Wstęp. W Atenach okresu Peryklesa cywilizacja grecka osišgnęła swój wiek dojrzały, stwarzajšc ideal kulturowy i ustrojowy będšcy podstawš calej póniejszej kultury europejskiej. We wszystkich niemal dziedzinach ludzkiej dzialalnoci wydala dziela niezwykle demokrację, tragedię, komedię. prace historyczne i filozoficzne, wspaniale rzeby i wištynie. W Atenach żyli i tworzyli Sofokles, Eurypides, Arystofanes, sofici, Sokrates, Fidiasz, Herodot, Tukidydes, Hippokrates i wielu innych. W drugiej polowie V w~. p.n.e. Ateny stały się ,.szkolš wychowania Hellady", kulturalnš i politycznš stolicš wiata helleńskiego. Swój ówczesny dobrobyt i wszechstronny rozkwit zawdzięczały Ateny dwóm czynnikom. Pierwszym byl rozwój ustroju demokratycznego, który ugrunto~~~ał się w Atenach po reformach Klejstenesa (508 '' i r.). drugim - zdoby cie przez Ateńczyków hegemonii w basenie Morza Egejskiego. Stajšc p~ wojnach perskich na czele Zwišzku Morskiego skupiajšcego kilkaset państewek greckich Ateny zdołaly je sobie skutecznie podporzšdkować i w~ykorzystać ich zasoby dla własny-ch celów. Dokonane za sprawš Peryklesa przeksztalcenie zwišzku niezależnych polis greckich w imperium ateńskie uczyniło Ateny największš obok Sparty potęgš militarnš Hellady. Szczyt wietnoci Aten przypada na okres kariery politycznej Peryklesa (lata: 463!2-429), męża stanu, 5 który zdołał wywrzeć wiĘkszy,-. niż inni w-spóiczeni, wplyw na bieg historii swojego ojczystego miasta i całej Grecji. Nie będšc ani głowš państwa, ani szefem rzšdu; przez kilkadziesišt lat Perykles nadawał ton polityce sten. W niemałym też stopniu sukcesy Aten były jego osobistš zasługš. Celem tej ksišżki jest ukazanie czytelnikowi jak w czasach Peryklesa funkcjonowała demokracja ateńska (rozdział I), jak wyglšdało życie Ateńczyków (rozdz. II) i w końcu. na jakiej podstawie zbudowana została mocarstwowa pozycja Aten w Helladzie (rozdz. III). W kolejnych częciach prezentuję materiał infornacyjny odnoszšcy się głównie do drugiej połovwy w. jedynie w rozdziale I potrzeba pełnego ukazania mechanizmów ustroju demokratycznego spowodowała szersze, aniżeli wynikałoy to z t~~tułu ksišżki. wykorzystanie informacji z I~' as-. p.n.~. SPIS TRECI Wstęp ...... 5 I. Demokracja ateńska . . . . . . . . . . 7 - Glówne zasady demokracji . . 1 - Zgromadzenie Ludowe . . . . . 20 - Rada Pięciuset . . . . . . . . 32 - Sady ludowe . . . . . . . . . . . 36 - Urzędnicy . . . . . . . . . . . . 47 - Politycy . . . . . . . . . . . . 53 - Prawo ateńskie wobec demagogów . . . . 65 - Krytycy demokracji . . . . . . . . . 75 II. Ateńczycy . . . . . . . . . . . . 89 - Małżeństwo. Rodzina . . . . . . . 93 - Dzieci. Wychowanie . . . . . . . . 98 - Rozrywka . . . . . . . . . . . . 103 - lwięta religijne . . . . . . . . . . 108 - Poza wspólnotš obywatelskš . . . . . . 121 III. Ateny w Helladzie . . . . . . . . . . 127 Bibliografia . . . . . . . . . . 