METAMORFOZY
kompozycja carmen perpetuum[1]
W początkowym czterowierszu (prooemion) Owidiusz zapowiada, że:
- opowie o przemianach dokonujących się w świecie
- w porządku chronologicznym
- sprawcami przemian są bogowie
- od nich oczekuje pomocy w realizacji zamierzenia
- podstawą struktury poematu będzie jego ciągłość
Od eposu homeryckiego poemat różni właśnie struktura- nie jednowątkowa, ale rozczłonkowana. Owidiusz realizuje „ciągłość” przez stosowanie stylu, metrum i narracji homeryckiej w opisie wydarzeń w porządku chronologicznym. Każde opowiadanie jest odrębną cząstką strukturalną i jednocześnie elementem większej całości. „Występowanie każdego z tych opowiadań w tego rodzaju podwójnej roli w strukturze utworu stanowi jego podstawową cechę kompozycyjną, odróżniając go zarówno od eposu typu homeryckiego, jak i aleksandryjskiej poezji „kolektywnej”, operującej opowiadaniem rozczłonkowanym na pewne krótsze całości (epyllia), nie wykazujące żadnych istotniejszych powiązań strukturalnych” (Stabryła)
Uwaga- mit jest ahistoryczny, więc trudno go wkleić w porządek chronologiczny. Owidiusz porządkuje mity grupując je wokół postaci (Medea) lub miejsca (Attyka, Kreta). Często krzyżuje te dwa kryteria. Drugi sposób porządkowania to zasada podobieństwa lub kontrastu.
„Metamorfozy” występują w poemacie w 3 znaczeniach:
· tematycznym, gdzie:
o przemiana jest elementem centralnym- Niobe, Dafne, Syrinks
o przemiana jest tylko elementem pobocznym- Faeton – jego siostry Heliady zmieniły się w czarne topole
o przemiany nie ma w ogóle :) jak w micie o śmierci Achillesa
· jako reguła strukturalna – przemiany świadczą o baśniowości świata, są rozciągłe w czasie; większość elementów ulega nieustannym zmianom bez zakłócania spójności dzieła (narracja – czasem 1-osobowa, czasem kompozycja ramowa, łączenie mitów w cykle, zestawianie kontrastowe)
· jako zasada interpretacji świata – przemiany obejmują przeszłość i teraźniejszość, granice między możliwym niemożliwym są płynne; w świecie, w którym nawet bogowie ulegają przemianom, nie może być żadnej stabilności- jej brak to zasada powszechna.
analiza wybranych fragmentów ze względu na ich znaczenie dla potomnych[2]
1. starożytność
- duża popularność, prawie jak Wergili, choć po wygnaniu do Tomi August kazał usunąć go z bibliotek publicznych
- odgrywano scenki pantomimiczne na podst. Metamorfoz
- aluzje Seneki Filozofa, czasem krytyczne
- Kwintylian, Seneka, Juwenalis, Stacjusz, Kwintus ze Smyrny, Klaudia, Prudencjusz
- chrześcijańscy: Laktancjusz, Hieronim, Tertulian, Ambroży, Augustyn (styl, słownictwo, frazeologia)
2. średniowiecze – aetas Ovidiana
- w szkołach, komentowany, moralizowany i interpretowany alegorycznie: Jan z Garlandii, Giovanni del Bonsigniori
- Boecjusz De consolatione philosophiae – reminiscencje z Met.
- pseudo-ovidiana – próbują go naśladować
- Dante, Boccaccio, Chaucer, Petrarka – chwalą i czerpią garściami słownictwo i frazeol.
- widać w poezji wagantów, prowansalskich trubadurów, Roman de la Rose, w Gestach
- Cefal i Prokris u Boccaccia w De genealogia deorum
- Tereus, Filomela i Prokne u Chretiena de Troyes
- kult postaci Owidiusza (mędrzec i czarodziej)
3. renesans
- przekłady na języki narodowe (William Caxton na ang.)
- Ronsard, Montaigne, Tasso (Jerozolima), Ariosto (Orlando), Milton (Raj), Szekspir (Sen nocy letniej, Burza)
- dramat francuski: Belleuda (Meleager), Pierre de Boussy (Medea, Ariadna), Corneille (Andromacha)
- lit hiszpańska: Lope de Vega, Cervantes, de Camoes, Calderon de la Barca
4. później – Goethe, Schiller, Pope, Swift, Joyce, Ezra Pound, Eliot
A w Polsce :
- znają i czerpią: Kadłubek, Jakub Świnka,
- nawiązują w swoich utworach: Jan Smolik, St. Herakliusz Lubomirski (Piram i Tyzbe), Kochanowski (panna IX w Pieśni świętojańskiej o sobótce), Piotr Wężyk Widawski (Philomela), no i oczywiście Samuel ze Skrzypny Twardowski (Dafnis w drzewo bobkowe przemieniła się)
-tłumaczą: Andrzej Zbylitowski, Jakub Żebrowski, Józef Moczydłowski, Bruno Kiciński, Jan Sękowski, Anna Kamieńska, Stanisław Stabryła, uff…
Nie wiem, które fragmenty są ważne, może mnie ktoś oświeci; więc proponuję pomyśleć nad Piramem i Tyzbe i porównać ich ze Snem nocy letniej albo nad bobkową Dafnis Samuela ze Sktrzypny, bo te dwa konkretne przykłady wykorzystania znamy dobrze.
[1] pojęcie carmen perpetuum to przekład z greckiego słów hen aeisma dienekes pochodzących z Ajtiów Kallimacha, ale znaczenie jest u Owidiusza inne niż w Ajtiach, które są eposem hezjodejskim.
[2] Tu mamy skrót ze „wstępowego” rozdziału „Met. u potomnych”. Nie sądzę jednak, żeby naszemu Januszkowi o to chodziło; no, ale o tym dalej. Na razie przegląd zainteresowań potomnych Owidiuszem.
Volakis