Koncepcje_rel_psych_socj_fenom_wspolcz.pdf

(407 KB) Pobierz
Filozoficzne koncepcje religii
Wybrane zagadnienia
I. PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII ......................................................................... 1
1. Sigmund Freud: religia – zbiorowa nerwica ludzkości ............................................................... 1
2. Carl Gustav Jung – zbiorowa nieświadomość
źródłem
religii .................................................... 5
3. Erich Fromm – religia jako ostateczny układ odniesienia........................................................... 8
II. SOCJOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII ......................................................................... 11
1. Karol Marks: religia jako „opium ludu”.................................................................................... 11
2. Émile Durkheim - religia jako fundament więzi społecznej ..................................................... 13
III. FENOMENOLOGIA RELIGII ............................................................................................... 15
1. Rudolf Otto – religia to relacja do sacrum, które fascynuje i budzi trwogę........................................... 16
2. Max Scheler: więź miłości między człowiekiem a Bogiem ...................................................... 17
3. Gerardus Van der Leeuw - religia to przekraczanie granic
życia.......................................................
19
4. Mircea Eliade: religia jako zakorzenienie w najbardziej rzeczywistym i znaczącym ............................ 21
IV. WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE RELIGII ............................................................................ 24
1. Neotomizm – religia jako ontyczna relacja między człowiekiem a Bogiem............................. 24
2. Alfred Whitehead: nie ma porządku bez porządkującej zasady................................................ 25
3. Henri Bergson: obecność Boga w przeżyciach mistycznych .................................................... 27
4. Blondel: obecność Transcendencji w immanencji ............................................................................ 30
5. Gabriel Marcel - religia to spotkanie człowieka z „absolutnym Ty” ........................................ 32
6. Ricoeur - symbole religijne jako manifestacja Transcendencji ................................................. 34
7. Emmanuel Levinas - twarz Bliźniego to
ślad
Boga......................................................................... 38
I. PSYCHOLOGICZNE KONCEPCJE RELIGII
Złożoność fenomenu religijnego powoduje w konsekwencji bogactwo jego filozo-
ficznego opisu. W literaturze przedmiotu pojawiają się różne koncepcje religii, które traktu-
ją ją zazwyczaj aspektowo (redukcjonistycznie), np. jako fakt psychiczny. Inni myśliciele
ujmują religię jako zjawisko społeczne (koncepcje socjologiczne). Całościowy ogląd religii
podejmuje fenomenologia religii i niektóre współczesne jej opisy.
1. Sigmund Freud: religia – zbiorowa nerwica ludzkości
Freud Sigmund
(ur 06.05 w Pribor, Czechy w 1856 zm. w Londynie 23.09.1939) le-
karz i psychiatra wiedeński – pochodzenia
żydowskiego,
który studiował w Paryżu i ufor-
mował doktrynę
psychoanalizy,
która stała się również pewną filozoficzną koncepcją kultu-
ry i człowieka, stąd też głęboko przeniknęła do niektórych poglądów filozoficznych i utwo-
rów literackiej.
Freud, mimo iż nie był filozofem w
ścisłym
tego słowa znaczeniu, to jego koncepcje
funkcjonowania umysłu ludzkiego, odrzucające racjonalność ludzkich wyborów i zachowań
na rzecz czynników irracjonalnych i emocjonalnych, wywarły ogromny wpływ na filozo-
fów, uczonych i artystów przełomu XIX i XX wieku. Ma też ogromny, wciąż
żywy
wpływ
na nauki o kulturze, religioznawstwo i inne nauki społeczne.
Opis teorii psychoanalizy zawierają:
Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse
i
Über Psychoanalyse
z 1910 (Wprowadzenie
do psychoanalizy), Die Traumdeutung,
1910
(O
marzeniach sennych,
1923), dla psychologii
życia
codziennego
Zur Psychopatologie des
Alltagslebens,
1915 (Psychopatologia
życia
codziennego).
Teorię kultury ze stanowiska
psychoanalizy Freud rozwinął w:
Totem und Tabu
(1913), a metafizyczne koncepcje psy-
choanalizy przedstawił w
Das Ich und das Es,
1923.
Myślą centralną psychoanalizy Freuda jest teza,
że
psychiczność nie jest identyczna
ze
świadomością, że
istnieje także
życie
psychicznie nieświadome. Ma ono w całości pod-
łoże irracjonalne: pierwotnymi bowiem elementami
życia
psychicznego są popędy, zwłasz-
cza seksualne, rozum zaś odgrywa tylko rolę służebną.
a. Człowiek i kultura
Według Freuda psychika ludzka składa się z trzech warstw:
-
sfery podświadomości
(id =
ono), w której zakorzenione są popędy i znajdują się
wyparte bolesne przeżycia czyli kompleksy; „id” najstarszy ze składników, którego treść
stanowi wszystko, co dziedziczone, wrodzone, ustalone konstytucyjnie (genetycznie),
przede wszystkim popędy wynikające z budowy ciała, znajdujące swój pierwszy wyraz psy-
chiczny, którego formy nie są nam znane. Ta najstarsza część aparatu psychicznego pozo-
staje najważniejsza przez całe
życie.
Od niego zaczęła się praca badawcza psychoanalizy.
-
sfery
świadomości
(ego -
jaźń)
„ego”, koordynuje postrzeżenia zmysłowe z akcją mięśni. Pełni funkcje samoobronne
na zewnątrz, przez rozpoznawanie bodźców, gromadzenie o nich doświadczenia (w pamię-
ci), unikanie zbyt silnych bodźców (poprzez ucieczkę), uczy się zmieniać w celowy sposób
świat
zewnętrzny na swoją korzyść (aktywność). Kontroluje „id” poprzez uzyskiwanie wła-
dzy nad popędami. Stara się uzgodnić relacje pomiędzy „id” i „superego”.
-
sfery nadświadomości
(superego =
nadjaźń), będącej siedzibą surowych nakazów i
osądów. „Superego”, owoc długotrwałego okresu dzieciństwa, dorastania i dojrzewania, w
którym człowiek jest poddany kontroli i wpływom wychowawczym rodziców i społeczeń-
stwa (odziedziczona przeszłość i kulturowa teraźniejszość z którymi muszą być uzgadniane
działania).
Tym, co w decydujący sposób określa zachowanie człowieka, są dwa silne
popędy:
eros -
dążenie do
życia
i przyjemności oraz
thanatos -
popęd
śmierci,
dążenie do niszcze-
nia. Gdyby popędy te nie były trzymane w karbach, zagrażałyby dobru społecznemu. Nor-
my moralne, religijne i społeczne sprawiają,
że
człowiek wypiera te popędy do podświado-
mości lub przekształca je (sublimuje) w zachowania społecznie pożyteczne, tworząc w ten
sposób kulturę.
Kultura, w tym również religia, stanowi kompensatę popędów. Według Freuda
bo-
gowie
są „stworzeni przez psychiczne siły człowieka”. Co to znaczy? Freud zauważa analo-
gię między nerwicą a obrzędami religijnymi. Dostrzega też jednak zasadniczą między nimi
różnicę: nerwica ma charakter „prywatny”, religia - „powszechny”. W jaki sposób to wyja-
śnić?
Freud stawia hipotezę, iż nerwica i religia mają wspólne pochodzenie, przy tym
pierwsza jest zakorzeniona w psychice indywidualnej, druga - w psychice zbiorowej,
ukształtowanej w zaraniu ludzkości i przekazywanej wszystkim ludziom. Ilustruje to rysu-
nek-
t
rzy sposoby realizacji popędów wg Freuda
Religia, moralność
Cywilizacja, Przyjaźń, filantropia.
To co zbiorowe
(Sublimacja)
Popędy (seksualne)
(Stłumienie)
To co prywatne
Stosunki płciowe z partnerem płci przeciwnej.
Zjawiska codzienne, jak czynności pomyłkowe,
zapomnienia, sny.
Zjawiska patologiczne, w tym nerwice i psy-
chozy.
2
Kiedy popędy nie mogą się normalnie realizować, inwestują energię w sposób po-
średni
na dwóch drogach: albo ulegają
stłumieniu,
albo
sublimacji.
W pierwszym przy-
padku, stłumione, wyłaniają się z psychiki w sposób pośredni w najrozmaitszych zachowa-
niach, np. czynnościach pomyłkowych, nerwicach itp. W przypadku sublimacji owocem ich
działania jest kultura, przyjaźń itp. Freud nie wyjaśnił, dlaczego czasami energia psychiczna
jest tłumiona, a czasami sublimowana.
b. Religia
Nerwica – zdaniem Freuda – powstaje w następujący sposób: W wieku około czte-
rech, pięciu lat dziecko wiąże się bardzo mocno z matką i pragnie, by była ona jego wy-
łączną własnością. Ojciec jawi się dziecku jako rywal. Dziecko usunęłoby go najchętniej,
ale - ponieważ ojciec góruje nad nim musi ustąpić i poddać się jego woli. To jest istota tzw.
kompleksu Edypa.
---------------------------
Edyp (gr.
Οἰδίπους
Oidipous – według tradycyjnej etymologii „o obrzękłych kost-
kach u nóg”, od
οἰδέω
oideo „nabrzmiewać, puchnąć” iπούς pus „stopa”) – w mitologii
greckiej syn Lajosa i Jokasty.
Wyrocznia delficka oznajmiła Lajosowi,
że
jego syn ma go zabić i poślubić własną
matkę. Kiedy urodził mu się syn Edyp, Lajos przebił mu stopy
żelaznymi
gwoźdźmi, spętał
i nakazał służącemu Forabasowi zostawić go w górach. Ten jednak uratował Edypa, przeka-
zując go pasterzom, którzy zanieśli go do bezdzietnego króla Koryntu Polibosa oraz jego
żony
Merope.
Kiedy Edyp dorósł, udał się do wyroczni delfickiej, która wyjawiła mu,
że
zabije
własnego ojca i poślubi matkę. Przerażony tym Edyp, przekonany,
że
jego ojcem jest król
Koryntu, postanowił udać się w odległą krainę, aby zapobiec spełnieniu się wyroczni.
W drodze natknął się na starca podróżującego pod eskortą. Buńczuczny młodzieniec
nie chciał usunąć się z drogi, wywiązała się bójka, w której z rąk Edypa zginął starzec, któ-
rym był ojciec Edypa, Lajos.
Edyp dotarł do Teb, gdzie po
śmierci
Lajosa władzę przejął Kreon. Pod miastem gra-
sował okrutny potwór Sfinks, który mordował przechodzących ludzi i kupców nie znają-
cych odpowiedzi na jego zagadkę. Dzięki wizji z proroczego snu Edyp uratował miasto od
potwora, rozwiązując jego zagadkę i w nagrodę otrzymał rękę Jokasty (czyli własną matkę).
Miał z nią dwóch synów (Polinika i Eteoklesa) i dwie córki (Antygonę i Ismenę).
Jednak Teby zaczęły nawiedzać nieszczęścia. Edyp dowiedział się od wróżbity Tejre-
zjasza,
że
jest to kara za ojcobójstwo i kazirodztwo. W końcu, Edyp dowiaduje się od sługi,
który przeżył morderstwo jego ojca,
że
przepowiednia wypełniła się. W rozpaczy oślepił się
i udał na wygnanie, gdzie towarzyszyła mu Antygona. Ukojenie i oczyszczenie z win zyskał
w Kolmass, gdzie zmarł.
---------------------------
Freud uważa,
że
dziecko najczęściej wyrasta z tej sytuacji edypowej (kompleksu
Edypa). Zdarza się jednak,
że
pozostaje jej więźniem: nie potrafi się oderwać psychicznie
od matki i odczuwa autorytet ojcowski jako zagrożenie. Z czasem ten represywny autorytet
utrwala się w postaci uwewnętrznionej jako
superego
(mówiąc językiem tradycyjnym - su-
mienie). Powstaje nerwica: neurotyk
żyje
w lęku przed oddaniem się przyjemności i rado-
ści.
U korzeni nerwicy tkwi fakt, iż człowiek pozostał dzieckiem zdominowanym przez oj-
3
ca. „Niezależnie od swego wieku neurotyk jest istotą chorą na relacje ze swymi rodzicami”
1
.
Freud podejrzewa,
że
istnieje jakiś
uniwersalny kompleks Edypa,
który pozostawił
ślady
w ludzkiej psychice. Otóż w „dzieciństwie” ludzkości nastąpiło takie oto wydarzenie:
Ojciec sprawując całą władzę i przywłaszczając sobie wszystkie przyjemności płynące z
posiadania kobiet, odsuwał od udziału w nich synów. W pewnym momencie nastąpił bunt
synów i dokonanie morderstwa ojca. Aby w przyszłości nie powtórzyła się podobna sytu-
acja, synowie wprowadzili zakaz kazirodztwa i zabójstwa. W ten sposób zapoczątkowali oni
kulturę i cywilizację.
Uwolnieni od władzy ojca synowie dostali się w jeszcze większą niewolę: wkroczyli
w
sferę doświadczenia winy.
W ten sposób stali się niewolnikami winy. Tamto doświad-
czenie – sądzi Freud – zostało utrwalone w tzw.
zbiorowej nieświadomości.
Każdy z nas
jest spadkobiercą tamtego doświadczenia.
Aby uwolnić się od poczucia winy,
ludzie powo-
łali do
życia
religię.
Bóg religii to nic innego tylko symbol tamtego zamordowanego ojca.
Modląc się do niego i czcząc go, ludzie spodziewają się uwolnienia od winy. Czytamy u
Freuda (Totem
i tabu):
„Religia totemiczna powstała z poczucia winy synów, jako próba złagodzenia tego poczucia
i zjednania skrzywdzonego ojca poprzez późniejsze posłuszeństwo. Jak się okazało, wszystkie póź-
niejsze religie były także próbami rozwiązania tego samego problemu, różniąc się jedynie ze wzglę-
du na stopień kultury, na jakim dokonują tej próby, i co do dróg, które wybierają; wszystkie jednak
że
są reakcjami na to samo wydarzenie, od którego zaczęła się kultura i które odtąd nigdy nie po-
zwoliło spocząć ludzkości”
2
.
Stawiamy pytanie, dlaczego indywidualny człowiek włącza się w tradycję religijną?
Jaką funkcję pełni religia dzisiaj?
Odpowiedź Freuda jest następująca: siła religii polega na tym,
że
ma ogromną zdol-
ność przychodzenia z pociechą człowiekowi, w którym pod szatkami dorosłości tkwi spra-
gnione ukojenia dziecko. Niektórzy uciekając od nędzy
życia
chronią się w kryjówce cho-
roby, nerwicy, inni sięgają po narkotyki i alkohol, jeszcze inni wybierają pogoń za przyjem-
nościami i wrażeniami. Dla większości ludzi najlepszą, najbardziej skuteczną drogą, przy-
noszącą umęczonemu sercu pociechę, jest religia.
W „Kulturze
jako
źródło
cierpień”
Freud pisze:
„Życie, do jakiego jesteśmy zmuszeni, jest
dla nas zbyt ciężkie, przynosi nam zbyt wiele cierpień, rozczarowań, nierozwiązywalnych zadań.
Aby je znieść, nie możemy obejść się bez
środków
uśmierzających”
3
.
W „Przyszłości
pewnego złudzenia”
Freud pisze dalej:
„Bogowie zachowują swoje potrójne zadanie. Muszą egzorcyzmować lęki natury, godzić
człowieka z okrucieństwem losu manifestującym się szczególnie w
śmierci
i wynagradzać cierpienia
i prywacje, które
życie
społeczne nałożyło na człowieka”
4
.
Podsumowanie koncepcji religii Freuda:
Religia jest kolektywną nerwicą,
środ-
kiem uśmierzającym wszelki ból istnienia.
c. Uwagi krytyczne
1. Freud sprowadził religię do faktu psychicznego, a w tym opisie religii całkowicie
pominął realne istnienie przedmiotu religii (Boga). Wyciągając z danych psychologii ogólne
wnioski nt. istoty religii przekroczył swoje kompetencje jako psycholog i wszedł na teren
M. Neusch,
U
źródeł
współczesnego ateizmu. Sto lat dyskusji na temat Boga,
Paryż 1980, s. 119.
Z. Freud,
Totem i tabu,
w: tenże:
Człowiek, religia, kultura,
Warszawa 1967, s. 130-131.
3
Tenże,
Kultura jako
źródło
cierpień,
w: tenże,
Człowiek…,
s. 247.
4
Tenże,
Przyszłość pewnego złudzenia,
w: tenże,
Człowiek…,s.
161.
1
2
4
filozofii i metafizyki.