154 Bibliografia ........154 I. DEMOKRACJA ATEńSKA Greków nazywa się pierwszym w dziejach ludem politycznym, gdyż oni włanie sš twórcami państwa rozumianego jako zwišzek obywateli, w którym administracja i prowadzenie polityki nie nalezalo do grupy wybranych, lecz było zarazem prawem i obowišzkiem każdego jego członka. Polis grecka występowała w dwu podstawowych odmianach - oligarchii (rzšdy niewielu) i demokracji ludowładztwo) - pozostajšcych w ostrej opozycji do monarchii (jedynowładztwo). Oligarchia i demokracja różniły się głównie, choć nie tylko, liczbš równouprawnionych. W każdym wypadku polis była, używajšc słynnego okrelenia4Arystotelesa, "wspólnotš obywateli". Członkowie wspólnoty sami decydowali o swoich sprawach, nie było bowiem osobnego i niezależnego od nich aparatu państwowego. Demokracja ateńska nie znaxa instytucji głowy państw a, rzšdu, zaw odowych urzędników i zawodowej armii. Pełnia władzy należała do Zgromadzenia Ludowego, na którego posiedzeniach, dyskutujšc i głosujšc, Ateńczycy ustalali politykę państwa. Obrady Zgromadzenia były przygotowywane przez Radę Pięciuset, a jego postanowTienia wcielane w życie przez odpowiednich urzędnikó~,~. Demokratyczna administracja była całkowicie i skutecznie podporzšdkowana Zgromadzeniu. Urzędnicy, do których Ateńczycy odnosili się zresztš z dużš nieufnociš, byli je 7 dynie wykonawcami decyzji ogółu. Stworzono atem rozbudowany system zabezpieczeń uniemożliwiajšcych urzędnikom osišgnięcie pozycji większej od tej, którš im pierwotnie wyznaczono. Urzędy sprawowano na zasadzie rotacji, zwykle tylko przez jeden rok, piastujšc ten sam urzšd jedynie raz w życiu. Powierzajšc obywatelowi i to na krótko pewnš wyranie okrelonš czšstkę spraw wspólnych poddawano go wielokrotnej i bardzo skrupulatnej kontroli. Uczestnicy Zgromadzenia Ludowego byli sobie równi, mieli jednakowe prawo do zabierania głosu, a fakt aktualnego sprawowania urzędu nie miał tu żadnego znaczenia. Zbiorowe i publiczne podejmowanie decyzji na Zgromadzeniu Ludowym, w obecnoci tysięcy obywateli, których trzeba było do swych racji przekonać nadało sztuce przemawiania i dyskusji szczególnego znaczenia. Jedynie ci, którzy potrafili pocišgnšć za sobš tłumy zgromadzonych mogli stać się politykami, przywódcami państwa. Osobista popularnoć, dar przekonywania, trafiania w nastroje obywateli były niezbędne w systemie, w którym nie istniały partie i stronnictwa polityczne. Działały jedynie niewielkie grupy polityczne, skupione wokół najwybitniejszych przywódców, połšczone więzami osobistymi, wspólnymi ideałami, a także pochodzeniem. Barwy polityczne tych grup były różne - od arystokratycznych po demokratyczne. Odgrywały one dużš rolę w grze politycznej, przede wszystkim w sferze jej organizacji, rozpisywania ról pomiędzy poszczególnych współpracowników polityka. Głos ostateczny należał wszakże do Zgromadzenia, które każdorazowo decydowało samo o tym, ku jakiemu wnioskowi się przychyli. Rywalizacja polityków rozgrywała się na oczach i przy udziale ogółu Ateńczyków. Wywieranie wpływu na ich postanowienia było miarš sukcesu, w pewnym sensie równoznacznego z 8 "dojciem do władzy", Władza ta przechodziła jednak z ršk do ršk, rzadko zdarzało się, aby jak w przypadku Peryklesa, udało się politykowi utrzymać przy niej przez czas dłuższy. Stosunek do polityka wyrażało Zgromadzenie na każdym w praktyce posiedzeniu, opowiadajšc się za lub przeciw jego, lub jego stronników, propozycjom. Ważnym elementem tego systemu politycznego była z jednej strony stała rywalizacja polityków, z drugiej za zmiennoć ich pozycji. Politycy ateńscy i to zarówno należšcy d't~ orientacji arystokratycznej, jak i demokratycznej wywodzili się z reguly z rodzin zamożnych, a więc arystokracji. Sytuacja ta nie budziła ówczenie niczyich wštpliwoci. Arystokracja była grupš najbardziej politycznie wyrobionš, wykształconš, majšcš warunki materialne pozwalajšce jednostkom na honorowe przecież zajmowanie się sprawami polis. Bogaci i biedni mieli niemal identyczne prawa, ale różne obowišzki wobec wspólnoty. Im kto byx zamożniejszy, w tym bardziej kosztownym rodzaju wojsk musiał służyć (ekwipunek zakupywano z własnych r odków), a ponadto bogaci podlegali dodatkowemu obowišzkowi wiadczeń pieniężnych na rzecz ogółu; ~~ postaci finansowania rozmaitych potrzeb polis np. przedstawień teatralnych (liturgie). Podziały ekonomiczne wewnštrz wspólnoty nie byly jednak mimo wszystko bardzo ostre. Arystokrata miał zupełnie inne możliwoci materialne, inaczej się ubierał i żył aniżeli zwykły obywatel, ale nie dzielila ich nigdy przepać równa tej, jaka istniała pomiędzy arystokratš a chłopem w ówczesnej Persji. Stosunkowo nieznaczne różnice ~~~ tej mierze przyczyniły się do tego, że polis ateńska, jak i zresztš w ogóle grecka, wytworzyła niebywale poczucie wspólnoty i odpowiedzialnoci u swych członków. Obywatele 9 mieli te same ideały i system wartoci. łšczyła ich wiara w tych samych bogów i uczestnictwo w kulcie bóstw opiekuńczych polis, kultura, a przede w-sz5rstkim wspólny interes. przejawiajšcy się Ť~ dšżeniu do zachowania posiadanej tożsamoci politycznej i odrębnoci wobec innych państw. Bioršc udział w podejmowaniu decyzji politycznych, Ateńczyk identyfikował się z polis, na której losy wpływa: w czasie pokoju zasiadajšc w Zgromadzeniu Ludowym; a w czasie wojny stajšc w jej obronie jako żolnierz. Główne zasady demokracji Ustrój demokratyczny, który zapoczštkov~~ały reformy Klejstenesa (508/7 r. p.n.e.) ukształtował się w Atenach w cišgu V w., osišgajšc postać dojrzałš w czasach Peryklesa. Istotę demokracji celnie scharakteryzował włanie Perykles, jeden z genialnych architektów systemu, w przemówieniu wygłoszonym na poczštku wojny peloponeskiej (lata: 431-404 p.n.e.) ku czci pierwszych jej ofiar: "Nasz ustrój polityczny nie jest naladownictwem obcych praw, a my sami raczej jestemy wzorcem dla innych, niż inni dla nas. Nazywa się ten ustrój demokracjš, ponieważ opiera się na większoci obywateli, a nie na mniejszoci. W sporach prywatnych każdy obywatel jest równy w obliczu prawa; jeli za chodzi o znaczenie, to jednostkę ceni się nie ze względu na przynależnoć do pewnej grupy, lecz ze względu na talent osobisty, jakim się wyrónia; nikomu też, kto jest zdolny służyć ojczynie, ubóstwo, albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza w osišgnięciu zaszczytów. W naszym życiu państwowym kier ujemy się zasadš wolnoci [...J." [Tukidydes II, 37; tłum.: K. Kumaniecki]. 10 Wolnoć - eleut)zeria ot~az równoć wobec prawa żsonomia należš do fundamentóGV demokracji. Zanim omawiany przez nas ustrój zaczęto nazywać demokracjš, okrelano go zapewne ~-lanie mianem isonomii. Równoć obywateli przejawiała się przede v~-szystkim w tym, że uczestniczyli oni, a przynajmniej mogli uczestniczyć w podejmowaniu decyzji politycznych oraz mieli jednakowe prawo do piastowania urzędów. Innymi slowy isonomia oznaczała równe dla wszystkich pra...
feanor11111