-9-SZTUKA RENESANSU-ARCHITEKTURA.docx

CHRONOLOGIA

RENESANS 1400 - 1600

WŁOCHY

FRANCJA

NIEMCY

wczesny

1400 - 1460

1490 - 1520

1520 - 1555

dojrzały

1460 - 1530

1520 - 1550

1555 - 1590

manieryzm

1520 - 1600

1550 - 1610

1560 - 1610

Architektura renesansu nawiązywała do architektury antyku - przede wszystkim starożytnego, cesarskiego Rzymu, w drugiej kolejności do architektury greckiej - ale początkowo polegało to na przejmowaniu elementów formalnych (porządki architektoniczne, ornamentyka, detale). Przejmowanie układów przestrzennych architektury antycznej było, szczególnie w architekturze sakralnej, niemożliwe ze względu na odmienne potrzeby liturgiczne - świątynia starożytna była domem bóstwa, a nie miejscem zgromadzeń znacznych rzesz wiernych. Wpływ antyku polegał na podjęciu i własnej interpretacji ogólnych koncepcji doskonałości, harmonii, prostoty, formułowanych w traktatach pierwszych humanistów. Ponieważ doskonałą figurą geometryczną jest koło (ma ono niezliczoną ilość równorzędnych osi symetrii; kwadrat ma ich tylko cztery), za plan idealny uznano plan centralny. Bezpośrednie nawiązania do centralnych planów antycznych pojawiły się dopiero w dojrzałym renesansie (Tempietto), realizowane były w budowlach niewielkich, dominowało natomiast łączenie planu centralnego z planem wzdłużnym. Przykładem wieloletniego procesu dostosowywania planu idealnego do wymogów liturgii jest bazylika św. Piotra na Watykanie, w której kolejne wersje planu centralnego uzupełnione zostały w końcu traktem wzdłużnym. Warto podkreślić, że budowle centralne były w starożytności rzadkością, a znaczenie Panteonu polega nie tyle na centralnym planie, co na zastosowanym przekryciu kopułowym.

Budowle świeckie, przede wszystkim renesansowe pałace, wzorowane były na antycznej insuli. Tu również miała miejsce istotna reinterpretacja, ponieważ starożytna insula była mieszkalnym budynkiem wielorodzinnym (czyli odpowiednikiem współczesnego "bloku", a w wersji bogatszej "apartamentowca", co na jedno wychodzi), natomiast palazzo był zwykle siedzibą rodu lub budowlą publiczną.

Rekonstrukcja insuli z Ostii (z lewej) i Palazzo Jacopo da Brescia Rafaela Santi (1519)

Również teorie urbanistyczne renesansu nie odwoływały się do rzeczywistych założeń urbanistycznych antyku. Starożytne miasta rzymskie powstawały w długim procesie historycznym i dopiero z czasem podejmowano próby ich uporządkowania. Rzym, poza kwartałami wypełnionymi budowlami reprezentacyjnymi, stanowił plątaninę wąskich uliczek obudowanych masą wysokich, tandetnie budowanych, ciągłe zawalających się lub niszczonych pożarami insuli. Projekty o czytelnym planie realizowano w miastach budowanych całkowicie od nowa - jak w Pompejach, czy w przypadku zbudowanego na polecenie Trajana, północno-afrykańskiego miasta Timgad, a także w powstających na północnej granicy imperium obozach wojskowych (schemat ulic: cardo-decumanus)

Podstawy urbanistyki renesansowej stworzył florencki architekt Filerete, projektując w 1464 r. teoretyczne miasto nazwane Sforzinda o planie wpisanej w koło gwiazdy. Plan ten nigdy nie został zrealizowany, ale posłużył jako wzór dla wielu renesansowych miast otaczanych nowoczesnym systemem fortyfikacji. Ponieważ był planem idealnym, odpowiadającym abstrakcyjnym ideałom humanistycznej teorii, w praktyce plany rzeczywiste dostosowywano do warunków miejscowych, stosując przy tym często różne "zabiegi" nadające rzeczywistości pozór wyższego porządku. Przykładem może być wykonany w 1502 r. przez Leonarda da Vinci projekt miasta Imola, mającego typowy układ garnizonowego obozu rzymskiego, ale na rysunku otoczonego kolistym fragmentem terenu podzielonego osiami symetrii. Ani idealnie wytyczone granice opracowania terenu, ani osie symetrii nie mają związku z układem miasta, ale niewątpliwie coś "sugerują". W rzeczywistości nie znaczą nic. Zawsze można tak wyznaczyć koło, żeby jego środek wypadł na skrzyżowaniu głównych ulic...
Siła stworzonej przez renesans idealnej wizji świata była tak wielka, że odżywała i w okresie baroku i w teoretycznych planach miast-ogrodów powstających pod koniec XIX wieku i w urbanistyce XX-wiecznej awangardy.

PATRONAT:
- Papiestwo
- Medyceusze we Florencji
- Gonzaga w Mantui
- Sforza w Madiolanie
- Farnese w Rzymie
- Malatesta w Rimini
- d'Este w Ferrarze i Modenie.

PUBLIKACJE:
- Leon Battista Alberti, De re aedificatoria, 1450
- Filarete (Antonio di Pietro Averlino), Libro architettonico, 1464
- Francesco di Giorgio, Trattato di architettura civile e militare, 1500
- Sebastiano Serlio, Regole generali d'architettura, 1537
- Andrea Palladio, I quattro libri dell'architettura, 1570
- Giacomo Barozzi da Vignola, Regola delle cinque ordini d'architettura, 1562

ARCHITEKCI:
- Renesans wczesny (Quattrocento) - 1400-1500
Fillipo Brunelleschi (1377–1446), Michelozzo (1396–1472), Leon Battista Alberti (1402–1472)
- Renesans dojrzały - 1500-1525
Donato Bramante (1444–1514), Antonio da Sangallo (1485–1546), Rafael Santi (1483–1520)
- Manieryzm - 1525-1600
Baldassare Peruzzi, (1481–1536), Giulio Romano, (1499–1546), Michelangelo Buonarroti (1475–1564)
Andrea Palladio, (1508–1580), Giacomo della Porta, (1533–1602)

DOKUMENTACJA:
Naobszerniejsza dokumentacja rzymskiej architektury renesansowej:
P. Letarouilly, Édifices de Rome moderne; ou, Recueil des palais, maisons, églises, couvents et autres monuments, 3 tomy, 1840
(ilustracje z tej książki będą wkrótce w naszej BIBLIOTECE).

Filippo Brunelleschi (1377-1446, włoski architekt i rzeźbiarz, pionier stylu renesansowego w architekturze.
Najważniejsze dzieła:
- projekt drzwi do baptysterium katedry we Florencji, 1401
- kościół San Lorenzo we Florencji, 1419-1428
- Ospedale degli Innocenti (Szpital niewiniątek), 1419-1424
- kopuła katedry we Florencji, 1420-1436
- kaplica Pazzich, 1430
- kościół Santo Spirito 1434.
Podobno jest autorem perspektywy we fresku Massaccia "Trójca Święta" z kościoła Santa Maria Novella 1425-7.

Kościół San Lorenzo, Sagrestia Vecchia (Stara Zakrystia) 1419, Florencja

Leon Battista Alberti (1404-1472) był włoskim humanistą, teoretykiem sztuki i architektem.
Napisał traktat o budownictwie De re aedificatoria libri decem (w oparciu o Witruwiusza) 1443-1452, oraz o malarstwie De pictura (1435). Opracował zasady perspektywy zbieżnej i metody jej wykreślania.
Zaprojektował:
- kościół San Francesco (Tempio Malatestiano) w Rimini, 1446
- Palazzo Rucellai we Florencji, 1457-58, zbudowany 1460
- kościół Santa Maria Novella we Florencji, 1458, zbudowany 1470
- kościół San Sebastiano, Mantua, 1460
- kościół Sant'Andrea, Mantua, 1472

Michelozzo di Bartolomeo Michelozzi (1396 - 1472) włoski rzeźbiarz i architekt.
Był pomocnikiem Lorenzo Ghibertiego i współpracownikiem Donatella. Pracował dla Cosimo Medyceusza.
Zbudował:
- Palazzo Medici-Ricardi, Florencja, 1444-59
- klasztor San Marco, Florencja, 1440
- katedra Santa Maria del Fiore, Florencja, 1472
- Villa Medici Fiesole, 1458-61
- Villa Medici Careggi, 1435-40
- Villa Medici Cafaggiolo, 1452
- Palazzo Comunale, Motepulciano, 1440
- Villa del Trebio, San Piero e Sieve.

Andrea Palladio (1508-1580), włoski architekt i teoretyk architektury.
Napisał traktat I Quattro Libri dell'Architettura (Cztery księgi o architekturze), który, przetłumaczony na język angielski, stał się podstawą stylu zwanego palladianizmem. Część traktatu zawierająca opis i rysunki klasycznych porządków architektonicznych była masowo powielana. Palladio był jednym z artystów, którzy uzupełnili ilustracjami zachowany bez rysunków traktat Witruwiusza i to on skodyfikował styl toskański (Witruwiusz przekazał tylko wzmiankę).
Stworzył własną, prostą i szlachetną interpretację architektury klasycznej.
Zaprojektował i/lub zbudował m.in.:
- Villa Godi, Lonedo di Lugo (Vicenza), 1540.
- Villa Pisani, Bagnolo di Lonigo (Vicenza), 1544-1560
- Villa Angarano, Bassano del Grappa, 1548
- Villa Capra (Rotonda), Vicenza, 1566–71
- Palazzo Chiericati, Vicenza, 1551
- kościół Il Redentore, Wenecja, 1576
- Teatro Olimpico, Vicenza, 1579