2. Uznaniowo i apriorycznie diagnozuje
źródło
ludzkiego cierpienia. Człowiek cierpi
nie tylko – jak chce Freud – z powodu niezaspokojenia popędów, ale także, ale przede
wszystkim, m.in. z powodu
osamotnienia
(Fromm), czy
braku poczucia sensu
(Frankl).
3. Freudowska teoria odnosi się jedynie do pewnego typu religijności i wynikającej z
niej określonej koncepcji Boga. Jest to w istocie karykatura religii, religijność infantylna i
wykrzywiona, traktuje bowiem Boga jako istotę surową, represywną,
żądającą
od człowieka
posłuszeństwa, oraz istotę pocieszającą płaczące dziecko. Niektóre religie, np. chrześcijań-
stwo, chociaż zdają sobie sprawę z tego,
że
człowiek jest bytem ułomnym, a jego
życie
oprócz jasnych stron posiada też mroczne aspekty, wcale nie dążą do utrzymania go w in-
fantylizmie, lecz formują do dojrzałej religii jako relacji do Boga miłości, np. w chrześci-
jaństwie szczytem ludzkiej egzystencji -
życie
heroiczne.
4. Ponadto jako lekarz psychiatra badał ludzi o naruszonej równowadze emocjonalnej
i psychicznej, a na podstawie tak selektywnie nie reprezentatywnego materiału badawczego
trudno wyciągać obiektywne wnioski i rozciągać je na całą rzeczywistość.
2. Carl Gustav Jung – zbiorowa nieświadomość
źródłem
religii
Bardziej wnikliwe podejście do religii prezentuje Carl Gustav Jung, twórca drugiego
po psychoanalizie Freuda kierunku psychologii głębi, zwanego
psychologią analityczną.
C. G. Jung (ur. 26 lipca 1875 w Kesswil w Szwajcarii, zm. 6 czerwca 1961 w Zury-
chu) – szwajcarski psychiatra i psycholog. Ojciec jego był pastorem, studiował w Bazylei,
miał pięcioro dzieci. Był twórcą psychologii głębi, na bazie której stworzył własną koncep-
cję nazywaną psychologią analityczną (stanowiącą częściową krytykę psychoanalizy Freu-
da). Wprowadził pojęcia
nieświadomości zbiorowej, synchroniczności
oraz
archetypu,
które odegrały wielką rolę w naukach o kulturze.
W roku 1907 Jung spotyka w Wiedniu S. Freuda i rozpoczyna trwający kilka lat
okres intensywnej współpracy i przyjaźni. Freud z czasem zaczął dostrzegać w Jungu swego
najwybitniejszego ucznia i następcę. Wyrazem tego zaufania było mianowanie go redakto-
rem naczelnym czasopisma – powołanego przez siebie –
Jahrbuch für psychoanalytische
und psychopathologische Forschungen
(Rocznik badań psychoanalitycznych i psychopato-
logicznych) i powierzenie funkcji przewodniczącego (założonego przez siebie)
Międzyna-
rodowego Towarzystwa Psychoanalitycznego
(Jung pełnił tę funkcję w latach 1910 - 1913).
Do zerwania z Freudem doszło w 1913 roku w wyniku opublikowania przez Junga
książki
Wandlungen und Symbole der Libido
(wznawianej obecnie pt.:
Symbole przemiany.
Analiza preludium do schizofrenii),
w której przedstawił własne ujęcie kompleksu kazirodz-
twa i definicję pojęcia libido.
Sam Jung twierdził,
że
głównym powodem zerwania z psychoanalizą Freuda była
niezgoda na panseksualizm. Jung nie podzielał przekonania Freuda, swojego mistrza,
że
w
każdym zachowaniu człowieka dominującą rolę pełnią motywy seksualne. W tym samym
roku Jung zrezygnował z pracy dydaktycznej na rzecz własnych badań i praktyki prywatnej.
Kryzys psychiczny, jaki pociągnęło za sobą zerwanie z Freudem, a także wybuch I wojny
światowej
spowodowały,
że
aż do roku 1921 – a zatem do chwili opublikowania
Psycholo-
gische Typen
(Typy psychologiczne) – publiczna aktywność Junga znacznie osłabła, ale to
właśnie w tym okresie wykrystalizowały się idee, które zawarł w późniejszych dziełach.
Osobny rozdział w dziele Carla Gustava Junga stanowi psychologia religii, którą
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin