Szlakiem twierdz poznańskich - fortyfikacje do 1815r.PDF

(224 KB) Pobierz
SZLAKIEM TWIERDZY POZNAŃ
Z przeszłości fortyfikacji
poznańskich (do 1815 roku)
Poznań już tysiąc lat temu należał do jednych
z najlepiej ufortyfikowanych miejsc w tej części
Europy. Strategiczne położenia miasta sprawiło,
że
w
średniowieczu
był to punkt ważny ze względu na
wyjątkowo dobre warunki do przeprawy przez War-
tę, których nie było ani na południe ani na północ
od miasta. To tu, na prawym brzegu Warty na
Ostrowie Tumskim powstał najlepiej ufortyfikowany
– otoczony drewniano-ziemnymi wałami – gród
w państwie pierwszych Piastów. W końcowej fazie
był to już duży zespół grodowy.
W 1253 roku Poznań otrzymał przywilej lokacyj-
ny. Stworzone w wyniku lokacji założenie prze-
strzenne lewobrzeżnego miasta na kilka wieków
zdeterminowało jego dalszy rozwój. Początkowo
miasto prowizorycznie chronione było drewniano-
-ziemnym wałem oraz fosą. Początków ceglanego
muru obronnego należy doszukiwać się w okresie
panowania Przemysła II, około roku 1275. W tym
samym czasie rozpoczęto też budowę murowanego
zamku, na wzgórzu w północno-zachodniej części
obwodu, dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym. Wznie-
sione pod koniec XIII wieku obwarowania z czasem
zatraciły swoje walory obronne. Władze miejskie
stanęły przed problemem unowocześnienia fortyfi-
kacji. W latach 1430-1470 przystąpiono do otocze-
nia miasta drugim, niższym murem, wzmocnionym
licznymi basztami artyleryjskimi, z trzech najbar-
dziej zagrożonych stron, tj. od północy, zachodu
i południowego zachodu. Dodatkowego zabezpie-
czenia nie wymagała wschodnia część miasta –
Wartę uznano za przeszkodę dostatecznie trudną do
sforsowania przez nieprzyjaciela.
Średniowieczny
Poznań musiał oczywiście posiadać bramy, umożli-
wiające normalne funkcjonowanie miasta. Cztery
największe znajdowały się na traktach wylotowych.
Na południu była to Brama Wrocławska, na północy
Wroniecka, zaś na wschodzie Wielka i Wodna. For-
tyfikacje prezentowały się niezwykle okazale. Nad
niższym murem zewnętrznym górował dawny trzy-
nastowieczny, a nad nimi wieże zamkowa i ratu-
szowa, dachy oraz wieże kościelne.
1
Średniowiecze
zakończyło się dla poznańskich
umocnień dopiero w czasach potopu szwedzkiego.
W czasie wojen – w XVII i XVIII wieku – Poznań nie
stanowił już trudnej do zdobycia twierdzy i prze-
chodził z rąk do rąk, zajmowany przez Szwedów,
Rosjan, Sasów, a nawet polskie wojska konfederac-
kie. Umocnienia z tego okresu opierały się głównie
o stare mury miejskie, jedynie wybrane fragmenty
wzmacniano przy pomocy ziemnych, palisadowa-
nych bastionów.
Wiek XIX był w Poznaniu wiekiem zaboru pru-
skiego. Decyzje podjęte na Kongresie w Wiedniu
w 1815 roku spowodowały znaczne okrojenie zabo-
ru. Poznań znalazł się w odległości zaledwie kilku-
dziesięciu kilometrów od granicy z Królestwem Kon-
gresowym. Sytuacja urealniła możliwość konfliktu
Prus z Rosją. Ze względu na strategiczne położenie
i obawy przed polskim ruchem niepodległościowym
w pruskich kołach militarnych szybko podjęto decy-
zję o ufortyfikowaniu miasta. Prusacy przystąpili do
rozbudowy systemu twierdz na granicy z Rosją.
Część z nich pochodziła jeszcze z XVIII wieku,
a niektóre trzeba było stawiać od nowa. Ostatecznie
system obejmował: Grudziądz, Toruń, Poznań, Gło-
gów, Nysę i Kłodzko. Główna rola obronna oprócz
Poznania, przypadła twierdzy w Toruniu. Również
Rosjanie podjęli budowę wielkich twierdz przy swo-
jej zachodniej granicy w Warszawie, Modlinie czy
Dęblinie.
Twierdza Poznań w XIX wieku
Inicjatorem planu ufortyfikowania Poznania
w XIX wieku był generał Karl von Grolman – szef
V Korpusu Armii pruskiej, który już w 1816 roku
przeprowadził na polecenie Fryderyka Wilhelma II
rozpoznanie. Projekt fortyfikacji był wielokrotnie
aktualizowany i w ostatecznej formie opracowany
najprawdopodobniej w 1827 roku. Rok później pro-
jekt sporządzony przez gen. Johanna Leopolda Lu-
dwiga von Brese zatwierdził Fryderyk Wilhelm II
rozporządzeniem adresowanym do generała Karla
von Hake, ministra wojny. W projekcie wymienione
były wszystkie charakterystyczne elementy później-
szej twierdzy, m.in. umocnienia na prawym brzegu
Warty oraz poligonalny rdzeń na lewym brzegu. Król
niezwłocznie nakazał również budowę obszernego
2
fortu na Winiarach i u jego stóp dwóch
śluz
na
Warcie i Wierzbaku z mostami, przejściami i osła-
niającymi je umocnieniami.
W miejscu, w którym miała powstać twierdza, na
górującym nad miastem Wzgórzu Winiarskim
23 czerwca 1828 roku przystąpiono do kopania
rowów pod przyszłe fosy. Podjęte prace przebiegały
wprawdzie wolno, lecz z pruską systematycznością.
Wszystkie gotowe obiekty natychmiast uzbrajano
i obsadzano załogą. Ogólny zarys umocnień Cytade-
li ukształtował się około 1839 roku, lecz ostateczna
sylwetka twierdzy formowana była jeszcze w latach
siedemdziesiątych XIX wieku. Cytadela stała się
wówczas najistotniejszym elementem wewnętrznego
pierścienia fortecznego.
Umocnienia prawobrzeżne budowano od końca
lat 30-tych do roku 1846. Zaś prace przy lewo-
brzeżnym rdzeniu trwające 20 lat rozpoczęto
w marcu 1840. W efekcie powstał półokrągły poli-
gonalny rdzeń o promieniu 1 km, obejmujący od
południa i zachodu całe położone na lewym brzegu
miasto. Rdzeń połączył się z wybudowanymi wcze-
śniej
prawobrzeżnymi umocnieniami.
Około 1850 roku pojawiła się koncepcja budowy
Cytadeli Tumskiej. Dostrzeżono wtedy naturalne
właściwości obronne Ostrowa Tumskiego oddzielo-
nego od pozostałych części miasta starymi ciekami
wodnymi (lub ich pozostałościami). Wyodrębniona
wewnętrzna cytadela wokół Katedry i Zagórza obej-
mowała stare umocnienia na północ od
świątyni
(Kawalier Katedralny,
Śluza
Katedralna i Most
Śró-
decki z lat 30-tych) i nowej Reduty Katedralnej
(z 2. połowy lat 50-tych) oraz otoczenie ich od
wschodu i zachodu kanałami wodnymi, a od półno-
cy starą wodną fosą przed Kawalierem Katedralnym
(pozostałością Cybiny).
Jednak i w tym kształcie twierdza nie przetrwała
długo. Postęp w dziedzinie broni spowodował,
że
po
wojnie francuskiej postanowiono zmodyfikować
twierdze niemieckie. 24 czerwca 1872 wydane zo-
stało zarządzenie gabinetowe, które zalecało posze-
rzenie poznańskiej twierdzy wieńcem wysuniętych
samodzielnych dzieł przystosowanych do obrony
okrężnej – była to tzw. koncepcja systemu fortowego
ześrodkowanego. W następnych latach opracowano
projekt ogólny oraz szczegółowe plany nowych dzieł
i w roku 1876 przystąpiono do budowy zewnętrzne-
go pierścienia fortów. W latach 1876-1886 miasto
otoczono pierścieniem dziewięciu fortów głównych i
3
trzech pośrednich. Twierdza zyskała zewnętrzny
pierścień obronny o
średnicy
9,5 km i obwodzie
prawie 30 km. Krótko po zatwierdzeniu projektu
przystąpiono do pierwszych prac budowlanych.
Poprzedziło je wytyczenie działek fortecznych
i oznaczenie ich granitowymi kamieniami granicz-
nymi z wykutymi literami F.G. (Festungs-Grenze,
granica własności fortecznej). Budowa tak wielkiego
dzieła powodowała liczne głosy sprzeciwu miesz-
kańców. W roku 1882 w związku z nakazem wycię-
cia lasów i zarośli, odwoływali się właściciele zale-
sionych terenów należących do Górczyna, Rudnicza
i
Świerczewa,
położonych na przedpolach fortów VII,
VIII i IX.
Kolejny postęp w technikach oblężniczych wy-
musił uszczelnienie pierścienia przy pomocy kolej-
nych fortów pośrednich oraz kilkudziesięciu schro-
nów. Do 1896 roku Poznań otoczony został regular-
nym pierścieniem 18 fortów, w którym naprzemien-
nie umieszczonych było 9 fortów głównych (Fort
I-IX) i 9 pośrednich (Zwischenwerk Ia-IXa).
Średnia
odległość między dziełami zmniejszyła się do 2 km,
a pierścień miał promień 4-5 kilometrów licząc od
Ratusza na Starym Rynku. Na międzypolach fortów
rozmieszczono schrony dla piechoty, artylerii oraz
składy amunicji. Pierścień dzielił się na 4 odcinki,
wymuszone układem wodnym Poznania:
−
odcinek południowo-wschodni (forty I, Ia, II, IIa) od
Warty do doliny Cybiny strzeżonej przez Fort III,
−
odcinek północno-wschodni (forty IIIa, IV) od
Cybiny do Warty,
−
odcinek północny (forty IVa, V, Va, VI, VIa) na
lewym brzegu Warty do doliny Bogdanki strze-
żonej
przez Baterię Bogdanka,
−
odcinek południowo-zachodni (forty VII, VIIa,
VIII, VIIIa, IX, IXa) do Warty.
Równolegle do rozbudowy twierdzy i zmian w za-
sadach jej taktycznej obrony malało znaczenie star-
szych fortyfikacji, powstałych do 1869 roku. Stały
się one nie tylko mało przydatne, ale i stanowiły
przeszkodę dla rozbudowy miasta. Dlatego też
w roku 1902 rozpoczęto likwidację niektórych dzieł
twierdzy poligonalnej, zwłaszcza rdzenia – nie speł-
niającego już swojej pierwotnej funkcji w sytuacji
powstałej po ukończeniu zewnętrznego pierścienia
fortów artyleryjskich.
Do dzisiaj zachowało się niewiele pozostałości
dawnej twierdzy poligonalnej, są to m.in.: resztki
Fortu Winiary (obecnie Park Cytadela) część redity
4
Fortu Roon na terenie Elektrociepłowni Poznań,
zachodni mur skarpy Warty w miejscu Wielkiej
Śluzy,
dobrze zachowany zachodni przyczółek
Śluzy
Katedralnej i odcinek muru do mostu na
Śródkę,
blokhauz placu broni fortu Colomb (zachowane
wnętrza zaadaptowano na pub Colomb), zasypane
ruiny najniższej kondygnacji redity Fortu Prittwitz
Gaffron na Zawadach, fragmenty kaponiery kolejo-
wej pod przejściami podziemnymi powstałego
w latach 70-tych XX wieku Ronda Kaponiera oraz
Śluzy
Cybińskie. Zachowana w lepszym stanie
śluza
znajduje się w pobliżu Nowego Zoo, zaś pozostałości
drugiej zostały wykorzystane jako przepust pod
ulicą Jana Pawła II, nie opodal Ronda
Śródka,
dla
wypływającej z jeziora Maltańskiego Cybiny.
Nowy pierścień fortów połączony został drogą
rokadową, umożliwiającą przegrupowywanie wojsk
i sprzętu (droga ta przebiegała równolegle do linii
frontu). Jej całkowita szerokość wynosiła 9 m, od
strony przedpola wybrukowana została na szeroko-
ści
4,5 m, a z obu stron wykopano rów odwadniają-
cy. Od drogi rokadowej rozchodziły się promieniście
na zewnątrz drogi dojazdowe do fortów, a do we-
wnątrz drogi promieniowe prowadzące do miasta.
Droga rokadowa musiała ginąć w krajobrazie, dla-
tego też była maskowana wysokimi drzewami, two-
rzono wzdłuż niej obustronną aleję składającą się
z gatunków przydatnych do powstania dodatkowej
przeszkody w razie ataku. W takiej sytuacji drzewa
mogły być podcięte i obalone na drogę. Aleje drzew
ukrywały również w cieniu maszerujące wojsko,
utrudniając ich dostrzeżenie czy ocenę liczebności.
Połączone korony zaś znacznie utrudniały obserwa-
cję z góry. Około 1884 roku wszystkie forty połą-
czono siecią telegraficzną, której centrala znajdowa-
ła
się w Forcie Winiary, a linie telegraficzne biegły
wzdłuż dróg fortecznych. Z czasem w miarę rozwoju
miasta jej odcinki nazywano ulicami. I tak po lewej
stronie Warty są to ulice: Al. Solidarności – Nara-
mowicka – Lechicka – Lutycka – Polska – Bułgarska
– Jugosłowiańska – Czechosłowacka. Zaś po prawej
stronie rzeki są to obecne ulice: Forteczna – Obod-
rzycka – Kurlandzka – Krańcowa – Gdyńska – Bał-
tycka. W ten sposób powstała obwodnica Poznania
od południa i północy przerwana korytem rzeki
Warty. Przez wiele lat nosiła ona nazwę Szosy
Okrężnej. W razie militarnej konieczności obwodni-
ca miała zostać połączona poprzez wybudowanie
mostów wojskowych. Zachowane fragmenty orygi-
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin