Gleńsk M, Raj D, Włodarczyk M - Sproszkowane roślinne surowce lecznicze. Klucz do rozpoznania. Skrypt.pdf

(297 KB) Pobierz
SPROSZKOWANE ROŚLINNE
SUROWCE LECZNICZE
klucz do rozpoznawania
skrypt do nauki farmakognozji dla studentów farmacji
Michał Gleńsk, Danuta Raj, Maciej Włodarczyk
KATEDRA I ZAKŁAD FARMAKOGNOZJI
AKADEMII MEDYCZNEJ WE WROCŁAWIU
Notka
redakcyjna:
© Michał Gleńsk, Danuta Raj, Maciej Włodarczyk, Wrocław 2006
Sproszkowane roślinne surowce lecznicze – klucz do oznaczania.
Wydanie I.
Katedra i Zakład Farmakognozji, Wrocław, 2006.
Nakładem własnym 10 egzemplarzy drukowanych oraz wersja elektroniczna w formacie Portable Document Format.
Spis
tre
ś
ci:
analiza proszku roślinnego ..............................................................................................................................................................2
klucz .....................................................................................................................................................................................................5
zestawienie cech kwiatów i kwiatostanów ....................................................................................................................................6
zestawienie cech ziel .........................................................................................................................................................................7
zestawienie cech liści .........................................................................................................................................................................8
zestawienie cech nasion ....................................................................................................................................................................9
zestawienie cech owoców ................................................................................................................................................................9
zestawienie cech korzeni i kłączy .................................................................................................................................................10
zestawienie cech kor .......................................................................................................................................................................11
Zamiast
wst
ę
pu
Niniejsze opracowanie ma charakter klucza ułatwiającego rozpoznawanie roślinnych surowców leczniczych, zarówno
sproszkowanych jak i nierozdrobnionych (w razie wątpliwości co do toŜsamości surowca moŜna go sproszkować i poddać
analogicznemu badaniu). Tabelaryczne ujęcie charakterystycznych cech surowców ma za zadanie ułatwić ich porównywanie
i róŜnicowanie.
Farmakopea szczegółowo określa metody pobierania próbek surowców roślinnych i ich badań. Przewiduje badanie
makroskopowe, mikroskopowe, fitochemiczne oraz oznaczanie jakościowe i ilościowe zawartości związku lub grupy
związków farmakologicznie czynnych, względnie markerów, a takŜe badanie czystości.
—
1
—
Sproszkowane roślinne surowce lecznicze – skrypt do nauki farmakognozji / Akademia Medyczna we Wrocławiu / 2006
Analiza
proszku
ro
ś
linnego
badanie organoleptyczne
Pierwszym elementem analizy powinno być określenie cech organoleptycznych, poniewaŜ pomaga ono znacznie zawęzić
grupę rozpatrywanych roślin.
Wzrokowo
moŜna określić barwę. JeŜeli proszek ma barwę zieloną bądź zbliŜoną do zielonej, mamy do czynienia z tkanką
w której zachodziła fotosynteza (liść, ziele). Barwa intensywnie zielona charakteryzuje jedynie proszki przygotowane
ex tempore,
w starsze mogą być Ŝółtozielone do szaroŜółtych. Wzrokowo moŜna równieŜ określić m.in. nerwację liści oraz
obecność włosków na pojedynczych fragmentach surowca. W tym badaniu moŜna skorzystać z lupy.
Za pomocą
węchu
moŜna określić, czy dany proszek naleŜy do surowców aromatycznych, a nawet, w niektórych
przypadkach, wskazać konkretny surowiec. Analizowany surowiec warto dodatkowo rozetrzeć aby uwolnić olejek eteryczny.
Niektóre surowce nie zawierające olejków równieŜ charakteryzuje swoisty zapach (np.
Stramonii folium).
Przed spróbowaniem surowca naleŜy zapytać o zgodę asystenta wydającego analizę, gdyŜ wśród proszków mogą się zdarzyć
surowce silnie działające.
Surowcami o
smaku
gorzkim mogą być surowce goryczowe
sensu stricte,
alkaloidowe lub zawierające glikozydy nasercowe.
Surowce garbnikowe charakteryzują się smakiem ściągającym zaś surowce śluzowe śluzowato-słodkawym. Smak palący lub
korzenny (tzn. aromatyczny, ostry) moŜe wskazać surowce olejkowe lub niektóre inne, jak np.
Capsici fructus.
badanie fitochemiczne
JeŜeli analiza organoleptyczna nie pozwala jednoznacznie rozpoznać proszku, naleŜy dodatkowo posłuŜyć się reakcjami
mikrochemicznymi. Niektóre z nich mają charakter grupowy (garbniki, antrachinony), inne są charakterystyczne dla
konkretnych surowców. Reakcje mikrochemiczne moŜna wykonywać bezpośrednio na surowcu, na mikrosublimacie
(sublimują m.in. wolne chinony, kofeina) lub na wyciągu wykonanym przez ekstrahowanie odrobiny surowca kilkoma
mililitrami 70% roztworu metanolu.
-
najprostszą próbą jest wytrząsanie w probówce proszku z niewielką ilością wody: w przypadku obecności saponin roztwór
zacznie się pienić. Powstała piana powinna być obfita i trwała co najmniej przez 15 minut (nietrwałą pianę mogą dawać
równieŜ garbniki),
pod wpływem roztworu jodu skrobia barwi się na kolor niebieskofioletowy. Reakcję moŜna wykonywać na całym surowcu
lub proszku, a wynik reakcji moŜna obserwować pod mikroskopem (chyba Ŝe mamy do czynienia ze skrobią czystą),
obecność niezglikozydowanych antrachinonów w surowcu moŜna potwierdzić skrapiając surowiec roztworem KOH lub
NaOH (reakcją Bornträgera). Uzyskanie zabarwienia czerwonego jest pozytywnym wynikiem reakcji,
dodanie roztworu FeCl
3
do wyciągu z surowca zawierającego związki fenolowe, spowoduje powstanie zabarwienia
zielonego, niebieskiego, szarego, rzadziej czerwono-fioletowego. Reakcja ta pozwoli np. pozwoli na odróŜnienie
Uvae ursi
folium
i
Vitis idaeae folium,
poniewaŜ wyciąg z pierwszego surowca pod wpływem odczynnika barwi
się na kolor granatowy, a wyciąg z liści borówki brusznicy przybiera barwę ciemnozieloną,
garbniki katechinowe po dodaniu roztworów waniliny i HCl nadają wyciągowi z proszku barwę czerwoną,
nakropienie stęŜonego H
2
SO
4
bezpośrednio na surowiec daje róŜne moŜliwości reakcji barwnej, np. pozwala odróŜnić
Salicis cortex
(w wyniku tej próby barwi się czerwono), od
Cinchonae cortex
(barwa w świetle widzialnym nie ulega szczególnej
zmianie, natomiast w świetle UV widoczna jest intensywna niebieska fluorescencja).
-
-
-
-
-
—
2
—
Sproszkowane roślinne surowce lecznicze – skrypt do nauki farmakognozji / Akademia Medyczna we Wrocławiu / 2006
badanie mikroskopowe
Dla ostatecznego potwierdzenia trafności rozpoznania wykonuje się badanie mikroskopowe. Analiza ta pozwala
na identyfikację w proszku surowców obecnych w nim nawet w znikomych ilościach. Pierwszy preparat naleŜy wykonać na
zimno z odczynnikiem jodowym w celu uwidocznienia kształtów ewentualnych ziaren skrobi. Kolejne preparaty wykonuje
się prześwietlając proszki wodzianem chloralu. NaleŜy pamiętać, Ŝe często nie wystarcza wykonanie jedynie jednego
preparatu. Roztwór wodzianu chloralu rozpuszcza skrobię, aleuron, barwniki i Ŝywice oraz doskonale prześwietla błony
komórkowe, przez co poprawia się przejrzystość preparatu i uwidaczniają się szczegóły anatomiczne badanego proszku.
Dlatego
teŜ
wodzianu
chloralu
nie
stosuje
się
w
przypadku
wykonywania
preparatów
ze
skrobi,
bądź w przypadku gdy jej obecność lub kształt jej ziaren jest waŜnym elementem róŜnicującym.
Podczas przeszukiwania preparatów szczególną uwagę zwraca się na:
-
-
-
obecność i typy tkanek miękiszowych (asymilacyjna, spichrzowa, przewietrzająca),
wzajemne ułoŜenie komórek (jedno– a dwuliścienne), kształt, ewentualne zgrubienia, Ŝeberkowania ścian,
typy aparatów szparkowych:
typ anomocytyczny: zmienna ilość komórek przyszparkowych, nie róŜniących się od komórek skórki,
rodziny:
Asteraceae
(Compositae),
Betulaceae, Ericaceae, Fabaceae
(Papilionaceae),
Malvaceae, Myrtaceae, Juglandaceae, Papaveraceae,
Primulaceae, Ranunculaceae, Rosaceae, Scrophulariaceae,
typ anizocytyczny: dwie komórki przyszparkowe większe i jedna mniejsza,
rodziny:
Brassicaceae
(Cruciferae),
Solanaceae, Urticaceae,
typ diacytyczny: dwie komórki przyszparkowe prostopadłe do osi szparki,
rodziny:
Caryophyllaceae, Lamiaceae, Verbenaceae,
typ paracytyczny: dwie komórki przyszparkowe (rzadziej trzy) równoległe z osią szparki,
rodziny:
Caesalpiniaceae, Gentianaceae, Hypericaceae, Polygonaceae, Rubiaceae, Violaceae,
typ tetracytyczny: dwie komórki przyszparkowe większe i dwie mniejsze,
rodziny:
Apiaceae
(Umbelliferae),
typ cyklocytyczny: zmienna ilość komórek przyszparkowych pierścieniowato okalających komórki szparkowe,
rodziny:
Celastraceae, Piperaceae,
-
obecność kryształów (COO)
2
Ca, CaCO
3
, hesperydyny lub diosminy, ich kształt (jedyńce, słupy, bliźniaki, piasek, rafidy,
gruzły) i umiejscowienie (np. okrysztalone włókna, komórki wypełnione piaskiem szczawianu wapnia),
obecność włosków prostych:
jednokomórkowe: maczugowate, retortowate, szczecinowate,
nierozgałęzione: biczykowate, bliźniacze, główkowe, parzące, proste, teowate, węŜowate, zmarniałe,
rozgałęzione: choinkowate, drzewiaste, gwiazdkowate, krzaczkowate, tarczowate,
obecność włosków gruczołowych, wydzielniczych:
typ Compositae: dwoinkowe, piętrowe,
typ Labiatae: jednopiętrowe, róŜyczkowe,
obecność zbiorników wydzielniczych,
obecność elementów naturalnie barwnych,
obecność i budowę ziaren pyłku,
obecność i kształt naczyń, włókien, obecność rur mlecznych,
obecność tkanek wzmacniających, zwłaszcza twardzicowych (komórki kamienne, komórki piszczelowate, włóknice),
-
-
-
-
-
-
-
Dla usystematyzowania obserwacji proponowany jest poniŜszy schemat::
—
3
—
Sproszkowane roślinne surowce lecznicze – skrypt do nauki farmakognozji / Akademia Medyczna we Wrocławiu / 2006

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin