Pawlak, Magdalena J. - Ulica Piotrkowska – wizerunek literacki a historyczny (2009).pdf

(163 KB) Pobierz
Magdalena J. Pawlak
Uniwersytet Łódzki
U
LICA
P
IOTRKOWSKA
–
WIZERUNEK LITERACKI A HISTORYCZNY
Dokonana przeze mnie analiza wizerunku Łodzi w kontekście
Ziemi obiecanej
Władysława
Stanisława Reymonta
1
pozwoliła mi się zetknąć z ciekawym problemem, jakim jest
konfrontacja literackiego wizerunku miasta z jego historycznym obrazem, odtworzonym na
podstawie źródeł, w przypadku wspomnianej pracy głównie kartograficznych. Z tego względu
zdecydowałam się ponownie podjąć to zagadnienie, jednakże tym razem w oparciu o szersze
spektrum dzieł literackich (powieści i nowele, które ukazały się drukiem przed 1914 r.), przy
jednoczesnym skupieniu się na omówieniu wybranego elementu miasta, jakim jest
nieodzownie kojarząca się z Łodzią ulica Piotrkowska.
Najbardziej znanym portretem literackim dziewiętnastowiecznej Łodzi jest, wychodząca
drukiem w latach 1897–1898 w „Kurierze Codziennym”, a następnie wydana w 1899 r. w
formie książkowej
2
,
Ziemia obiecana
W. S. Reymonta. Nie jest to jednak pierwsza „łódzka”
powieść – miała dwie poprzedniczki: utwór, ukazujący się w 1890 r. na łamach „Biesiady
Literackiej”, autorstwa Walerii Marrené-Morzkowskiej,
Wśród kąkolu
3
oraz wydrukowaną w
1895 r.
Bawełnę
Wincentego Kosiakiewicza, publikowaną rok wcześniej w „Gazecie Polskiej”
4
.
W tym samym roku, co książkowa edycja
Ziemi obiecanej,
wydana została również powieść
Władysława Rowińskiego –
Julka
5
, a w 1905 r., w ramach zbioru
W Łodzi: szkice i wrażenia,
kilka nowel jego autorstwa:
Dwa pokolenia, Przemówił, Bez tytułu, Kwiaty dla Prusa
6
. Ponadto
Łódź została opisana m.in. w noweli
Mańka
Artura Gliszczyńskiego
7
oraz powieściach:
Wir
powieść z niedawnych czasów
Mariana Galewicza
8
i
Lokaut powieść łódzka
Kazimierza
Laskowskiego
9
.
W wymienionych powyżej utworach Łódź bywa opisywana rozmaicie, na ogół jednak w
sposób bardzo ogólny. Podobnie jest z ulicą Piotrkowską, która w części utworów –
Wśród
kąkolu, Bez tytułu, Kwiaty dla Prusa, Mańce
i
Lokaucie
– w ogóle nie jest wymieniana. Natomiast
opisy i wzmianki, zawarte w pozostałych utworach, stanowić będą punkt wyjściowy moich
dalszych rozważań, które po konfrontacji z wybranymi źródłami kartograficznymi
10
,
M. J. P a w l a k,
Łódź „Ziemi Obiecanej” – reymontowska wizja a rzeczywistość historyczna w świetle wybranych źródeł
kartograficznych,
[w:]
Per aspera ad astra. Materiały z XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów,
t. VII,
Historia
Polski pod zaborami,
red. A. Ś w i ą t e k, Kraków 2008, s. 57-73.
2
H. M a r k i e w i c z,
Reymont Władysław,
[w:]
Polski słownik biograficzny,
t. XXXI, z. 2, s. 224.
3
Łódź, która przeminęła w publicystyce i prozie (antologia),
red. P. B o c z k o w s k i, Łódź 2008, s. 171.
4
Ibidem,
s. 267.
5
Ibidem,
s. 53-148; na podstawie: W. R o w i ń s k i,
W Łodzi: szkice i wrażenia,
Warszawa 1905 (pierwodruk
1899).
6
Wszystkie w pierwodruku z 1899 r.;
ibidem,
s. 149, 157.
7
Ibidem,
s. 393; na podstawie A. G l i s z c z y ń s k i,
Obrazki,
Warszawa 1907.
8
Ibidem,
s. 399-492; na podstawie: M. G a l e w i c z,
Wir: powieść z niedawnych czasów,
Warszawa 1908.
9
Ibidem,
s. 498; na podstawie: K. L a s k o w s k i,
Lokaut: powieść łódzka,
Warszawa 1907.
10
Archiwum Państwowe w Łodzi [dalej: APŁ], Kartografia. sygn. 577,
Plan sytuacyjny uregulowanych ogrodów
sukienniczych w Mieście Łodzi położonego w Obwodzie Łęczyckim Woiewodztwie Mazowieckim pomierzył rysował w roku 1823 F
de Viebig;
Ibidem, Kartografia. sygn. 519c,
Plan sytuacyjny osady rękodzielniczej Łódka pod miastem rządowym Łódź w
1
215
uzupełnionymi analizą materiału ikonograficznego w postaci kart pocztowych z epoki i
reprodukcji fotografii, mają odpowiedzieć na pytanie, czy i na ile wizerunek literacki
odzwierciedla XIX-wieczne realia historyczne.
Najważniejszą datę w dziejach Łodzi, od momentu nadania praw miejskich 29 VII 1423 r.,
stanowi 18 IX 1820 r. Tego dnia niewielkie, rolnicze miasteczko, jakim była ówczesna Łódź,
zostało zaliczone dekretem Namiestnika Królestwa Polskiego do grupy miast fabrycznych.
Jednocześnie podjęto działania, zmierzające do regulacji zabudowy Starego Miasta oraz
wytyczenia nowych osad, przeznaczonych dla przybywających z Niemiec rękodzielników
11
.
Najpierw na gruntach rządowych przystąpiono do wyznaczenia „traktu”, wzdłuż którego
miały być skupione nowe osady
12
.
Pierwszą z nich – Nowe Miasto – wytyczono w latach 1821–1823, na południe od Starego
Miasta. Całość projektu z położonym centralnie, ośmiobocznym rynkiem charakteryzowała
się symetrią w kierunkach wschód–zachód i północ–południe, a główną oś stanowił „Trakt
od Piotrkowa”, wiodący w kierunku Starego Miasta
13
.
W okresie tym ulicą Piotrkowską nazywany był jedynie niewielki odcinek Traktu
Piotrkowskiego, przebiegający przez Stare Miasto wzdłuż zachodniej pierzei tamtejszego
rynku
14
. Dopiero w 1823 r. ówczesny burmistrz Antoni Czarnkowski wraz z budowniczym
obwodowym Krzysztofem Dürringiem oznaczyli ulice słupami, z umieszczonymi na nich
tablicami z nazwami. W miejscu obecnej ulicy Nowomiejskiej, na granicy ze Starym miastem
stanął pierwszy słup z napisem „Ulica Piotrkowska”, a jej przedłużenie w kierunku
północnym nazwano ulicą Cygańską, a następnie Zgierską
15
.
W latach 1824–1827 na południe od Nowego Miasta wytyczona została, według projektu
Jana Leśniewskiego, osada Łódka. Swoim kształtem zbliżona była do litery „L”. Jej główny
trakt stanowiła ulica Piotrkowska, wzdłuż której wytyczono prostopadłe do niej, wąskie i
długie Place Rękodzielnicze. Od strony zachodniej ich granicę wyznaczała ulica Wólczańska,
a od strony wschodniej ulica Dzika. Ponadto w południowym krańcu od strony wschodniej z
ulicą Piotrkowską graniczyły usytuowane wzdłuż rzeki Jasień posiadła wodno-fabryczne
16
.
Wytyczenie Osady Rękodzielniczej Łódka stanowi zamknięcie pierwszego etapu regulacji
miasta. Dalsze rozszerzenie granic w XIX w. i na początku XX w. – z 1840 r., tworzące tzw.
Nową Dzielnicę oraz z 1908 r., włączające niewielkie obszary o charakterze miejskim,
usytuowane przy granicach administracyjnych
17
, nie dotyczyły ulicy Piotrkowskiej, która w
1828 r. została określona w piśmie rządowym jako: „Ulica główna […] przez osadę
sukienniczą Łódź i osadę lniano-bawełnianą Łódka przechodzi”
18
.
Obwodzie Łęczyckim w Województwie Mazowieckim na wyroby lniane i bawełniane założonej. Sporządzony w Miesiącu
Listopadzie 1827 roku przez Jana Leśniewskiego; Plan miasta Łodzi 1853,
[w:] O. F l a t t,
Opis Miasta Łodzi pod względem
historycznym, statystycznym i przemysłowym,
Warszawa 1853;
Plan miasta Łodzi z zaznaczeniem najważniejszych fabryk i
projektowanych dojazdów kolejowych dróg Hilarego Majewskiego sygnowany datą 28 XI 1889,
APŁ Kartografia. sygn. 530;
Plan Łodzi wydany ok. 1900 r. przez Rudolfa Fryderyka Luthera w Łodzi,
reprint wydany przez Księgarnię-Antykwariat
Nike
w posiadaniu autorki.
11
Łódź 1423–1823–1973. Zarys dziejów i wybór dokumentów,
red. R. R o s i n , M. B a n d u r k a, Łódź 1974, s. 20.
12
Łódź. Dzieje miasta,
t.1, red. R. R o s i n, B. B a r a n o w s k i, J. F i j a ł e k, Warszawa-Łódź 1980, s. 156.
13
Plan sytuacyjny uregulowanych ogrodów sukienniczych…
14
Łódź. Dzieje miasta…,
s. 149-150.
15
A. R y n k o w s k a,
Ulica Piotrkowska,
Łódź 1970, s. 8.
16
Plan sytuacyjny osady rękodzielniczej Łódka…
17
M. K o t e r, S. L i s z e w s k i, A. S u l i b o r s k i,
Łódź i region Polski środkowej. Podręcznik wiedzy o regionie dla
licealistów,
Łódź 2000, s. 220-221.
18
APŁ, Akta miasta Łódź 5396, k. 82-86; cyt. za: A. R y n k o w s k a,
op. cit.,
s. 8.
216
Jak wynika z planów, Łódź nie posiadała centralnego punktu, jakim w innych miastach był
rynek. Taką rolę, zgodnie z przytoczonym powyżej cytatem, miała spełniać i spełniała ulica
Piotrkowska, wzdłuż której ukształtowało się swoistego rodzaju śródmieście
19
. Przebiegała
ona centralnie przez Rynek Nowego Miasta oraz wzdłuż pierzei trzech placów, posiadających
w swojej nazwie wyraz „rynek”: Rynek Starego Miasta, Rynek Fabryczny i Rynek Górny
20
.
Przecinały ją przecznice – z północy w kierunku południowym – Północna, Średnia,
Południowa, Dzielna, Krótka, Przejazd (najwyżej położona ulica na obszarze ówczesnego
miasta
21
), Nawrot, Główna, Pusta, Boczna. Od strony wschodniej dochodziła do niej
Cegielniana, od zachodniej zaś Placowa i Czerwona
22
.
W pobliżu Rynku Nowego Miasta dominowała zabudowa murowana, ustępująca w
kierunku południowym zabudowie drewnianej, z wyjątkiem odcinka między ulicami Główną i
Boczną
23
. Parterowe domy drewniane, kryte gontem, z czterema oknami wychodzącymi na
Piotrkowską, wznoszono według wzoru począwszy od 1823 r. Dwa lata później zaczęto
wznosić obszerniejsze domy murowane. W zabudowie tej można rozróżnić domy rządowe,
przeznaczone na wynajem bądź sprzedaż oraz domy prywatne, wznoszone przez właścicieli
na zakupionych gruntach. Konstrukcja i wygląd wznoszonych budynków były bardzo do
siebie podobne, tym samym zabudowa ulicy miała charakter jednolity
24
.
Na przełomie lat 20. i 30. XIX w. w południowej części ul. Piotrkowskiej, na obszarze tzw.
dzielnicy fabrycznej, zaczęto wznosić pierwsze obiekty o charakterze przemysłowym, do
których należą m.in. budynki fabryczne, przeznaczone na farbiarnię i drukarnię Jana
Traugotta Langego, wzniesione w 1828 r. oraz tzw. „Biała Fabryka” – trzypiętrowy,
klasycystyczny budynek fabryki Ludwika Geyera, wzniesiony w latach 1835–1837
25
.
Ówczesny wizerunek Piotrkowskiej trafnie ujął autor pierwszej łódzkiej monografii pt.
Opis Miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym
– Oskar Flatt:
Długie, regularne, ruchliwe panorama przedstawiają oku szeregi większą częścią niskich, murowanych,
jednostajnych domków, rozpoczynających się w rynku Nowego miasta […] i biegnących długim pasmem
aż do fabrycznej dzielnicy, gdzie wyniosłe gmachy stanowią wielkie, ostateczne ogniwo tego łańcucha
26
.
Niestety ten najwcześniejszy okres kształtowania się Łodzi nie został uwieczniony
w literaturze, niepoświęcającej również zbyt wiele miejsca zjawisku intensywnych przemian,
prowadzących do powstania wielkoprzemysłowego miasta, jakim stała się Łódź u schyłku
XIX w. Nieustanny napływ ludności, której liczba w 1880 r. przekroczyła 100 tys. osób, a do
końca wieku uległa potrojeniu
27
, przy jednoczesnym funkcjonowaniu w tych samych
granicach administracyjnych, powodował proces, określony w literaturze fachowej
„dośrodkowym rozwojem miasta”
28
lub „rozwojem do wewnątrz”
29
. Zerwano wówczas z
dotychczasowymi zasadami lokowania zakładów przemysłowych w południowej części
M. K o t e r, S. L i s z e w s k i, A. S u l i b o r s k i,
op. cit.,
s. 217.
Plan miasta Łodzi 1853…
21
Plan Łodzi wydany ok. 1900 r.…
22
Plan miasta Łodzi 185...
23
Loc. cit.
24
A. R y n k o w s k a,
op. cit.,
s. 11-15.
25
Ibidem,
s. 27-30.
26
O. F l a t t,
op. cit.,
s. 113.
27
M. K o t e r, S. L i s z e w s k i, A. S u l i b o r s k i,
op. cit.,
s. 223.
28
Ibidem,
s. 225.
29
K. S t e f a ń s k i,
Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r.,
Łódź 2003, s. 23.
19
20
217
miasta
30
. Budowa fabryk objęła również jego północne obszary oraz tereny śródmieścia, gdzie
w głębi działek zabudowanych z frontu domami mieszkalnymi, lokowano obiekty
przemysłowe. Masowo dokonywano również parcelacji, a następnie zabudowy dawnych
działek przeznaczonych dla tkaczy, prządków i sukienników. Proces ten przebiegał
zasadniczo w dwóch etapach. Pierwszy to lata 60. i 70. XIX w., gdy niskie drewniane domki
stanowiły jeszcze front posesji, a w podwórkach, jako boczne oficyny stawiano piętrowe
murowane budynki. Drugi etap przypadł na lata 80. i 90. XIX w., kiedy wspomniane wyżej
frontowe domy uległy wyburzeniu. Na ich miejscu budowano kamienice o zróżnicowanej
formie architektonicznej, w której dominował historyzm oraz eklektyzm, a na przełomie
wieków secesja
31
. W ten sposób ukształtowały się typowe dla Łodzi ciemne podwórka-
studnie, pozbawione dostępu słońca, powietrza i zieleni.
Pogłębiający się chaos w związku ze wzrostem ilości posesji spowodował, iż władze miasta
w 1863 r. zdecydowały się zreformować i rozszerzyć nazewnictwo ulic
32
. Wyznaczono
również nowe drogi oraz przedłużono stare. Zmiany te objęły również ulicę Piotrkowską,
która została skrócona na odcinku północnym. Biegła od Nowego Rynku w kierunku
południowym. Natomiast odcinek między Starym a Nowym Rynkiem nazwano ulicą
Nowomiejską
33
. W wyniku wspomnianej reformy od zachodniej strony Piotrkowskiej
zmieniono nazwy istniejących ulic na nowe
34
: Północnej na Ogrodową, Południowej na
Zawadzką, Dzielnej na Zieloną, Krótkiej na św. Benedykta, Przejazd na św. Andrzeja, Nawrot
na Rozwadowską, Głównej na św. Anny, Pustej na św. Karola, Bocznej na Radwańską. Tym
samym tylko ul. Cegielniana także po zachodniej stronie Piotrkowskiej zachowała swoją
nazwę i jako jedyna ją „przecinała”
35
.
Opisany powyżej obraz Łodzi, a tym samym ulicy Piotrkowskiej, drugiej połowy XIX w. i
początków XX w. utrwaliły wspomniane przeze mnie powieści. Najwcześniejsze spośród
zmian, dotyczących wyglądu głównej arterii miasta, zauważył W. Rowiński w powieści
Julka:
Łódź zaczęła zatracać charakter osady fabrycznej coraz bardziej, a przybierać szaty miejskie przynajmniej
na zewnątrz. Na rogu Zawadzkiej i Piotrkowskiej stanął gmach wielki, który pałacem od razu nazwano.
Wznieśli go Scheiblerowie, dając przykład innym współmieszkańcom do zdobienia miasta […]. Geyerowie
postawili piękny pałacyk na Piotrkowskiej, a fabrykant Meyer urządził pomiędzy Piotrkowską a Dziką
nową ulicę, którą zabudował ładnemi domami
36
.
Powyższy fragment wymienia aż trzy obiekty wzniesione przy ulicy Piotrkowskiej.
Pierwszym z nich jest neorenesansowa kamienica Karola Scheiblera, wybudowana w latach
1879–1881. Autorem projektu trzypiętrowego budynku przy ul. Piotrkowskiej 11 był
prawdopodobnie Hilary Majewski
37
. Pojawienie się tego okazałego gmachu, zwieńczonego
ośmioboczną kopułą, dało impuls do wznoszenia przy ulicy Piotrkowskiej coraz okazalszych
budowli, nadających jej elitarny charakter. Poza mieszkaniami w ich wnętrzach urządzano
biura bądź wykorzystywano je w celach handlowych np. jako sklepy firmowe, cukiernie,
kawiarnie, etc.
Ibidem,
s. 19.
Łódż. Dzieje miasta…,
s. 183.
32
K. S t e f a ń s k i,
op. cit.,
s. 20.
33
Plan Łodzi wydany ok. 1900 r.…
34
K. S t e f a ń s k i,
op. cit.,
s. 20.
35
Plan miasta Łodzi z zaznaczeniem najważniejszych fabryk…; Plan Łodzi wydany ok. 1900 r.…
36
W. R o w i ń s k i,
Julka,
[w:]
Łódź, która przeminęła…,
s. 123.
37
K. S t e f a ń s k i,
op. cit.,
s. 78.
30
31
218
W 1884 r. wzorem Scheiblerów Towarzystwo Akcyjne Ludwika Geyera wzniosło przy ul.
Piotrkowskiej 74 neorenesansową kamienicę, według projektu Juliusza Junga. Przeznaczona
była przede wszystkim na biura firmy i składy. Ponadto zlokalizowano w niej znaną
restaurację Sprzączkowskiego oraz od końca XIX w. warszawski Bank Handlowy.
Ostatnim z wymienionych obiektów jest, moim zdaniem jedno z najciekawszych założeń
urbanistycznych XIX-wiecznej Łodzi, czyli pasaż Meyera. Został on również opisany przez
współczesnych W. Rowińskiemu Artura Gliszczyńskiego i Antoniego Mieszkowskiego w
reportażu
Łódź miasto i ludzie:
cała połać ziemi zmieniała się „w pasaż”, i dziś już każdy wie, że tu stanął pomnik, świadczący, jak firmie
Meyer fortuna sprzyjała, że ten szereg domów, przedzielonych ogrodami, oświetlony elektrycznością, urósł
kolejno, i że nie stało wolnego miejsca
38
.
Wytyczony w latach 1883–1885, między Piotrkowską a Dziką, był jedyną w Łodzi
prywatną ulicą. Jako pierwszy został oświetlony światłem elektrycznym. Przypisywany
Hilaremu Majewskiemu neorenesansowy projekt składał się z okazałej willi Ludwika Meyera,
wybudowanej w latach 1884–1885 oraz trzech mniejszych willi, wzniesionych ok. 1885 r.,
przeznaczonych na wynajem. Koncepcja ta nie sprawdziła się i po dwudziestu latach, w
1905 r. ulica przeszła na własność państwa
39
.
Pisząc o Pasażu Meyera, warto również wspomnieć o najbardziej znanej łódzkiej cukierni
Aleksandra Roszkowskiego, usytuowanej u zbiegu tejże ulicy z Piotrkowską. Było to jedno z
ulubionych miejsc spotkań towarzyskich Łodzian. Wspomina o niej również na kartach
Ziemi
obiecanej
W. S. Reymont: „Cudne miasto – szepnął Moryc stojąc na rogu pasażu Meyera i
przymrużonymi oczyma patrząc po tych nieskończenie długich groblach domów, co ściskały
ulice […] i wszedł do cukierni narożnej”
40
.
Przy Piotrkowskiej usytuowane były również budynki użyteczności publicznej, m.in. hotele
(„Grand” i „Victoria”), teatry („Victoria”), domy bankowe, sklepy, etc. Większość badanych
przeze mnie utworów nawet ich nie wzmiankuje. Tylko W. S. Reymont wspomina o „Grand
Hotelu”
41
oraz Hotelu i Teatrze „Victoria”
42
, w którym umieścił nawet kilka znaczących scen
swojego utworu.
„Grand Hotel” został otwarty w początkach 1888 r. po przebudowie dokonanej przez
Ludwika Meyera. Jak na ówczesne warunki wyposażony był bardzo nowocześnie – posiadał
urządzenia sanitarne, oświetlenie gazowe. Znajdowały się w nim restauracja z kawiarnią, a w
okresie letnim w hotelowym ogrodzie urządzano koncerty. W następnych latach gmach
systematycznie rozbudowano, według projektu m.in. Gustawa Landau-Guttentegera i Dawida
Landego. Ostatecznie tuż przed wybuchem I wojny światowej przybrał, znaną dziś, formę
zwartego czworoboku o pięciu kondygnacjach (wraz z parterem). Nowy wystrój zyskały
również sale restauracyjne, klatki schodowe oraz część pokojów i apartamentów
43
.
Naprzeciwko „Grand Hotelu”, w dwupiętrowym budynku wzniesionym w stylu
neorenesansowym, usytuowany był, funkcjonujący od 1876 r. hotel „Victoria”. W rok później
z inspiracji Józefa Teksela, kierownika polskiej grupy teatralnej, właściciel posesji Wilhelm
Kern wzniósł gmach teatralny, funkcjonujący wśród łodzian jako Teatr Kerna, a następnie od
A. G l i s z c z y ń s k i, A. M i e s z k o w s k i,
Łódź miasto i ludzie,
[w:]
Łódź, która przeminęła…,
s. 8.
K. S t e f a ń s k i,
op. cit.,
s. 62-63.
40
W. S. R e y m o n t,
Ziemia obiecana,
b.m.w. 2007, s. 125.
41
Ibidem,
s. 181.
42
Ibidem,
s. 35, 43.
43
K. S t e f a ń s k i,
op. cit.,
s. 90-91; i d e m,
Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi,
Łódź 2000, s. 26-27.
38
39
219

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin