskiego Państwa Podziemnego
można odnaleźć w monografiach poświęconych AK16. Znacznie więcej jest publikacji
o charakterze wspomnieniowym, wśród których należy przede wszystkim wymienić
wydaną po raz pierwszy w Londynie publikację zawierającą relacje kobiet służących
w Komendzie Głównej17. Zdaniem autora, na szczególną uwagę zasługują także wspo-
mnienia Grażyny Lipińskiej18.
Jeżeli chodzi o biografistykę kobiet działających w strukturach Polskiego Państwa
Podziemnego, to dysponujemy cennymi biografiami: Emilii Malessy19, Władysławy
Macieszyny20, Elżbiety Zawackiej21, Wandy Gertz22 i Władysławy Piechowskiej23 oraz
kilkoma publikacjami o mniejszej wartości24, brakuje jednak biografii dwóch kobiet
żołnierzy pełniących najważniejsze funkcje w podziemiu: Janiny Karasiówny oraz
Marii Wittek25. Z drugiej strony powstało wiele publikacji zawierających biogramy
13 Jako przykład można podać fundamentalną pracę:
Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej,
w której
Wojskowej Służbie Kobiet poświęcono jedną stronę. Jednakże o kobietach żołnierzach jest mowa przy
okazji omawiania np. łączności czy kolportażu (Polskie
Siły Zbrojne…,
t. 3:
Armia Krajowa,
Londyn
1950, s. 116).
14
Kobiety w łączności Komendy Głównej i Okręgu Warszawskiego ZWZ-AK,
Warszawa 2002. Słabością
książki jest niewykorzystanie dokumentów znajdujących się w SPP w Londynie.
15 Nie wszystkie teksty zawarte w tomach dotyczą działalności kobiet w strukturach Polskiego Państwa
Podziemnego, jednakże tematowi temu została poświęcona zdecydowana ich większość; m.in. zawie-
rają one kilka tekstów o funkcjonowaniu Wojskowej Służby Kobiet w poszczególnych okręgach, a na-
wet inspektoratach, np. A. Sokołowska,
Wojskowa Służba Kobiet w Inspektoracie ZWZ-AK Bydgoszcz
[w:]
Służba Polek na frontach II wojny światowej,
cz. 3, Toruń 1999, s. 79–96.
16 Zob. np.: A. Borkiewicz-Celińska,
Batalion „Zośka”,
Warszawa 1990; W. Borzobohaty,
„Jodła” Okręg
Radomsko-Kielecki ZWZ-AK 1939–1945,
Warszawa 1988; M. Ney-Krwawicz,
Komenda Główna Armii
Krajowej 1939–1945,
Warszawa 1990; B. Nowożycki,
Zgrupowanie „Radosław”,
Warszawa 2014; P. Sta-
chiewicz,
„Parasol” – dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej
Armii Krajowej,
Warszawa 1991; Z. Zieliński,
7 Dywizja Armii Krajowej,
Warszawa 2004.
17
Łączność, sabotaż, dywersja: kobiety w Armii Krajowej,
Londyn 1985. Podobna publikacja ukazała się
również w kraju (Żołnierze
Komendy Głównej Armii Krajowej wspominają…,
Warszawa 1994), jednakże
zawiera ona oprócz wspomnień kobiet także wspomnienia mężczyzn.
18 G. Lipińska,
Jeśli zapomnę o nich…,
Paryż 1988 i kilka późniejszych wydań krajowych.
19 M. Weber,
Emilia Malessa „Marcysia” 1909–1949 – wybawieniem jest śmierć,
Warszawa 2013.
20
Eadem, Agentka dwóch wojen: Władysława Macieszyna „Sława” 1887–1967,
Warszawa 2014.
21 K. Minczykowska,
Cichociemna generał Elżbieta Zawacka „Zo”,
Warszawa 2014.
22 A. Nowakowska,
Wanda Gertz: opowieść o kobiecie żołnierzu,
Kraków 2009.
23 A.E. Markert,
Polsce wierna. Władysława Piechowska 1900–1987 – żołnierz i twórczyni kobiecych orga-
nizacji wojskowych,
Pruszków 2003.
24 Zob. np.: M. Grochowska, B. Grzymała-Siedlecki,
Krystyna Krahelska. „Obudźmy jej zamilkły śpiew”,
Warszawa 1996; A. Mieszkowska,
Prawdziwa historia Ireny Sendlerowej,
Warszawa 2014; oraz kilka
książek poświęconych Zofii Kossak, choć żadnej z nich nie można nazwać naukową (m.in. J. Jurgała-
-Jureczka,
Zofia Kossak: opowieść biograficzna,
Warszawa 2014; M. Pałaczewska,
Zofia Kossak,
Warszawa
1999).
25 Trudno za taką uznać broszurkę autorstwa Mieczysława Juchniewicza liczącą 20 stron (Maria
Wittek:
bojowniczka o wolność ojczyzny,
Toruń 1986), dysponujemy jednak zwięzłym artykułem jej poświę-
77
Maciej Żuczkowski
kobiet zaangażowanych w konspirację. Dysponujemy licznymi słownikami biogra-
ficznymi o charakterze ogólnym26, a także co najmniej trzema poświęconymi tylko
kobietom żołnierzom. Są to:
Słownik biograficzny kobiet odznaczonych Orderem Wo-
jennym Virtuti Militari27, Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945:
poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej28
oraz
Sylwetki kobiet żołnierzy29.
Dużą
pomocą w badaniach biograficznych są ciągle uzupełniane zbiory teczek personalnych
w FGEZ i KHK.
W walce o niepodległość 1914–1920
Generał30 Maria Wittek, komendantka WSK z czasów II wojny światowej, po la-
tach napisała: „Wojskowa służba kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych w Kraju w latach
1939–1945 wywodziła się z szeregów szeroko w Polsce rozbudowanej społecznej akcji
przysposobienia kobiet do obrony kraju, podjętej przez uczestniczki I wojny świato-
wej zaraz po zakończeniu działań wojennych w 1921 r.”31. Stwierdzenie to uzasadnia
poświęcenie pierwszej części niniejszego artykułu genezie służby kobiet w strukturach
Polskiego Państwa Podziemnego.
Pod koniec 1911 r. zapadła decyzja o rozpoczęciu przyjmowania kobiet do Związku
Strzeleckiego32. W niedługim czasie dla ochotniczek zorganizowano we Lwowie, Kra-
kowie i Wieliczce szkolenia wojskowe, dotyczące przede wszystkim wywiadu, służby
sanitarnej i gospodarczej. Ich uczestniczki zapoznawano również z organizacją i zasa-
dami funkcjonowania armii rosyjskiej33.
conym (D. Kromp, K. Minczykowska,
Generał Maria Wittek 1899–1997. Naczelna komendantka Or-
ganizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet i szef Wojskowej Służby Kobiet Komendy Głównej Służby
Zwycięstwu Polski – Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej
[w:]
Wojenna służba Polek w II wojnie
światowej,
red. W. Rezmer, Toruń 2003, s. 263–271).
Np.
Polski słownik biograficzny,
t. 5–50; A.K. Kunert,
Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej,
t. 1–3,
Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956,
t. 1–16,
Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956,
t. 1–4, i wiele innych.
Słownik biograficzny kobiet…,
t. 1–3, red. E. Zawacka, Toruń 2004–2007.
Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945: poległe i zmarłe w okresie okupacji niemiec-
kiej,
red. H. Michalska, Warszawa 1988.
Sylwetki kobiet żołnierzy,
t. 1–2, red. K. Kabzińska, Toruń 2003–2006.
Autor miał bardzo duży problem z usystematyzowaniem zagadnienia stopni wojskowych kobiet żoł-
nierzy. W latach 1914–1922 wiele kobiet pozostawało w służbie wojskowej (cztery do 1924 r.) i do tego
okresu autor starał się podawać ich stopnie wojskowe. Przy omawianiu lat 1924–1939 zrezygnował z po-
dawania stopni oficerskich kobiet żołnierzy z powodu niemożliwości ustalenia, czy i które z nich w tym
czasie pozostawały w czynnej służbie wojskowej. W latach 1939–1944 w zakresie stopni wojskowych
kobiet żołnierzy panował zamęt – niektórym kobietom je nadano, innym nie – miały one tylko tytuły
związane z funkcją pełnioną w konspiracji, co znajduje odzwierciedlenie w tekście. Ostateczne uregu-
lowanie tego zagadnienia nastąpiło dopiero rozkazem gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” z 23 IX
1944 r., przyznającego kobietom żołnierzom te same prawa, co mężczyznom.
M. Wittek,
Służba wojskowa kobiet czasu I i II wojny światowej
[w:] „Służba Polek…”, cz. 8, red. E. Za-
wacka, Toruń 1999, s. 195. Ten sam tekst, ale odmiennie zatytułowany:
Wojskowa Służba Kobiet w SZP-
-ZWZ-AK,
odnalazł autor w: CAW, IX.3.50.181; został on także w 1999 r. opublikowany w: M.S. Wit-
tekówna,
Wojskowa Służba Kobiet w SZP-ZWZ-AK,
Pruszków 1999.
M. Wiśniewska,
Związek Strzelecki (1910–1939),
Warszawa 2010, s. 46.
Ibidem,
s. 40.
26
27
28
29
30
78
31
32
33
Służba Kobiet w strukturach wojskowych Polskiego Państwa Podziemnego
Po wybuchu I wojny światowej kobiety od początku podjęły służbę na rzecz I Kom-
panii Kadrowej. Już 2 sierpnia 1914 r. Zofia Zawiszanka wyjechała do zaboru rosyj-
skiego z zadaniem rozpoznania przygranicznego rejonu Słomnik. W kolejnych dniach
podążyły za nią następne zwiadowczynie, aby przeprowadzić wywiad dla oddziałów
dowodzonych przez Józefa Piłsudskiego34. Wiele innych kobiet znalazło się w służbie
intendenckiej i sanitarnej, ale po przekształceniu oddziałów strzeleckich w Legiony Pol-
skie pod austriacką komendą niemal wszystkie przeniesiono na tyły. Mimo to w latach
1915–1917, w męskich przebraniach, walczyło w Legionach kilka kobiet. Najbardziej
znana była Wanda Gertz, która jako „Kazik Zuchowicz” służyła w 2. baterii haubic. Kilka
innych pracowało w szpitalach. Jedyną formacją legionową, w której oficjalnie mogły
służyć kobiety, był Oddział Wywiadowczy35, wykonujący zadania rozpoznawcze, a po
ustabilizowaniu się frontu – kurierskie. Ogółem służyło w nim 46 kobiet, a 7 spośród
nich Józef Piłsudski odznaczył Orderem Virtuti Militari36. W swoich wspomnieniach
tak oceniał ich działalność: „Wielką jest zaiste zasługą Beliny i mego biura wywiadow-
czego, złożonego prawie wyłącznie z kobiet, że mogłem wówczas posiadać dane o nie-
przyjacielu […]. Jeszcze bardziej ofiarnie pełniły służbę kobiety. Na furmankach tłukły
się one samotnie po wszystkich drogach, zataczając kręgi znacznie obszerniejsze niż
jazda”37. Wiele innych kobiet organizowało zbiórki finansowe i akcję propagandową
na rzecz Legionów.
Wiele Polek działało w strukturach Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Ich praca
polegała na: przygotowaniu do służby w regularnej armii, udziale w akcjach specjalnych
prowadzonych przez oddziały lotne, działalności propagandowej, obsłudze magazynów
broni, działalności wywiadowczej i łączności38. Najważniejszym ich zadaniem było
przenoszenie raportów i rozkazów między jednostkami POW a komendantem Legio-
nów Polskich Piłsudskim39. W ramach POW prowadzono także przeszkolenie kobiet.
Według danych przytoczonych przez Tomasza Nałęcza za Władysławem Horydem40
w strukturach POW tylko na terenie Królestwa, w komendach naczelnych nr 1 i nr 4,
służyło 859 kobiet, co stanowiło niewiele ponad 4 proc. wszystkich członków organi-
zacji na tym terenie41.
Po zakończeniu I wojny światowej, w okresie zmagań z Ukraińcami o Lwów, sfor-
mowano pierwszy polski oddział wojskowy złożony z kobiet żołnierzy – Ochotniczą
79
34 J. Dufrat,
Pod komendą Piłsudskiego: kobiety w formacjach legionowych w okresie I wojny światowej;
http://
mjp.najlepszemedia.pl/pod-komenda-pilsudskiego-kobiety-w-formacjach-legionowych-w-okresie-i-
-wojny-swiatowej, dostęp: 31 VII 2015 r.
35 Szerzej o zadaniach wykonywanych przez kobiety w nim służące w:
ibidem.
Informacje o służbie kobiet
w OW można znaleźć w publikacji wspomnieniowej:
Wierna służba – wspomnienia walk o niepodległość
1910–1915,
red. M. Dąbrowska, W. Pełczyńska, A. Piłsudska, M. Rychterówna, Warszawa 1927.
36 J. Durfat,
Pod komendą Piłsudskiego…
37 J. Piłsudski,
Moje pierwsze boje,
Warszawa 1994, s. 17.
38 H. Piwońska,
Przysposobienie Wojskowe Kobiet – zadania i realizacja
[w:]
Z dziejów Przysposobienia
Wojskowego Kobiet i Wojskowej Służby Kobiet,
red. E. Zawacka, Toruń 1999, s. 38.
39 O działalności kobiet w POW w początkowym okresie zob.:
Wierna służba…
40 I przez niego uważanych za zawyżone.
41 Za: T. Nałęcz,
Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź
1984, s. 200.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin