Janina Doroszewska
Pedagogika specjalna
Tom I
Podstawowe problemy teorii i praktyki
Wydanie H uzupełnione
Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk • Łódź Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo 1989
. Ogólny zarys problematyki pedagogiki specjalnej
1. Cele pedagogiki specjalnej. Podstawowe pojęcia. Terminologia .......
Pedagogika specjalna działem pedagogiki ogólnej .............
- Cele i zadania pedagogiki specjalnej .................
Podstawowe pojęcia .......................
Pojęcie zdrowia i choroby ...................
Pojęcie normy .......................
Pojęcie adaptacji (przystosowania) . ,g;,> .............
Pojęcie integracji ....... ^y^,-- .............
Pojęcie naprawy ....... ..' ..............
Pojęcie rehabilitacji .-..................'..
Podstawowe terminy ......................
2. Jednostka odchylona od normy jako podmiot działalności pedagogiki specjalnej . . Tradycyjny podział jednostek odchylonych od normy ....... „i . . .
Kryteria klasyfikacji odchyleń od normy ........... g.,. . . .
Omówienie niektórych klasyfikacji odchyleń od normy ..... .:§<»' . . .
Podział o charakterze etiologicznym . ............ ^ ...
Podział o charakterze psychopedagogicznym .............
Klasyfikacja uwzględniająca dynamizm rozwojowy ...........
Klasyfikacja uwzględniająca typy oddziaływań rewalidacyjnych •„^ .....
Klasyfikacja o charakterze medyczno-psychologicznym . . . i,., . ....
Klasyfikacja z punktu widzenia niepowodzeń szkolnych . . . (;<,,;. ....
Klasyfikacja z punktu widzenia mechanizmów przystosowawczych ......
3. Zakres działalności pedagogiki specjalnej ...............
Ogólny zarys zakresów działalności pedagogiki specjalnej ...:.....
Pedagogika specjalna jako nauka celowościowa i jej działalność naprawcza o charakterze globalnym ......................
Stosunek pedagogiki specjalnej do zaplanowanych i nie zaplanowanych wpływów na jednostkę .......................
Wyodrębnienie czy globalizacja czynności rewalidacyjnych . .......
Pojęcie socjalizacji w pedagogice specjalnej .............
Syntetycznie ujęty problem przedmiotu pedagogiki specjalnej ........
Różnicowanie się działalności rewalidacyjnej według stopnia możliwości rozwojowych wychowanków ........................
Problematyka pedagogiki specjalnej jako nierozdzielna całość ........
Współzależność badań naukowych z zakresu pedagogiki specjalnej i praktyki rewalidacyjnej ..........................
Aktualne rozszerzanie się zakresu pedagogiki specjalnej ..........
Uzależnienie rozwoju pedagogiki specjalnej od polityki oświatowo-społecznej i ekonomicznej .........................l. Podstawowe czynniki etiologiczne odchyleń od normy .......... 95
Wieloczynnikowe uwarunkowania etiologii człowieka ........... 95
Rozpowszechnione klasyfikacje ................... 97
k Czynniki nocyceptywne dziedziczne i wrodzone o charakterze prenatalnych
uszkodzeń genetycznych i innych endogennych .......... 98
Czynniki uszkadzające o charakterze egzogennym środowiskowym w okresie
życia prenatalnego ..................... 106
• Czynniki działające uszkadzające w czasie porodu ........... 109
Czynniki wpływające uszkadzające po urodzeniu się dziecka i w dalszym życiu
osobniczym (czynniki postnatalne) ............... 109
Szkodliwe czynniki o charakterze środowiskowym związane z warunkami życia \, współczesnego . . . . . .'• . •f'.- . . .'.. . . ' . . . . . . . . 110
'. Statystyka odchyleń od normy ................... 114
Dane statystyczne dotyczące różnych rodzajów upośledzeń w skali światowej . . . 114 Wskaźniki upośledzeń ...... „i . . 1!'P.--''.-.' . . . ">'.' . '• . . .'•'. ' 115
Statystyka odchyleń od normy w Polsce' . . ;'i.1''.'^".i"; . : Witej.'. . .'S. '115 Statystyka dotycząca dzieci szkolnych w Polsce l ';'¥'<!; . .•wAw:; '••. ' . .' .' 116 Wskaźniki krajowe ................. w;.'.; . .'./i' "118
. Miejsce pedagogiki specjalnej w całokształcie dyscyplin podstawowych i praktycznych 120 Ogólna klasyfikacja nauk ..................... 120
•Powiązanie pedagogiki specjalnej z poszczególnymi dyscyplinami . ... . . . 125
Związki pedagogiki specjalnej z medycyną i naukami pokrewnymi z medycyną 125 Nauki filozoficzne a pedagogika specjalna ........ 'y. ... 132
Antropologia a pedagogika specjalna ....'..... .•icrifs . .,'.'". 133
Etyka a pedagogika specjalna . . . . . .• . . . . .'(tiupwi. . .'s. 134
Prawo a pedagogika specjalna . . .. . ; 'fa>'. '.a- .' . . fltp.i'!:.:. . .ił. 135
Ekonomia polityczna a pedagogika specjalna .''^b'. '•;' . .'"U"^'^ . .'i... 135 Estetyka a pedagogika specjalna ....'.? Ą0 /w" . . '^••ft''f. ...'•' .ra.' j3(,
Prakseologia a pedagogika specjalna . . . . ".-"";i1'-';' . . '".".''('".'- . ... ;'.^1'37-
Socjotechnika a pedagogika specjalna . ... . •J'4. . . '." . . .. . 138
Pedagogika ogólna a pedagogika specjalna . . . '. .'- . . . . . . '. . 139
Swoistość cech pedagogiki specjalnej w stosunku do innych dyscyplin naukowych i działalności praktycznej .' . . . .... . . . . . . . ..•:"'.'•.. . 141
. Zarys historii wpływów pedagogiki specjalnej na ogólną i odwrotnie . ;-t.i'i.''•"!'(•. . 145 Pierwszy okres pedagogiki specjalnej ...'.. . . ..... .Ató. ]46
Drugi okres rozwoju pedagogiki specjalnej .'. . . •'; . . .. . /J''':'1^''''. . 148
Znaczenie wpływu pedagogiki ogólnej na specjalną . . ..'•.. . „'.ri^ . 150
Syntetyczne zestawienie swoistości pracy pedagogiki specjalnej . . ."• ?•'.. . 155 Podstawowa zasada: oddziaływanie na całość psychofizyczną uszkodzonej jednostki 155 Zasadnicze kierunki postępowania naprawczego i jego dyrektywy . . . . ;. . . 158
Ogólne konsekwencje praktyczne dla pracy rewalidacyjnej .......... 160
Ogólna problematyka nauczania jednostek odchylonych od normy (tezy M. Grzego-rzewskiej) .... . .,. ... . . . . . . . '. . . . . ; : . 161
Współpraca pedagoga specjalnego ze środowiskiem domowym i z lekarzem . •. . . 169 Wnioski dotyczące podstawowych tez rewalidacyjnych . ...."...... 176
Aktualny stan pedagogiki specjalnej w Polsce w ujęciu dynamicznym i perspektywy rozwojowe ......................... 180
Uwagi o rozwoju pedagogiki specjalnej w dobie obecnej w skali światowej .... ]86
Stosunek społeczeństwa do jednostek odchylonych od normy . . . ... . . 186
Prace zmierzające do poprawy losu kalek .......... .-. . l'-'"'. . 188
Profilaktyka .................... ';ffe5i'i;.». . 194
Profilaktyka jako przedproże pedagogiki specjalnej ...... .•.(••'.'.•liTOt-. . 194
Trzy stopnie profilaktyki ................... ; . 195f Organizacyjne ramy akcji profilaktycznej .... •i;„'ii. . ..... . . .
j Metody pracy społecznej .......... ..'ił l . . ;,. ,
' Wspólne kadry pracowników ................ .. ...
.'.„Prace badawcze pedagogiki społecznej . . . ... .; . . ( wnssKti,. . .
12. Metody pracy naukowo-badawczej pedagoga specjalnego . . .i;'i',ff!'t>!ii'S,K • • Kryteria nauk teoretycznych i praktycznych . . . . . . . .' '. . . .
Problem racjonalizacji dyrektyw celowościowych ..........
Problematyka prakseologii ..................
Prace badawcze pedagoga specjalnego w świetle praworządności logicznych . Probabilistyczny charakter nauk pedagogicznych, zwłaszcza pedagogiki specjalnej Wnioskowanie dedukcyjne .................
Wnioskowanie indukcyjne .................
Wnioskowanie przez analogię i znaczenie dowodowe modelu ....
Uwagi dotyczące techniki badań w zakresie pedagogiki specjalnej ....
Uwarunkowania pedagogiczno-spoleczne badań naukowych nad dziećmi . . . Poznawanie dziecka odchylonego od normy w toku pracy wychowawczej . . Diagnoza pedagogiczna ...................
Uwagi dotyczące technik badania dzieci odchylonych od normy .....
II. Jednostka odchylona od normy
1. Wprowadzenie do problematyki . . . . . ... . .
2. Teoria przystosowania (adaptacji) ...... A; .
Teoretyczne podstawy ......... . 'v;T . . .
Adaptacja w ujęciu różnych badaczy .... ••.. . . .
Swoistość procesów adaptacyjnych u człowieka . . . Klasyfikacja zjawisk adaptacyjnych ........
Zastosowanie teorii adaptacji do klasyfikacji postaw . .
Warunki dobrej adaptacji i jej odchylenia od normy
Zastosowanie teorii adaptacji' do klasyfikacji odchyleń od normy ......
3. Ogólny zarys warunków wewnątrz- i zewnątrzpochodnych jednostki odchylonej od normy ..........................
Nierozdzielność czynników wewnątrz- i zewnątrzpochodnych .........
Sytuacje zewnętrzne: stosunek społeczeństwa do odchylonych od normy ....
Obraz samego siebie w oczach kaleki ..... „,.<,. . . . ;;>, .....
4. Zbyt trudne zadania stawiane układowi nerwowemu oti.; . . . w • ....
Klasyfikacja zbyt trudnych zadań w teorii Pawiowa ..g j . . . •,;>. ;,.....
„Trudne sytuacje" w ujęciu T. Tomaszewskiego ..;,.... -...... ....
Konsekwencje rewalidacyjne ....................
5j Przystosowawcze mechanizmy regulacyjne: potrzeba, emocja, motywacja .....
Wprowadzenie ........................
Nierozdzielność trzech podstawowych mechanizmów regulacyjnych .......
Potrzeba i jej rola w systemie mechanizmów regulacji ...........
Znaczenie i geneza potrzeb ................. ........ .
Dynamiczny charakter potrzeb warunkujący ich ścisły związek z motywacją . .:fo, • Emocja jako ukierunkowywanie potrzeby i wzbudzanie motywacji .... .(ii-t/ .
Poglądy badaczy na rolę emocji w procesach przystosowawczych , . ... .(,(.
Teoria Pawiowa ................... ,.;;',i .
Teoria emocji w ujęciu L. Petrażyckiego, J. Konorskiego i innych badaczy :';<. . Inne teorie neurofizjologiczne, psychologiczne i socjologiczne .......
Znaczenie globalności zasięgu wpływu zjawiska emocji ..........
Uwaai terminologiczne dotyczące emocji, uczuć i nastroju ........ 319
Odbiór informacji sterowany potrzebami, emocjami i motywacjami jednostki < interna-lizacja) .......................... 321
Podstawowe znaczenie orientacji w procesach przystosowawczych ....... 323
Internalizacja informacji w świetle różnych dyscyplin ........... 325
Problematyka twórczości ..................... 339
Problematyka różnicowania zjawisk motywacyjnych z punktu widzenia zadań regu-lacyjnych .......................... 342
Różne ujęcia dotyczące różnicowania zjawiska motywacji ....... :.M . 344
Rodzaje potrzeb-motywów .................. mc . 347
Zaburzenia procesów motywacyjnych w granicach normy i poza nią . . . sfW. . 352
Mechanizmy ochronne i obronne ............... ....'.' . 360
Wprowadzenie ............. i ........ . ••„ . 360
Procesy korygujące oraz homeostatyczne procesy ochronno-obronne . . .' .;. 361
Procesy obrony przeciw zaburzeniom ............ ..są;- . 361
Ochronno-obronna rola selekcji bodźców . ....... ..i;';; . ;.aw, . 363
Rola ochronno-obronna odruchowości warunkowej i uczenia się;.'';!;*. . ,,sv . 363
Elementarne sygnały alarmowe o charakterze przystosowawczym . .-i. . .I;'.! . 365
Uwagi ogólne ....................... 365
Przystosowawcze mechanizmy obronne psychospołeczne ......... 367
Możliwe dewiacje w odbiorze sygnałów. .............. 367
Zmęczenie jako mechanizm sygnalizacyjny i obronny ........... 369
Zmęczenie subiektywne i obiektywne oraz warunki jego występowania .... 370
Objawy zmęczenia i ich podłoże fizjologiczne ......... . „,,„i . 370
.Objawy narastającego zmęczenia, ich rola obronna . ....... i.ki. . 372
Skutki braku odciążenia wysiłkowego ......... <.</.,?.". . -sw . 374
Patologiczne zmęczenie ............ yM. uki^,. . ,u{0ł;. . 375
Lęk jako mechanizm sygnalizacyjno-ofcronny i. jego dewiacj,e»5»g3c.>-(i. . .":;»• . 376
Uwagi ogólne ...........;.... .^tifftsy- :.: . .;•;"»!;. . 376
Neurofizjologiczna podstawa lęku ........ .i'h'rt') !.«;•!;; . •; iw:".-- 377
Klasyfikacja lęków według A. Kępińskiego . ,. . . . . ba .t';.-'!*.. . .,.i4>- . 378
Lęk jako czynnik dezorganizujący . . . .'.'.'. . . • . . mwsS. Si,' . .n-tw' •. 381
Lęk u dzieci . . . . . . . . . • . . .... . . ,/i>JteBt(!.- . &s ^/ . 382
Ból jako mechanizm sygnalizacyjno-obronny . . . . . . .' w .. . . . •<tt- . 384
Uwagi ogólne ....... -.'t;; . . .;.. ;. ;. . ..^ianvs» . . ...'•;&» . 384
Podłoże nęurofizjologiczne bólu . ••& . . ...
rutkowska-j