-41-(PERIODYZACJA-ARCHITEKTURA MODERNISTYCZNA-SUPREMATYZM-PREEKSPRESJONIZM - FUTURYZM.docx

...........................  PERIODYZACJA..........................................

Architektura modernistyczna to pojęcie obejmujące szereg nurtów o czasami wykluczających się założeniach i celach. Ich jedynym wspólnym elementem jest odrzucenie popularnych w XIX wieku historyzmów, włącznie z architekturą secesyjną, będącą odmianą zmodernizowanego historyzmu (inny był tylko zestaw czerpanych z natury dekoracji), oraz poszukiwanie dróg dla nowej architektury XX wieku, odpowiadającej zarówno nowoczesnej estetyce jak i nowym problemom społecznym (przede wszystkim masowemu budownictwu mieszkaniowemu).
Orientację w historii architektury modernistycznej ułatwi poniższe zestawienie, w którym najważniejszy jest podział na dwa główne nurty, ścierające się w całej historii architektury XX wieku i konkurujące ze sobą do dnia dzisiejszego - ekspresjonizm i funkcjonalizm. Jednak w odniesieniu do architektury zarówno pojęcie ekspresjonizmu ma inne znaczenie niż np. w malarstwie lub rzeźbie, jak i pojęcie funkcjonalizmu ma inne znaczenie niż to sugeruje potoczne rozumienie słowa funkcja.
Ekspresjonizm w architekturze traktuje "funkcję" rozumianą jako logiczny podział przestrzeni użytkowych połączonych logicznym systemem komunikacji jako rzecz oczywistą, ale niewystarczającą. Architektura, oprócz funkcji użytkowej spełnia jeszcze inne zadania, niosąc pewien przekaz kulturowy. Przekaz ten ma charakteru nie intelektualny, ale emocjonalny. Tego, co architektura wyraża (ekspresja) nie rozumiemy, ale odczuwamy w przeżyciu estetycznym, podobnie jak nie racjonalizujemy naszej obecności we wspólnocie kulturowej, odczuwając ją intuicyjnie. Środkami ekspresjonizmu są zarówno elementy ściśle architektoniczne, a więc sposób kształtowania bryły budynku (tektonika), jak i architektoniczna dekoracja. Każdy z tych elementów odbierany jest w zależności od dystansu między człowiekiem i budowlą. Tektonika określa odbiór budynku w przestrzeni publicznej, detal zaś w bezpośrednim jego użytkowaniu. W praktyce architektura ekspresjonistyczna bardzo często poświęca prawidłowe rozwiązanie funkcji użytkowej dla uzyskania zamierzonego efektu emocjonalnego, a najczęściej zmusza do ponoszenia nieuzasadnionych względami użytkowymi kosztów w celu stworzenia ekspresyjnej "oprawy" budowli.
Funkcjonalizm koncentruje uwagę architektury na funkcji użytkowej, traktując jej ładunek emocjonalny nie jako zbędny luksus, ale jako obciążenie zakłócające możliwość racjonalnego działania. Narodził się w okresie przełomu technologicznego umożliwiającego stosowanie nowych technik budowlanych i materiałów, oraz w okresie przełomu kulturowego, gdy w sztuce obecny już był abstrakcjonizm. To właśnie abstrakcjonizm stał się podstawą tego sposobu myślenia, w którym ornament stał się synonimem barbarzyństwa. Architektura funkcjonalistyczna wywodzi się jednak z określonego nurtu abstrakcjonizmu - nie z symbolistycznego suprematyzmu, ani nawet z nominalistycznego konstruktywizmu, ale z holenderskiego elementaryzmu, traktującego budowlę jako mechanizm składający się z racjonalnie połączonych części. Z tego sposobu myślenia wyszła koncepcja domu jako "maszyny do mieszkania", skonstruowanej zgodnie z geometrycznym schematem. W rzeczywistości funkcjonaliści mitologizowali funkcję i porządkujący ją schemat. Genialne projekty Le Corbusiera analizowane z punktu widzenia poprawności rozwiązania funkcji są często przykładami skandalicznych błędów, za które student pierwszego roku architektury dostały komplet pałek. Błędy te nie wynikały jednak z niewiedzy Le Corbusiera, ale z traktowania abstrakcjonistycznej idei jako niepodważalnego schematu.

Pierwsze jednoznacznie ekspresjonistyczne budowle pojawiły się około 1905 r. (Larkin Building Wrighta, domy Poelziga) i tę datę można uznać za początek historii architektury modernistycznej. W drugiej połowie lat 50-ych powstały ekspresjonistyczne projekty Le Corbusiera, który wprawdzie całkowicie zmienił styl projektowania budynków urzędowych i sakralnych, ale w architekturze mieszkaniowej pozostał wierny swoim totalitarnym ideom. Dominacja international style w światowej architekturze lat 60-tych jest prostą konsekwencją wizjonerskiego projektu Miesa van der Rohe z 1922 r. Jednak w tym samym czasie pojawiać się zaczęły ekspresjonistyczne projekty klasyków modernizmu, jak np. Whitney Museum of American Art Macela Breurea z lat 1963-66, oraz realizacje zapowiadające już schyłek modernizmu i narodziny architektury postmodernistycznej (Gateway Arch Saarinena z 1963 r. Tak więc historia klasycznej architektury modernistycznej obejmuje okres 1905-1960, a rozwój architektury współczesnej omówiony jest na stronie 39 Kanonu.

Główne nurty składające się na klasyczny modernizm architektoniczny to:

- preekspresjonizm Wrighta i Poelziga
- architektura preriowa i szkoła Franka Lloyda Wrighta
- architektura atsr&crafts
- architektura futurystyczna
- architektura konstruktywistyczna z jej wątkiem suprematystycznym
- architektura ekspresjonistyczna
- architektura Nowej Rzeczowości i związany z nią Bauhaus, a także architektura Le Corbusiera
- architektura art-deco i jej kontynuacja streamline moderne
- styl międzynarodowy, który zdominował architekturę po II wojnie światowej.

                                 PREEKSPRESJONIZM

Niemiecki architekt Hans Poelzig był od 1900 r. wykładowcą Akademii Sztuki i Rzemiosła we Wrocławiu, a od 1908 r. członkiem niemieckiego Werkbundu, ale charakterystytczne cechy ekspresjonistycznego formowania bryły pojawiły się już w jego projektach realizowanych w Lwówku Śląskim w 1904 r, a zdominowały całość budowli w projektach poznańskiej wieży ciśnień z 1911 r. i fabryki w Luboniu k/Poznania z lat 1911-12. Programowym projektem ekspresjonizmu stał się berliński teatr Schauspielhaus z 1919 r.
Równie wcześnie elementy ekspresjonistyczne wystąpiły w projektach Franka Lloyda Wrighta, szczególnie w słynnym Larkin Building z 1905 r.

FRANK LLOYD WRIGHT

Styl preriowy powstał w końcu XIX wieku w USA jako przedłużenie ruchu Arts&Crafts. Charakteryzował się rozległymi planami, czterospadowymi, niskimi dachami, nadwieszonymi okapami, grupowanymi w poziome pasy oknami otwierającymi wnętrza budynków na krajobraz, solidną, rzemieślniczą konstrukcją i oszczędnością dekoracji. Styl był z jednej strony reakcją na uprzemysłowienie sprzyjające banalizacji architektury, z drugiej zaś na panujące wówczas historyzmy. Wprawdzie styl preriowy uprawiało wielu architektów z zachodnich stanów, ale za jego twórcę uważa się Franka Lloyda Wrighta. W krótkim okresie ok. 1900 r. powstało kilkadziesiąt projektów łączących europejskie tradycje rzemieślnicze z japońskim rozumieniem przestrzeni przenikającej do wnętrza budynku. Styl preriowy sprawdzał się jednak wyłącznie w budownictwie drogim, zagospodarowującym znaczne przestrzenie i stosującym wysokiej jakości materiały. Wybitnym dziełem jest willa Kaufmana z 1937 r, zrealizowana nad górskim potokiem. Jest to elementarystyczna rzeźba architektoniczna, wspaniała jako obiekt, której jednak wartość użytkowana jest wątpliwa, chociażby ze względu na nieustający hałas przepływającego pod domem, malowniczego potoku i związaną z nim wilgoć.
W wydaniu skromniejszym, tzw. usonian houses, realizowanych przez Wrgihta na przełomie lat 30-tych i 40-tych okazał się siermiężnym stylem barakowym.
Wright oprócz budynków mieszkalnych realizował w pierwszych latach XX wieku kilka budynków biurowych i hotelowych, które wywarły wielki wpływ na architektów europejskich: Larkin Building (1904) w Buffalo, Unity Temple (1905) w Oak Park, czy Robie House (1910) w Chicago. Projekty Wrighta wydane zostały w 1910 r. w formie albumu przez niemieckiego wydawcę Ernsta Wasmutha. Album ten trafił do pracowni Petera Behrensa, zatrudniającej młodych architektów Waltera Gropiusa, Miesa van der Rohe i Le Corbusiera i wywarł ogromny wpływ na ich architektoniczną wyobraźnię.
Wright stworzył własną teorię architektury związanej ze środowiskiem naturalnym, nazywanej architekturą organiczną. Pozostaje jedna kwestią dyskusyjną, czy lepszym wyrazem tej idei jest elementarystyczna willa Kaufmana, czy naśladujący strukturę ślimaczej muszli projekt Muzeum Guggenheima w Nowym Yorku (1959).
Oprócz zapożyczeń z architektury regionalnej i bardzo czytelnych japonizmów, cechą charakterystyczną budynków Wrighta jest eksponowanie właściwości materiałów (najczęściej szlachetnych materiałów budowlanych) jak swego rodzaju nowego ornamentu, wzbogacającego prostą w gruncie rzeczy geometrię budynków. Był to niezwykle ważny, a niezbyt doceniany wkład Wrighta w toczącą się na początku XX wieku dyskusję między zwolennikami z przeciwnikami ornamentu w architekturze. Zrealizowane w latach 1923-24 cztery budynki z teksturowanego betonu były pierwszymi konsekwentnymi projektami art-deco, traktującymi fakturę materiału jako trybalny ornament.
O udziale Wrighta w powstaniu stylu art-deco czytaj niżej.

1904 Larkin Building
1910 Robie House
1923 Ennis Jouse
1937 Kaufmann House
1930-40 Usonian House
1959 Guggenheim Museum Nowy York

AMERICAN CRAFTSMAN

American Craftsman to styl wywodzący się z europejskiego ruchu Arts&Crafts, obejmujący projektowanie architektoniczne, projektowanie wnętrz, architekturę ogrodów i sztuki dekoracyjne, powstały na początku XX wieku i cieszący się popularnością w latach 30-tych. W warstwie dekoracyjnej styl zapożyczył wiele z architektury Wrighta i jego umiejętności komponowania materiałów o wyraźnych własnościach estetycznych. Jednak w warstwie społecznoekonomicznej był stylem adresowanym do amerykańskiej klasy średniej, tworzącym architekturę mniej pretensjonalną. Najgłębsze korzenie stylu sięgają angielskiej domestic architecture i projektów Charlesa Voyseya. Symbolami stylu stały się m.in. Robie House Wrighta (1910) czy bungalowy firmy Green/Green. Styl American Craftsman, adresowany początkowo do zamożnej klienteli amerykańskiej, wpłynął na spopularyzowanie w powojennym, indywidualnym budownictwie europejskim motywów czerpanych z architektury regionalnej, przede wszystkim szwajcarskiego szaletu i podalpejskiego budownictwa góralskiego.
Odmianą stylu American Craftsman był styl Great Camps - kompleksu budynków zrealizowanych przez projektanta i dewelopera amerykańskiego Williama Duranta w górach Adirondack w latach 1869-1875.

FUTURYZM

W 1912 r. dwóch włoskich architektów: Antonio Sant'Elia i Mario Chiattone wzięło udział w mediolańskiej wystawie Nuove Tendenze. W 1914 r. Sant'Elia opublikował manifest architektury futurystycznej, ale zginął w czasie I wojny światowej i pozostawił po sobie tylko tekę rysunków przedstawiający ekspresjonistyczną wizję miasta przyszłości Citta Nuova. Projekty Sant'Elii nigdy nie zostały zrealizowane, ale wpłynęły na wyobraźnię architektoniczną projektantów we Włoszech i na całym świecie. Wczesną architekturę futurystyczną reprezentuje fabryka Fiata w Lingoto (dzielnica Turynu) z torem do próbnych jazd samochodowych na dachy budynku, zaprojektowana przez Giacomo Matte-Trucco w 1916 r. W 1920 r. Virgilio Marchi opublikował kolejny Manifest Futurystycznej Architektury Dynamicznej. Przykładem ekspresjonistycznego stylu opracowanego przez Marchi'ego jest budynek Casa del Fascio w Asti zaprojektowany w latach 1934-35 przez Ottorino Aloisio. W 1931 r. Marinetti i Luigi Colombo wydali kolejny Manifest Futurystycznej Sztuki Sakralnej, a komplet zamyka Manifest Architektury Aerodynamicznej z 1934 r. podpisany przez Marinettiego i Angiolo Mazzoniego, projektanta dworca kolejowego Santa Maria Novella we Florencji. Do architektury futurystycznej zaliczane są również takie budowle, jak Casa dei Fascio w Como, zaprojektowany w 1928 r. przez Giuseppe Terragniego, chociaż jest to właściwie czysty "corbusieryzm", nazywany we Włoszech racjonalizmem.
Historia sztuki futurystycznej jest do tej pory, niestety, bardzo ocenzurowana, ponieważ część futurystów (Marinetti, Sant'Elia) miała poglądy nacjonalistyczne i po niedawnym (wówczas) odzyskaniu niepodległości przez Włochy była zaangażowana w tworzenie nowej sztuki włoskiej nawiązującej do jej wielkiej tradycji. Ponieważ działalność futurystów zbiegła się z okresem rządów faszystów, niemal cała działalność futurystów - z wyjątkiem pierwszego manifestu wydanego przez I wojną światową - łączona jest z pojęciem sztuki faszystowskiej i najczęściej przemilczana, albo interpretowana w duchu dadaistycznej negacji. Jest to całkowite nieporozumienie, ponieważ bunt włoskich futurystów przeciwko tradycji odnosił się do tradycji włoskiej sztuki XIX wieku, przeżywającej rzeczywiście głęboki regres.
Szerzej o futurystach na stronie tematycznej (>).
Niezależnie od kwestii ideologicznych, włoska architektura futurystyczna wywarła znaczny wpływ na formowanie się architektury konstruktywistycznej i ekspresjonistycznej, a przez nią stylu art-deco i steamline moderne, a fabrykę Fiata w Turynie (zaprojektowaną nie przez architekta, ale przez inżyniera konstruktora) nawet Le Corbusier uznał za jedno z najwybitniejszych osiągnięć architektury przyszłości.
1912-14 teka Citta Nuova Antonio Sant’Elia
1916 fabryka Fiata Lingoto
1934-35 Casa del Fascio, Asti

EKSPRESJONIZM

Architektura ekspresjonistyczna rozwijała się równolegle z architekturą funkcjonalistyczną spod znaku Bauhausu, miała jednak zupełnie inne założenia. O ile funkcjonaliści głosili - przynajmniej teoretycznie - potrzebę podporządkowania architektury racjonalnej analizie funkcji i oczyszczenia jej z narracyjnego ornamentu, to ekspresjoniści wychodzili z założenia, że architektura jako sztuka spełnia nie tylko funkcję użytkową, ale niesie w sobie pewien przekaz emocjonalny - odbierana jest więc nie tylko przez użytkowanie, ale tworzy pewien psychiczny kontekst wykraczający poza czystą funkcję. Ten sposób myślenia miał swoje źródło zarówno w estetyce i teoriach Werkbundu jak i w zupełnie niezależnych ośrodkach architektury holenderskiej - przede wszystkim w tzw. szkole amsterdamskiej. W Niemczech przykładami wpływu ekspresjonizmu wyrażającego się w użyciu potężnych bloków muru przedzielonego taflami przeszkleń może być hala turbin Petera Behrensa.
Teoretyczne różnice między funkcjonalizmem a ekspresjonizmem najlepiej ilustruję przypisanie funkcjonalizmowi skojarzenia z klasycyzmem, a w kręgu modernizmu z kubizmem, ekspresjonizmowi zaś gotyku i malarskiego symbolizmu.
Ekspresjonizm znajdował bardzo różny estetyczny wyraz. Należały do niego realizacje o rzeźbiarskich formach organicznych, jak Wieża Einsteina Ericha Mendelssohna z 1919 r., budynki operujące potężnymi masami formowanego betonu, jak Goetheanum Rudolfa Steinera z 1924 r., czy ekspresjonizm ceglany, popularny w północnych Niemczech i w krajach Beneluxu, posługujący się tradycyjnymi, gotyckimi materiałami tworzącymi proste, emocjonalnie poruszone formy i ozdabiające je dyskretnym, ale czytelnym ornamentem fakturowym. Doskonałym przykładem nowoczesnej interpretacji gotyckiej tradycji jest Grundtvigs Kirke - ekspresjonistyczna katedra wzniesiona w Kopenhadze w latach 1927-1940.
1904 Poelzig Lwówek, Dom
1911 Poelzig, Wieża ciśnień, Poznań
1912, Poelzig, Luban, Gospodarstwo
1914 Bruno Taut Glass Pavilion Werkbund
1917-1921 Het Schip Amsterdam Michel de Klerk
1918–1919 Hans Poelzig, Großea Schauspielhaus Berlin
1920–1921 Erich Mendelsohn Einsteinturm
1922–1924 Fritz Höger Chilehaus
1924-28 Goetheanum Dornach Switzerland, Rudolf Steiner
1931 Bernhard Hoetger Böttcherstraße Bremen
Na ocenę ekspresjonizmu wpłynęła książka szwajcarskiego krytyka architektury Siegfrieda Giediona (1888-1968) pt. Space, Time, Architecture z 1941 r. w której potraktował on ekspresjonizm jako uboczny nurt właściwego nurtu rozwoju funkcjonalizmu.

NOWA RZECZOWOŚĆ

Architektura Nowej Rzeczowości nie ma jasnej definicji, chociaż często utożsamiana jest z Bauhausem. Przymiotnik "nowa" należy rozumieć w ten sposób, że za "pierwszą" rzeczowość uznawano odwrót artystów przed pierwsza wojną światową od estetyki secesjonistycznej. Uproszczenie form było już widoczne w połowie pierwszej dekady XX wieku, a powstanie Werkbundu sprzyjało podkreślaniu racjonalności formy i celowości projektowania. Hasłem Werkbundu było właśnie "budownictwo celowe" (Zweckbau). Ta pierwsza rzeczowość zakończyła się tuż przed I wojną światową, gdy na wystawie Werkbundu w Kolonii pojawiły się projekty jednoznacznie ekspresjonistyczne, a młodzi architekci pod wodzą m.in. Gropiusa zbuntowali się przeciwko dyktatowi Muthesiusa. Dopiero konstruktywistyczne skłonności Moholy-Nagy'a zmieniającego profil kształcenia w Bauhausie, wpływ teorii De Stijl, estetyki maszyny i architektury Le Corbusiera, a wreszcie realizacja nowego budynku Bauhausu oznaczają początek Nowej Rzeczowości, czyli rezygnacji z symboliki na rzecz funkcji architektury. Wydaje się jednak, że równie istotne znaczenie miały czynniki bardziej prozaiczne.
Weimarska konstytucja z 1919 r. gwarantowała wszystkim Niemcom prawo do "zdrowego mieszkania", a niemieccy architekci, mimo całej awangardowości i dopływającej ze świata kosmopolitycznej propagandy byli wychowani w duchu Werkbundu i mieli wpojone poczucie zawodowej i cywilizacyjnej misji. W tym właśnie okresie zdefiniowano pojęcie "existenzminimum", a więc minimalnych warunków, jakie musi spełniać mieszkanie, aby nie stanowić zagrożenia dla zdrowia mieszkańców. Warto wspomnieć o tym, że podczas realizacji siedziby Bauhausu w Dessau asystentem Gropiusa był młody architekt Ernst Neufert, który już wtedy prowadził prace nad standaryzacją i typizacją budownictwa, a w 1936 r. wydał słynny, używany do dziś "Podręcznik projektowania architektonicznego".
Efektem wszystkich wymienionych czynników była architektura, której styl wyznaczyła słynna wystawa budownictwa wzorcowego,...