LITERATURA POWSZECHNA XVI-XVII w.
prof. Katarzyna Mroczkowska-Brand
 

I.                  "OD ILUZJI PRAWDY DO PRAWDY O ILUZJI"

W. Shakespeare, Hamlet

[kontekst historyczny]

A) Sytuacja w Anglii

- bunt hrabiego Essexa
- królowa Elżbieta I - umierająca; była dziewicą - problem dziedziczenia tronu

- zagrożenie wojną religijną (+ król - głową kościoła anglikańskiego od czasu Henryka VIII; deklaracja innowierstwa lub ateizmu jednoznaczna ze zdradą stanu)
B) Biografia Szekspira

· ur. 1564, zm. 1616

· "najciemniejszy" okres życia: 1601-1606:

- śmierć ojca i czteroletniego syna (a zakaz odprawiania mszy za dusze zmarłych)

- niezidentyfikowana Dark Lady (czarnowłosa i czarnooka, wbrew ówczesnym kanonom piękna)
- do spisku Essexa należał hrabia Southampton, blisko związany z Szekspirem (dedykacja sonetów)

= wtedy Szekspir pisze swoje największe sztuki: Hamleta, Makbeta, Króla Leara i Otello.
C) Teatr w Anglii

- The Theatre, 1576 r.

- The Globe, 1599-1642. Napis nad teatrem: "Totus mundus agit histrionem" = "Cały świat odgrywa rolę"

- były spółkami autorsko-aktorskimi -> ograniczenie wpływu dworu i Kościoła - relatywna niezależność, swoboda twórcza

- demokratyczność: widzami zarówno arystokracja, jak chłopstwo

D) Duch epoki

- barokowa obsesja na punkcie złudzeń optycznych
- moda na teatralizację życia (śluby, pogrzeby itp. - jak przedstawienia teatralne)

- pierwsze refleksje o psychice ludzkiej (nie - duszy czy rozumie)

1) Legenda Hamleta

·         sagi i eddy islandskie (Islandia - kolonią duńską)

·         baśnie duńskie; historia Amleda

·         Saxo Gramaticus, "Gesto Danorum" - spisał legendę o Amledzie na przełomie XII i XIII w.

·         XIII w.: poeta Snori Sturluson

·         XVI w.: François de Belleforest, "Historie tragiczne" - antologia; pierwsza wersja, w której Hamlet ginie; ważny motyw praw do tronu. (Szekspir mógł przeczytać tę wersję, znał j. francuski)

·         Thomas Kyd, "Hiszpańska tragedia" - tragedia zemsty w stylu senekańskim

·         UR-HAMLET; prawdopodobnie autorstwa Kyda, zaginiony.

2) "Hamlet" Szekspira w zestawieniu z poprzednikami

              a) To, co się powtarza:

- postać Hamleta; bratobójcze zabójstwo ojca Hamleta (ale zmieniają się sposoby zabójstwa);

- małżeństwo matki Hamleta z jej szwagrem

- (udawane) szaleństwo Hamleta

* motyw teatru w teatrze pojawia się już u Kyda; Szekspir go rozbudowuje

              b) Zmiany, które do legendy wprowadził Szekspir

- schemat tragedii zemsty: duch + alegoria zemsty + krwawa akcja

- szekspirowski "Hamlet" podporządkowany jest pytaniu: Jaka jest najważniejsza różnica między tym co jest a tym, co się wydaje?

3) Monologi w "Hamlecie"

*klasyczny monolog: mówiący jest na scenie sam; monolog spełnia określoną funkcję (np. służy analizie psychologicznej postaci) lub jest popisem retorycznym; przygotowuje zwroty akcji

ich istotą - kwestionowanie: porządku świata, własnego toku rozumowania i przeżywanych emocji
! oparte na (auto)ironii

Cztery monologi:

I + III = o samobójstwie i ohydzie świata

II + IV = obowiązek zemsty i poczucie winy;

              iluzoryczność postrzegania rzeczywistości

*ważne w jakim kontekście są wygłaszane

I: Akt I, scena II; po scenie tronowej, Hamlet jeszcze nie wie, że ojciec został zamordowany, a już myśli o samobójstwie, nie wspomina o kwestii praw do tronu; furia spowodowana postawą matki;

II: Akt II, scena II; przed tym monologiem - rozmowa z aktorami, zamówienie deklamacji fragmentu "Iliady": rozpacz Hekuby po śmierci Priama i kontrast w stosunku do zachowania matki; aktor tak doskonale oddaje emocje - grając, a Hamlet nie potrafi ulec swoim autentycznym emocjom na tyle, żeby pchnęły go do dokonania zemsty -> czym się różnią prawdziwe emocje od udawania?; relacja grania do bycia; próba odegrania (i ewokowania) emocji, które pchną go do zemsty; "mózgu mój, wymyśl coś!".

III: Akt III, scena II: "Być albo nie być"; wcześniej - rozmowa Ofelii z królem, ukrycie króla i Poloniusza za arrasem (Hamlet wiecznie ma poczucie, że jest podsłuchiwany); po nim - "obrzydliwa" rozmowa z Ofelią (ciemna strona charakteru Hamleta); pożądanie śmierci jako ukojenia;

IV: Akt IV, scena IV:  monolog retoryczny, "pod publikę"; nieustanne kwestionowanie, zmiany punktu widzenia; temat zemsty; pytania egzystencjalne; celowe wzmaganie własnych emocji, histrioniczność, doprowadzanie się do szaleństwa; pozorny podziw dla Fortynbrasa (Hamlet - dumny czy zazdrosny?)

4) Hamlet Szekspira a Don Kichote Cervantesa

a) wspólny - zamysł nad błędami percepcji (różnica między tym co jest, a co wydaje się być); jest on trzonem obu historii, ale został inaczej przedstawiony, "obudowany";

b) TRAGIKOMIZM; próba uchwycenia złożoności świata; rzeczywistość taka, jaką jest, nie - idealna

c) Hamlet i Don Kichote - niezdolni do miłości

*1616 - data śmierci: Cervantesa, Szekspira i Garcilaso de la Vegi; prekursorzy walki o ochronę praw autorskich (wraz z Montaignem)

* TRAGIKOMIZM w "Hamlecie": gry słowne (np. rozmowy z Poloniuszem) i czarny humor (grabarze) -> na pytanie "Gdzie jest Poloniusz?" (Akt IV, scena III, gdy już jest martwy) Hamlet odpowiada: "Na kolacji (...) tylko nie tam, gdzie on je, ale gdzie jego jedzą".

5) Zaburzenia percepcji w Hamlecie:

- teatr w teatrze

- rozbieżność sądów strażników na temat ducha -> ostatecznie nie wiadomo, czym jest

- aluzje na różnych poziomach (wynikało to z "demokratyczności" teatru elżbietańskiego)

- problem skrytobójstwa czyni starego Hamleta ofiarą i odsuwa na dalszy plan jego ocenę moralną, a przecież sam mówi o swoich grzechach, które nie pozwalają na jego zbawienie i nakłania Hamleta do zemsty - nie po chrześcijańsku.

- naturalna skłonność Hamleta do melancholii, jego "zakochanie się w śmierci" + jego obrzydzenie dla rozmnażania życia

- w Akcie III, scenie IV Hamlet mówi do ducha: "twoja łaskawa postać" -> traktuje ducha jako figurę swojego ojca; podobnie w akcie I scenie V: "Czy kochałeś swojego ojca, Hamlecie?" (nie: czy mnie kochałeś?)

6) Ważne informacje, sytuacje i cytaty

- jedyna szczera relacja: przyjaźń Hamleta z Horacjem; Horacjo - obecny w sztuce tylko po to, żeby pokazać, że uczciwość i szczerość jest możliwa

- rozmowa Hamleta z Rosencrantzem i Guildensternem w akcie II scenie II; "A człowiek?..." -> zakwestionowanie pojęć historii idei:

              - łańcucha bytów

              - człowieka jako mikrokosmosu analogicznego do makrokosmosu

              - theatrum mundi

- akt III, scena III: Hamlet rozważa zabójstwo Klaudiusza, gdy ten (udaje że) się modli, ale rezygnuje z obawy, że Klaudiusz mógłby zostać zbawiony (zabójstwo + brak przebaczenia i miłosierdzia)
- Klaudiusz - jedyną postacią w "Hamlecie", która szczerze analizuje swoje postępowanie

- najbardziej romantyczna scena: Akt III, scena IV - pojawienie się ducha podczas rozmowy Hamleta z Gertrudą: "Wstąp pomiędzy nią a duszę drżącą..."

- aktualna wówczas sprawa świętości ludzi, dyskusja nad istnieniem Czyśćca, nowy obrzęd pogrzebowy; w akcie V, scenie I Laertes martwi się o pogrzeb Ofelii;

- kontrowersje z punktu widzenia chrześcijanizmu:

              - nakaz zemsty ze strony duszy, która jednocześnie chce odkupienia

              - fałszywa modlitwa Klaudiusza i jednoczesne rozważania Hamleta o zabójstwie

              - samobójstwo Ofelii (+ szaleństwo rozumiane wówczas jako opętanie)

Z historii rozwoju tragedii:

- możliwość łączenia tragizmu z komizmem: wbrew Arystotelesowi, ale grunt pod takie połączenie przygotowały średniowieczne mirakle; w okresie renesansu - podział na sztukę wysoką i niską, wyraźny podział w teatrze dworskim; "czyste postaci" sztuk: tragedie senekańskie/ komedie dell'arte

- teatr francuski w XVII wieku powraca do takich wyraźnych podziałów - zmieniają to dopiero romantycy

- II nurt: rodzący się teatr nowożytny: Hiszpania i Anglia; tragikomizm; w Hiszpanii - postać graciosa (=błazna) obowiązkowa w każdej sztuce - domagała się go publiczność; w Anglii - brak definicji dramatu, ważne, żeby podobał się publiczności.

M. Montaigne, Esej o kanibalach

- "Próby" wydane w 1580 r.

- Życie prywatne Montaigne'a - typowe dla szlachcica francuskiego w XVI wieku; jednocześnie, w tle,  najkrwawsze wojny religijne (noc św. Bartłomieja...)

- Problematyka eseju:

              - czy Europejczycy mają prawo twierdzić, że walczą o ideały? - porównanie kanibalizmu do torturowania żywych i rzucania ich szczątków na pokarm świniom pod sztandarami religii i cywilizacji;

              - krytyka bałwochwalstwa wobec starożytnych (myślenia scholastycznego) przy jednoczesnej nikłej znajomości własnej natury.

II.             

sen

III.          

teatr

IV.           THEATRUM MUNDI

              = idea/metafora/porównanie/topos                                                                                 ~                    ~

życie

Geneza

1. Platon
- ludzie jako kukiełki w rękach bogów (-> w "Królu Learze": ludzie jak muchy ...