Zagrożone dzieciństwo
Rodzinne i instytucjonalne formy opieki
Pod redakcją Marii Kolankiewicz
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna
Warszawa 1998
Iła II 7aŁ • «L^MdKv • ^M|B««H
rTOjCKt ooMu i •••! Tadeusz Nudumsti
Redakcja Mieczysława Decewicz
Redakcja techniczna Monika Rudnik-Kulikowska
Korekta Marek Biegalski
Publikacja jest wynikiem programu „Dziecko zagrożone w Polsce", realizowanego przez Biuro Spraw Społecznych w Kancelarii Prezydenta RP.
Program w całości został sfinansowany ze środków Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci UNICEF.
blo,
\ •
\
© Copyright by Polski Komitet UNICEF
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa 1998
ISBN 83-02-07136-6
Warszawa 1999
Wydanie I
Arkuszy drukarskich 23,25 ,, 4 9
Skład i łamanie: Agencja Poligraficzno-Wydawnicza „AMIGO", Warszawa
Druk i oprawa: Pabianickie Zakłady Graficzne SA
Pabianice, ul. P. Skargi 40/42. Zam. 53/1101/99
SPIS TREŚCI
................................................................................ 6
1. System opieki nad dzieckiem opuszczonym (1945-1988) .... 9
'i"ir»ój opieki nad dzieckiem ............................................................. 9
urny opieki całkowitej .................................................................. 29 \J
Ważniejsze ustawy i rozporządzenia ...................................................... 53
Rozdział 2. Problematyka prawna całkowitej opieki instytucjonalnej nad dzieckiem (międzynarodowe standardy prawne a prawo polskie) .................................................... 57
»*ep .................................................................................... 57
"iccza zastępcza .......................................................................... 59
• »*>rane zagadnienia prawnej ochrony dzieci długotrwale chorych i niepełnosprawnych ... 87
Rozdział 3. Sytuacja dziecka wychowywanego poza rodziną własną
- analiza wybranych badań ...................................... 93
I«tBacja rodzinna dziecka w placówce opiekuńczej ........................................ 93
•oowój dzieci w rodzinnych formach opieki zastępczej .................................... 94
i Bocwój dzieci w instytucjonalnych formach opieki ........................................ 100
f Wychowankowie usamodzielnieni przez instytucjonalne i rodzinne formy opieki ........... 103
t Trodności we wspieraniu rozwoju dziecka w instytucjonalnych i rodzinnych formach
•piekl .................................................................................... 105
Rozdział 4. Szansę reintegracji rodziny w systemie opieki nad
dzieckiem ............................................................. 108
Wprowadzenie ........................................................................... 108
Itaebieg badań .......................................................................... 109
Wyniki badań ........................................................................... 110
Rozdział 5. Kierunki zmian w systemie opieki nad dziećmi
i młodzieżą ........................................................... 137
Wady i zalety naszego systemu opieki .................................................... 137
Problemy dzieci w rodzinach ............................................................. 141
Potrzeba tworzenia prorodzinnego systemu opieki ........................................ 141
Prorodzinne kierunki zmian w systemie opieki nad dziećmi i młodzieżą .................... 142
Zmiany systemowe ....................................................................... 146
Nowe podejście pedagogiczne do problemów dzieci i rodzin ............................... 148
l
Rozdział 6. Innowacje w zakresie opieki nad dziećmi
zagrożonymi ......................................................... 150
Wprowadzenie ........................................................................... 150
Badanie innowacji w zakresie opieki nad dziećmi zagrożonymi ............................ 152
Nieefektywny model pracy placówki opiekuńczo-wychowawczej ........................... 162
Podsumowanie ........................................................................... 182
Rozdział 7. Biografie i start życiowy usamodzielnianych
wychowanków różnych form opieki ........................... 193
Wprowadzenie ........................................................................... 193
Dom i rodzina ........................................................................... 194
Placówka ................................................................................ 197
Szkoła ................................................................................... 200
Zainteresowania i hobby ................................................................. 202
Przyjaciele ............................................................................... 204
Święta ................................................................................... 205
Wakacje ................................................................................. 207
Praca .................................................................................... 208
Własność ................................................................................ 209
Samodzielność ........................................................................... 210
Biografia ...............................T................................................. 211
Przyszłość ................................................................................ 213
Wnioski .................................................................................. 215
Rozdział 8. Adopcja ............................................................... 221
Przysposobienia w Polsce ................................................................. 221
Przysposobienia organizowane przy udziale warszawskich ośrodków adopcyjno-
-opiekuńczych ............................................................................ 228
Adopcje zagraniczne ..................................................................... 233
Adoptowane dzieci - adopcyjni rodzice ................................................... 237
Rodziny adopcyjne - rodziny naturalne ................................................... 252
Ośrodki adopcyjne ....................................................................... 256
Rozdział 9. Rodziny zastępcze .................................................. 259
Rodziny zastępcze jako forma opieki ..................................................... 259
Dzieci powierzone rodzinom zastępczym .................................................. 270
Rodzice i opiekunowie ................................................................... 282
Działalność ośrodków na rzecz rodzin zastępczych ........................................ 288
Rozdział 10. Opieka instytucjonalna .......................................... 292
Instytucje opieki nad dziećmi lat 90. ...................................................... 292
Wychowankowie instytucji opieki ......................................................... 307
Rodziny dzieci powierzonych opiece ...................................................... 327
Działalność i warunki życiowe w placówkach opiekuńczych ............................... 335
Charakterystyka porównawcza wychowanków różnych form opieki ....................... 346
Podsumowanie ....................................................................... 357
Książka, która trafia właśnie do Państwa rąk, zapoczątkowuje cykl publikacji '.otpraw dziecka, dotyczący różnych aspektów życia dziecka w Polsce, w tym reali-:;: jego praw.
Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci UNICEF monitoruje sytuację w krajach Europy Środkowej i Wschodniej od początku okresu transformacji; 'publikuje corocznie raporty dotyczące różnych, dziedzin życia dziecka na tle aktualnej
•ttuacji ekonomiczno-społecznej. Staraniem Międzynarodowego Centrum Rozwoju Iteecka UNICEF we Florencji opublikowano do tej pory raporty: Public Policy and %tcial Conditions, Crisis in mortality, health and nutrition, Education for Ali.
Przebywająca w 1997 r. w Polsce misja UNICEF podjęła decyzję o przyznaniu
•odków finansowych na realizację w naszym kraju pięciu ważnych programów, wśród bk±: Upowszechnianie Konwencji o Prawach Dziecka, Upowszechnianie Karmienia Piersią, miasta - rzecznikiem dziecka, Sytuacja dzieci w rejonach pogranicza, Dziecko w Polsce. Programy te powstawały w wyniku konsultacji misji UNICEF Polsce i Polskiego Komitetu UNICEF z przedstawicielami różnych instytucji życia n-'-"licznego i społecznego. Poczesne miejsce wśród nich zajmuje Kancelaria Prezydenta Łieczypospolitej Polskiej, która podjęła się wielkiego zadania, jakim jest zbadanie wTuacji dzieci, których dzieciństwo jest mniej szczęśliwe niż innych.
Tegoroczne badanie i publikacja stanowią pierwszy etap trzyletniego programu ."NICEF w Polsce i Biura Spraw Społecznych Kancelarii Prezydenta RP - dotyczącego zmian instytucjonalnych form opieki zastępczej nad dziećmi. W kolejnych latach dicielibyśmy podjąć próbę opracowania publikacji i szkolenia specjalistów oraz przygotowania i wdrożenia systemu monitorowania zachodzących zmian.
Pozwolę sobie wyrazić wdzięczność Pani Minister Barbarze Labudzie za podjęcie tego trudnego problemu, za jej osobiste zaangażowanie; dziękuję również całemu zespołowi ftura Społecznego Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
Tą drogą składam też podziękowania dla Pani Marii Kolankiewicz za merytoryczny wkład w powstanie badań i publikacji. O wysokiej ocenie jej pracy niech świadczy fakt zaproszenia Pani Kolankiewicz przez UNICEF do współpracy w ramach Komitetu Doradczego międzynarodowego programu Child in Public Care Forum.
Dziękuję serdecznie wszystkim osobom pracującym w zespołach konsultacyjnych, które zaangażowały się w realizację programu i powstanie tej publikacji.
Liczę na to, że program Dziecko zagrożone w Polsce przyczyni się w istotny sposób do poprawy sytuacji dziecka: będzie stanowił wsparcie dla wszystkich instytucji opieki nad dzieckiem, dla władz państwowych, wreszcie dla samorządów lokalnych, które nadadzą ostateczny kształt formom opieki zastępczej nad dzieckiem w Polsce w najbliższym czasie.
Lucjan Wolniewicz
Sekretarz Generalny
Polskiego Komitetu UNICEF
w Warszawie, 30 października 1998 r.
WSTĘP
Dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia. Dzieci pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska rodzinnego oraz te, które ze względu na swoje dobro nie mogą pozostawać w tym środowisku, mają prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa. Takaopieka może oznaczać adopcję, polegać na umieszczeniu w rodzinie zastępczej lub, gdy jest to niezbędne, w odpowiedniej instytucji. Przy wyborze rozwiązań należy uwzględniać zachowanie ciągłości w wychowaniu dziecka oraz poszanowanie jego tożsamości. Dziecko odseparowane od rodziców ma prawo do utrzymywania regularnych stosunków osobistych i bezpośrednich kontaktów z obojgiem rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to sprzeczne z najlepiej pojętym interesem dziecka.1
Od wielu lat w Polsce oraz w innych krajach Europy Centralnej i Wschodniej używa się terminu „sieroctwo społeczne". Określa się nim, w dość nieprecyzyjny zresztą sposób, dzieci wychowywane poza rodziną, dzieci zaniedbywane, dzieci opuszczone lub przeżywające poczucie osamotnienia, wychowanków domów dziecka i rodzin zastępczych. W naszym opracowaniu celowo pomijamy ten termin. W trosce o prawo dziecka do wychowania w poczuciu prawdy i szacunku dla jego tożsamości staramy się wyjaśniać problemy wychowawcze rodzin, poznawać źródła kłopotów i niepowodzeń rodziców, by móc lepiej zrozumieć i umiejętniej pomagać.
Odrzucamy pojęcie sieroctwa społecznego, ponieważ wyklucza rodziców, nie zakłada ich wspierania. Związany z tym pojęciem system działań polega na rozbudowywaniu długookresowej opieki nad dziećmi, bez specjalnej troski o ich związki z rodziną i z pominięciem pracy z rodzicami. Sądowa decyzja o umieszczeniu dziecka w placówce najczęściej chroni dziecko, ale nie zobowiązuje do pracy z rodzicami. Wydawana bezterminowo, raczej zwalnia rodziców z odpowiedzialności za dziecko, niż zobowiązuje do zmiany postępowania. Z punktu widzenia rodziny jest to leczenie objawowe, nie podejmuje się działania na rzecz uzdrowienia rodziny i rozwiązania problemów leżących u podstaw jej
Konwencja o Prawach Dziecka. Dz. U. 1991 nr 120.
ikcjonalności wychowawczej. Zaburzony i na ogół niezrozumiały związek s rodzicami staje się jednak często wzorem relacji wychowanków z innymi relacji pełnych lęków, niepokoju, ogromnej potrzeby miłości oraz Bości z nawiązywaniem i utrzymywaniem stałych więzi. Długotrwała opieka^ Kiiodowisk zastępczych może przezwyciężyć te trudności, jeśli da dziecku i poczucie bezpieczeństwa, zakorzenienia i przynależności, zagwarantuje stałość [amązków oraz umiejętnie wyjaśni historię życia dla utrzymania jej ciągłości. Opieka instytucjonalna, która ma odpowiadać na zróżnicowane potrzeby wychowanków, musi być wielofunkcyjna, opierać się na współpracy wielu specjalistów, w celu rozwijania aktywności i samodzielności wychowanków oraz i integracji społecznej.
Sprawy opieki nad dziećmi - jej jakości, zasadności i organizacji - są odj> l^ dawna przedmiotem zainteresowania nie tylko specjalistów. Zmiany, jakie dokonały się w ostatnich latach w Polsce, miały też wpływ na sytuację dzieci. Zmieniały się i nadal będą ulegały zmianom realia systemu opieki nad dziećmi, w tym tych jego ogniw, które powstały dla ochrony dzieci wymagających isparcia z powodu trudnej sytuacji rodzinnej, rozwojowej czy zdrowotnej. Dlatego powstała idea badań i analizy dokonujących się przemian zarówno w kontekście całego systemu, jak i różnych jego fragmentów.
Podjęte dzięki porozumieniu Kancelarii Prezydenta RP i UNICEF badania dotyczą sytuacji dzieci, których pełny i harmonijny rozwój jest zagrożony z powodu braku atmosfery miłości, szacunku i zrozumienia, jaką dla szczęś-jwego dzieciństwa powinno tworzyć środowisko rodzinne. Dzieci te, pozbawione okresowo bądź trwale opieki ze strony rodziców, którzy nie potrafią") bądź nie są w stanie zajmować się nimi, zostają powierzone opiece zastępczych V środowisk wychowawczych o charakterze rodzinnym lub instytucjonalnym. ^J
Niniejszy tom tworzą opracowania specjalistów dotyczące sytuacji prawnej, historii, stanu badań, perspektyw zmian w dziedzinie opieki nad dziećmi oraz materiał z przeprowadzonych badań.
Prezentacja wyników badań i analiz obejmuje następujące elementy:
- Charakterystyka wychowanków rodzinnych i instytucjonalnych form opieki na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego w ośrodkach pośredniczących przy tworzeniu rodzinnych środowisk zastępczych oraz w instytucjach resortu oświaty, zdrowia i polityki społecznej opiekujących się dziećmi.
- Biografie usamodzielniających się wychowanków na podstawie wywiadów przeprowadzonych z młodzieżą.
- Innowacje w opiece nad dziećmi na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego w instytucjach publicznych oraz w organizacjach pozarządowych podejmujących takie działania.
Założenia badań oraz problematyka i narzędzia badawcze były konsultowane w zespołach doradców, które tworzyli: przedstawiciele Ministerstwa Sprawiedliwości, Edukacji Narodowej, Pracy i Polityki Socjalnej, Zdrowia i Opieki Społecznej, Biura Rzecznika Spraw Obywatelskich, Głównego Urzędu
Statystycznego oraz reprezentanci aktywnych organizacji pozarządowych działających w dziedzinie opieki nad dziećmi: Polskiego Komitetu UNICEF, Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, Towarzystwa „Nasz Dom", Stowarzyszenia Rodzinnych Domów Dziecka, Komitetu Ochrony Praw Dziecka, Towarzystwa „Szansa", Stowarzyszenia na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Fundacji „Nasz Dom".
Badania zostały zrealizowane w kwietniu i maju 1998 r. - w części dotyczącej rodzin adopcyjnych i zastępczych oraz w maju i czerwcu 1998 r. - w instytucjach opieki nad dziećmi (za pośrednictwem Instytutu Badania Opinii i Rynku PENTOR).
Książka w tym kształcie nie powstałaby bez skrupulatnej pracy nad wypełnieniem obszernych kwestionariuszy, jaką wykonali anonimowi przedstawiciele licznych organizacji pozarządowych, instytucji opieki nad dziećmi: domów dziecka, pogotowi opiekuńczych, ośrodków szkolno-wychowawczych, ognisk, domów pomocy społecznej dla dzieci, zakładów leczniczo-wycho-wawczych oraz ośrodków adopcyjno-op...
rutkowska-j