Martin Jay - Benjamin i Adorno.pdf

(10635 KB) Pobierz

442

K11lt

do.fwiadczenin

w amel)'kmlskim

rodzaju

doświadczenia.

Natomiast w

rozważaniach

doświadczeniu

zawartych w dziele Waltera

Benjamina

zna

możemy

jeszcze bardziej

śmiałą

prób!(

połączenia

myślenia

ratywistycznego

odmianą

zbawczego

nominalizmu,

który

kraczał-

albo,

jeśli ktoś

woli:

cofał

się

daleko

poza

styczny

ironiczny

sceptycyzm Rorty'ego. Paradoksalnie,

jawną

tęsknotę

absolutnym

doświadczeniem,

cą

wszystko,

znaleźć

można

u Jamesa

Deweya, ze

mością

istniejących

w epoce nowoczesnej przeszkód dla

czywistnienia

tego utopijnego celu,

świ'l.ldomością~aśniejszą

w wielkim eseju Emersona

Do.~wiadczenie.

Istnieje

więc

,·,

"'"''"L.u

inna

picśi1 doświadczenia

bez

podmiotu, stworzona przez

mina i rozwijana dalej przez jego przyjaciela

Theodora

utrzymana

całkiem

odmiennym tonie

niż

pieśl1

Jamesa i

weya.

właśnie

ku owym ubolewaniom

Szkoły

Fra

nad

destrukcją doświadczenia

w nowoczesnym

świecie

musimy

się

teraz

zwrócić.

Rozdział

VIII

Opłakując

kryzys

doświadczenia.

Benjarnin

Adorno

)

liście

pisanym 7 maja 1940 roku z

Paryża

swego

tym-

czasowego miejsca wygnania

Walter Benjarnin

(1892-1940)

·-skarżył

się

przyjacielowi, Theodorowi

Adorno (1903-1969),

\:,z,

od niedawna

przebywającemu

emigracji

Nowym Jorku, na

•

udr~tczcnie

z powodu

"metodycznej

destrukcji

doświadczenia"'.

~"':·

Benjamina, który temat

doświadczenia pisał

od 1913 roku,

. -.·.,

Adorno

zdążył zaczerpnąć

nauki(,

że

nicpewny

status

prawdzi-

;,wego

doświadczenia

rozumianego w sposób, który postara-

· ",···11t:Y

sit( jeszcze

wyjaśnić

stanowi jeden

bardziej wymownych

~·.symptomów

popadania

epoki

nowoc7.csncj w

barbarzyństwo.

W rozwijanej przez

Szkołę fnmkfurcką

teorii krytycznej, wraz

t.Jęi

odchodzeniem od heglowsko-marksistowskich korzeni,

J<ryzys

doświadczenia zaczął

być

traktowany

jako

ludzka

klę-

·- .

:-""

Walter

Benjarnin

do Theodora Adorno,

Paryż,

7 maja

1940,

w: Theodor

·Adorno,

Walter Benjamin,

The Complete Correspondence

/918-1940,

red.

Henri Lonitz

and

Nichałas Wałker,

Cambridge Mass.,

1999,

326.

Benja-

minowskie

pojęcie doświadczenia

omawiane jest w niemal

każdej

pracy na

jego

temat.

Odnośnie

do nowszych tekstów

skupiających si~

tym

proble-

•mic

zob. Marino Pullicro,

EJfalmmg: Genese d'une problematique de

/'e-

iperience dans la pensee de Walter Benjamin,

"Internationale Zeitschrift

ftłr Phiłosophie"

(1993);

Linda Simonis,

Walter Benjnmin's Tl1eorie der

Erfahmng,

"Etudes Germaniqucs"

SI,

(styczeń-marzec

1996);

Tho·

•

-mas

Weber,

"Erfahnmg", w:

Benjamins Begriffe,

red. Michael

Opitz, Erdmut

wi,tisla,

Frankfurt 2000; Kai Lindroos,

Scallering Comnumity:

Benjamin

andExperience, Narrative

and

History,

.,Phiłosophy

and

Social

Criticism"

'-.8-v~~;, .

"i()QI,

27,

Odnośnie

książek zawierających

szersze omówienia zob.

.lyfarle.en

Stoessel,

Aura:

Das vergessene MenscMiclte,

Munich

1983;

Torsten

·.Meiffert,

Die enteignete

E1fahrung: Zu Benjamins Konzept einer .,Dia/ektik

, .

ili!Sillstand",

Bielefeld

1986;

Michael Jennings,

/Jialecticallmages: Walter

~;,.'

'#l!.fijaJ.nin:v

Theory of Literary Criticism,

Tthaca, N.Y,,

1987;

Michael Makro-

.polous,

Modernillit ais o/ltologischer

Zustwul? Walter

Benjamfus T11eorie der

, Mtmich

1989;

i Richard Wolin,

Walter

łienjamin:

An Aesthetic oi

R,ęde!Jiplion,

Berkeley

1994.

Cenny jest

też

tekst

Miriam Hansen,

Benjamin.

Cinema and Experience:

'7'he

B/ue

Flower in

the

Land ofTeclmology',

.,New

- :.

German Critique"

(zima

19H7).

446

447

oraz

zrozumienic natury kolekcjonera.

Całkowicie

jasne

staje

~dzięki

·niej

także

znaczenie

związku między

pam

ięcią

do-

świadczeniem

-:.

zwłaszcza

pamięcią

dzieciństwa,

która

zapisała

S'[ę;',w

sposób niezapomniany" w

umyśle

Benjmina.

Nic mniej

jednak w

przypomnieniu

tej historii jest jego smutek,

spowodowany

zagrożeniem,

jakim dla tego

doświadczenia

zdaje

się

zbędna

uwaga brata.

tych

skromnych

początków

sytuujących się

jego

wła

snych

najwcześniejszych doświadczeniach,

nie

systematycz-

~.;4!

)lego filozoficznego

namysłu

nad

znaczeniem

terminu wyrosio

to,

można

nazwać

najbardziej

złożoną

liryczną

pieśnią

do-

:.~:-

świadczenia

długiej

historii,

którą

tutaj

śledzimy. Rozważa

-:t~

nia

Benjarnina na

temat

kry7.ysu

doświadczenia, wahające

si<;

:·~ ~

między utopijną nadzieją

a elegijnym

przygnębieniem,

łącz<1ce

l!!_lp_ulsy

teolo~icwe

matt;rialislyczną

analizą, wykraczają

poza

.wszystko,

czym

spotykaliśmy się

naszych

wcześniejszych

rozważaniach

ameryka6skimi pragmatystami,

których

dziel

~·

nigdy

przypuszczalnic

bezpośrednio

nic

poznał, łączyło

Ben-

jamina pragnienie

przezwyciężenia

podziału doświadczenia

~"'~na

odrębne

sfery

oraz uleczenia

pęknięcia między

podmiotem

?l> ~

a przedmiotem.

Nadał

on jednak temu pragnieniu

mesjaniczną

intensywność, nieobecną

u Williama Jamesa i Johna

Deweya.

Wswiadczywszy

w sposób

bezpośredni

zerwania

ciągłości

kul-

turowej,

jakie

stanowiŁa

wojna

światowa,

nast<;pnie

wygnania

groźby

zwycięstwa

faszyzmu,

Benjam in

kryzys

doświadczenia

świecie

nowoczesnym

opisał

saturnicznym smutkiem, ja-

.,..

Riego nie

było

jaśniejszej

wizji autorów

amerykańskich.

Pry-

watne

"pustynie"

Jamesa

mogły pozwolić

zrozumieć ciemną

f,',

ska

porównywalna z "urzeczowieniem", które

jak

utrzymyw~ł

Georg Lukacs w

Historii

świadomości

klasowej

1923

ro~ti'

stanowi

istotę

kapitalistycznego

wyzysku, oraz

"alienacją!•"::.

terminem, który

wysunął

się

na pierwszy plan

parę

lat

·"'

po odkryciu paryskich

Manuskryptów

Marksa

1844

roku.

ujął Detłev

Claussen,

"doświadczenie

utraty

jest jednym

najstarszych motywów teorii krytycznej, podej:

mowanym

już

latach

dwudziestych,

nawet przez osoby

spoza

kręgu

skupionego

wokół

Maxa Horkheimcra, takie jak Kracau_

2•

Podczas

jednak

gdy

urzeczowieole i

ałiena(}j<C'

i Benjamin"

całym

właściwym

patosem

subiektywności,

były

termina-

mi o

pochodzeniu

111ozoficznym, wyprowadzonymi

materiali--

stycznego odczytania

dziedzictwa niemieckiego idealizmu, idY.a.

kryzysu

doświadczenia

miała

inne zródhl.

··.

~··

"Nie ma

powodu,

kryć

przed

tobą", wyznawał

Benjarnin

w tym samym

liście

Adorna,

faktu,

że

korzenic mojej

"teorii

doświadczenia" sif(gają pamięci

dzieciństwa:

Rodzice

chodzili

z nami

na spacery, calkiem

naturalnie, gdziekolwiek

spę.

dzaliśmy

letnie

miesiące.

ZawsLe bylo nas razem dwoje

lub troje

dzieci.

Ale

myślę

moim bracie. Kiedy

odwiedziliśmy

jedno czy drugie

obowiąi.

kowych

miejsc

Freudcnstndt, Wengen

albo

Schreiberhau, mój

brat

m6~v.ił

zwykle: "Tera?.

możemy

powiedzieć, że

byliśmy".

Zdanie

zapisało

się

·'

w sposób nie7.apomniany w moim

umyśle'.

Wiele elementów

ważnej

s7.eroko

dyskutowanej Benja··

minowskiej teorii

doświadczenia, którą

Adorno

zaadaptow~J

zmodyfikował

własne

potrzeby, zawiera

się

w tej

anegdo: ,.

cie:

podkreślenie

znaczenia pozornie

banalnych

szczegółów,

pielęgnowanie

momentów dzieci<;cego upodobania,

fasc_x~a:

cj.a

auraty~znym

brzmic~ie~

nazw miejsc,

posi.ad'Ujących

n~:

k1edy

magtczne

znaczeme,

Jak

Frcudcnstadt

(m1asto

radosc1J

Dct!ev

Claussen,

Theodor

Adomo: Eiuletztes Genie,

Frankfurl2003~

..,.

nicznej przestrzeni.

Odnośnie

do analizy dwudziestowiecznych

prób

od7.y-

skiwania miejsca,

gdzie

przypomniana

jest pokrótce

myśl

Bcnjamina, zob.

o-Edward

Casey,

T/te

Fa te

ofP/ace:

A Pltilosophical History,

Berkeley

199R.

Cascy wskazujc-na

znaczenie

żywego

doświndczcnia

cielesnego

dla

walory-

zacji

miejsca

stosunku

do przestrzeni - np. kinestetycznego

doświadcze

nia

spaceru,jakie opisuje

llusserl

we fragmencie z

1931

roku

zatyh1łowanym

Świat

przeżywanej teraźniejszości

koustywowauie

świata

otaczającego

ze-

!VIIętrzuego

wobec

organizmu.

Późniejsza

fascynacja Benjarnina

ftfmeurem

"'·wvro,~•~

podobnego rozumienia.

20.

Benjamin

Adorna,

maja

1940,

The

Complete

Corresponde1lce

/928-1940,

op. cit.,

s. 326.

Wspomniany

brat

to Ueorg

Benjarnin

(18~-1942),

który

został komunistą

zginął

w nazistowskim obozie koncentracyJnym.

~ Należy zauważyć, że ważne są

nie

tylko jednostkowe nazwy,

ale

tak_e

jakościowo

odr!(bnc "miejsce"

jako

pr7.ceiwieńslwo

abstrakcyjnej, homoge·

448

Oplaklyqc

kiJ';;ys

dn.~wirulczenia

,,,Benjnmin

Adomo

449

stronę

wielkiego eseju

Ralpha Waldo Emersona

doświadcze

niu i

żalu,

podczas jednak

gdy

James tylko

wyj<}tkowo

rozmyślał

o samobójstwie,

Benjarnin faktycznie

odebrai sobie

życic

w cza-

rosły doświadczył

(erlebl)

już

wszystkiego:

młodości, ideałów,

sie ucieczki z okupowanej

Francji w 1940 roku.

W bezpiecznym

dzieciństwie

pierworodnego

syna zasymilo-

wanej

żydowskiej

rodziny

wyższej

klasy

średniej

próżno

szu-

kać

zapowiedzi

takiego tragicznego

finału.

Ojciec Bcnjamina

zajmował się

handlem

sztuką,

a jego matka

była daleką

krewną

I Ieinricha Heinego. Wspomnienia

berlińskiego dzieciństwa

oko-

ło

1900 roku,

spędzonego

w elitarnej

zachodniej

az<;ści

miasta,

ukazują

niezwykle

wrażliwego

uważnego chłopca,

coraz

bar-

dziej wyczulonego na to, w jaki sposób

świat

rodziców

zawodzi

dziecięce

marzenia, lecz zdeterminowanego, by mimo wszystko

...

traktować

poważnic

•

Zanim Benjam in po raz pierwszy pod ej,

mic temat

doświadczenia, okaże się

niesfornym i

zbuntowanym

synem,

gwałtownie

opierającym się

przed przystosowaniem do

świata

filisterskiej

szacowności. Będ<}C członkiem

prowadzo-

nego przez Gustava Wynekena Ruchu

Młodych,

Freie Studen-

tenschafl,

zdobywając

pozycję

przywódcy w jego

bcrlióskim

oddziule,

przyswoił

sobie utopijny

spirytualizm

tego

stowarzy-

szenia.

Wyrazem tego

stał

się

esej z 1913 roku, napisany

dla

ich

gazety "Die Anfang"

("Początck"),

noszący tytuł

Erfahnmg.

Chociaż

wieku 21

lat Benjamin nie

rozwinął

jeszcze

doj-

rzalej teorii

rzeczywistości poj~cia doświadczenia

w tym

wczesnym eseju

używa

raczej w pejoratywnym

niż

aprobatyw-

nym

sensie

w formie

zalążkowej można

odnaleźć

podejście,

które

wpłynie

na jej

późniejszy kształt.

Benjatnin

zaczyna

wskazania tego,

potępia

jako

ukrytego wroga ruchu

młodych:

"Maska

człowieka

dorosłego

zwana jest

'doświadczeniem'.

Jest

ona

pozbawiona ekspresji, nieprzenikniona i zawsze ta

sama.

Do-

Benjamin,

Ber/itisk:ie dziecitlstwo

około

roku

tysiąc dziewięćsetnego

(1932),

tłum.

Andrzej Kopacki, "Literalura na

Świecie"

2001,

8-9.

Ro~-

proszone teksty

autobiografic~ne

Benjamina,

odwohtiącc

si~

raczej do

obrazu,

sfragmcntaryzowanego

ciała niż

scalonej

jaźni, stały się

tematem wnikliwej

·.

analizy Gerharda

Richtcra,

Walter Benjami/l and the Corpus

oj Autobiogta-

phy,

Detroit

2000.

Niebezpośrednie

reminiscencje

własnych doświadczeń

Denjarnina

celowo

podważały

konfesyjny sposób

wyrażania

siebie,

wywo-

dzący

się

przede wszystkim

tradycji

Wyznati

Jean-Jacques'a Rousseau.

nadziei, kobiety. Wszystko

oka

zało

się iluzją'

• Chc~)C ostudzić

entuzjazm

młodych,

których

określa właśnie

ich widoczna wital-

11ość,

całkowita

otwartość

lekcewa

żenie

status quo-

człow iek

dorosły

niestrudzenie

podkreśl a

że

po uniesieniach

młodości

przyjdzie "prawdziwe

'doświadczenie',

lata

kompromisów, zu-

bożenia

idei,

braku

cnergii"

7 •

Tego

rodzaju

dorosły-

podkreśla

młody

Benjamin -

jedynie

filist

er,

który

"wziął doświadcze

nie za

swoją

ewangcli<;.

(. ..)nigdy

nie

pojął, że

istnieje

coś

inne-

g<?

niż doświadczenie,

że

istnieją nicmożliwe

doświadczenia

·-wartości,

którym

służymy"~.

Doświadczanie

bez elucha

ostrzega

nenjamin

prowadzi

donikąd.

Jestjednak

inne,

właściwe

pojQcie

doświadczenia,

któ-

-;:rp

odrzuca defetyzm i cynizm filistra. Uznaje

0110

wartość błę

•

dów

popełnianych

przez

młodych,

bowiem

jak to ujmowal Ba-

··

ruch Spinoza-

błąd

jest

C<ei(Ści<l

drogi

do prawdy.

"Dla

tego,

kto

dąży, doświadczenie może

być

bolesne,

ale rzadko

pr<eywiedzic

go do rozpaczy(.

..)

nigdy nie da

się

011

znieczulić

melodii

filistra.

(...)Znamy inne

doświadczenie. Może

ono

być

wrogie wobec

du-

cha

destrukcyjne dla

wielu

zakwitających

marzeó.

Jest

jednak

najpiękniejsze,

najbardziej dziewicze i najbardziej

bezpośrednie,

ponieważjeśli

pozostajemy

młod

zi,

nigdy nie jest bez ducha. Jak

mówi Zaratustra,

jednostka

może doświadczyć

siebie

jedynie u

końca

swoich

wędrówek"

•

Gest

stronę

Nietzschego, nacisk na

ekspresywność

apo-

teoza

Geist

(rozumianego

bardziej

jako "duch"

niż "umysł")

wszystko to czyni Bcnjamina

wcieleniem czasów, kiedy

rozwi-

jał się

ekspresjonizm,

powietrzu

wisiał

pokoleniowy bunt10.

kontekście

rozmaitych dyskursów

doświadczeniu,

którymi

~Walter

Benjamin, "Expcrience"

(1913),

idem, Selected

IVritings,

I! 1913-1926, red. Marcus Bullock,

Michael W.

Jcnnings,

Cambridge

Mass.,

fJ?.6•.

··:;fl

Ibidem.

Ibidem,

4-5.

:::

.'~·

Zob.

am.bit.ną próbę

usytuowania

Benjarnina

w jego

pełnym

"polu"

kultlirowym

mtelcktuałnym

znaczeniu Pierrc'a

Bourdicu): John

~cCole,

Walter !Jenjamin

and

tlte

Antliwmies

Tradition

lthaca

N~.,

1993.

450

Oplakr!il/C

kiJ•zy.v

doświadczenia

Benjam

Adomo

nałizm

451

dotychczas sil(

spotykaliśmy,

wydaje

się

jasne,

że

Benjaminowi

obce

było

konserwatywne

rozumienie

doświadczenia,

na przy.,

kład

proponowane pr7.C7.

Edmunda 13urke'a,

z jego zaufaniem

mądrości, jaką

niesic

sobą przeszłość.

Z nic

mniejszą

wrogo.

ści~l

odnosił

się

do naukowej oceny

bl~tdów

pope·lnianych w prze.

szłości,

która odrzuca je pogardliwie jako

zwykłe

złudzenia,

nieistotne dla

doświadczenia

w dialektycznym sensie.

Chociaż

Benjarnin nie

rozwinął

jeszcze pozytywnego poj!(cia

doświad

czenia,

zdradzał

już

zrozumienic dla

jego

Montaignc'owskich

meandrów i

doceniał

zawarty w nim moment

~ksperymentu

(antycypttiąc

tym

mi~tdzy

innymi

swoje

późniejsze

próby z ha-

szys7.em

innymi narkotykami). Porlobnie jak Friedrich Schlc-

iermacher

Rudolf

Otto,

Benjamin

poważnie

traktował

religijne,

a dokJadniej teologiczne odniesienie do

doświadczenia,

opiera-

jące

się

kantowskiej próbie wyniesienia

moralności

ponad ob-

jawienie11.

Choć

nigdy

nie

poszcdl

tropem ich

bezpośredniego

religijnego

zaangażowania,

Bcnjamina

łączyło

nimi pragnie-

nic uchwycenia tego,

jak

nieskończoność może

przenikać świat

ludzkiej

skończoności.

I podobnie

jak

James i

Dewey,

starał

się

przywrócić integralną całość doświadczenia,

której wypad

się.

nowoczesny

świat.

Idąc

dalej od nich w

swoim

przekonaniu,

że

usprawiedliwione

byłoby

nazwanic

takiego

doświadczenia

"ab-

solutnym",

Benjam

podzielał gotowość- widoczną

szczególnie

u Jamesa

do poszukiwania przejawów tego

"absolutu"

w naj-

bardziej nieoczekiwanych i naukowo podejrzanych regionach.

Mimo wybuchu

wojny

światowej

i rozczarowania Ruchem

Młodych,

który straciwszy

orientację, poparł

niemiecki

nacjo-

Nic

żadnego świadectwa bezpośredniego wpływu

tych

myślicieli

Bcnjamina. Co prawda,

napisał

esej na

temat psychologii

Schłeiermache·

ramach

zajęć

u psychologa

Pauła

Haberlina

1918 roku w Bernie,

ale

swojemu

przyj~cielowi

Ernstowi

Schoenowi

powiedział,

że

jedyną

.,interesu-

jąc~ rzeczą,

sensic negatywnym, jest jego

teoria

języka".

List

Benjami~a

do Schoena, 13 stycznia 1918, w:

The Correspondence of Walter

Benjamm,

1910- 1940,

red.

Geeshorn Scholem i Theodor W. Adorno,

tłum.

Manfred

Jacohson i Evelyn

Jacobson, Chicago 1994, s. 109.

Otto, o

ile mi w

nie jest wymieniany w korespondencji

ani

w pracach Benjamina. Nie

wv•·•R'""···

się też,

by Benjarnin

szedł

tropem

Karła

Bartha w jego krytyce

historyz~u

teologii.

nieznajomościjego

pism

przyznaje

się

liście

Karła

Thte•

mc'a z 8 czerwca 1939, w:

ibidem,

s. 606.

i wojny,

Bet~amin

nic

porzucił

przekonania,

że

warto

walczyć

inne

pojęcie

doświadczcnia

. Chcąc uczcić pamięć

swojego

bliskiego przyjaciela Fritza

Heinlego,

który

popełnił

sa-

mobójstwo

proteście

przeciwko wybuchowi wojny, Benjarnin

podwoił

swoje

starania,

nape1nić doświadczenie potencjałem

zbawczym

13•

"Dopuszczenie

tęsknoty

pięknym dzieciństwem

cenną młodością

jest

warunkiem

kreatywności"

-podkreślał

wescju z

1915

roku,

zatytułowanym

Życie

studentów.

"Bez

tego

u"Zrntnia,

bez

żalu

utracom1

wielkością, żadna

odnowa wlasne-

życia

nie jest

możl iwa"

Mimo

że

zachowanie

tej

płomiennej

twarzy

wymagało

prze-

kraczania

granic

"burżuazyjnej" myśli

mieszczańskiego

powa-

żania,

Benjarnin

chętnie podejmował

tę

próbę, otwierając się

nihilistyczne

i apokaliptyczne

pokusy,

będące

tak silnym inte-

lektualnym afrodyzjakiem dla niemieckich

Żydów

jego poko-

Jenia15.

Oznaczało

to jednak

także wielką

podejrzliwość

wobec

sposobu, w jaki

pojęcie

Erlebnis

Lebensphilosophie

pomagało

gloryfikować

wysiłek

wojenny-

podejrzliwość

wyrażającą się,

jak

zauważyliśmy

w rozdziale III, w oburzeniu Benjamina na

lo, co

uważaJ

haniebną wojowniczość

Bubera. Obawy Ben-

jamina

potwierdziły się

w 1930 roku, kiedy

recenzował

eseje

zebrane

przez

Ernsta

Jungera

tomie

Krieg

und Krieger

[Woj-

wojownicy].

W recenzji

noszącej tytuł

Teorie niemieckiego

faszyzmu

Benjamin

przekonywał:

"chodzi

to, aby

cały

blask,

pełnym

emocji

liście

Gustava

Wynckena

z 9 marca

1915

Benjarnin

okazał

swoją gory~~

powodu

zdrady wspólnych

ideałów, wciążjednak

pod-

kreślał

wagc;

,.doświadczenia, iż

pośród

ludzi istnieje czysta

duchowość".

The

Correspondence of Walter

Benjamin,

op. cit.,

76.

Próbę

interpretacji odpowiedzi Benjarnina na to

samobójstwo stanowi

mój esej "Against

Consolation:

Wałter

Benjam in and the Refusal to

Mourn",

..w:

Refmctions

Violence,

New York

2003.

Benjamin,

.,Thc

Life

ofStudcnts" (1915), w:

idem, Selected

Writing.~.

np.

cit.,

46.

Odnośnic

do omówienia

tych

nurtów

zob.

Michael

Lowy,

Redemption

and Utopia:

Jewi.~h

Liberiariali

Thought

in Central Europe,

tłum.

Hope

Heaney, Stanford 1992; Anson Rabinbach,

In the

Shadow

of Catastrophe:

German1ntellectuals

between

Apocalypse and Enlightenment,

Berkeley 1997;

Noah

lsenberg,

Between

Redemptionmul

Doom:

The

Strains

ofGerman-Je-

tllish

Modemism,

Lincoln,

Neb.,

1999.

Plik z chomika:

queensabra

Inne pliki z tego folderu:

Martin Jay - Benjamin i Adorno.pdf (10635 KB)

Martin Jay - Benjamin i Adorno.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: