IdziPrzybylski.pdf

(145 KB) Pobierz

HIERONIM KACZMAREK

JACEK IDZI PRZYBYLSKI I JEGO ZAINTERESOWANIA

EGIPTOLOGICZNE

U schy³ku XVIII stulecia id¹ca z zachodu Europy moda na orientalizm zna-

laz³a odbicie tak¿e na Uniwersytecie Jagielloñskim, gdzie w ramach wyk³adów

ze staro¿ytnoœci profesor Jacek Idzi P r z y b y l s k i obok filologii klasycznej

i wiedzy o antyku poœwiêci³ sporo miejsca dziejom i kulturze staro¿ytnego

Egiptu. Zapewne w jego pracowitym ¿yciu i bogatej oraz niezwykle ró¿norod-

nej dzia³alnoœci pisarskiej by³ to niewiele znacz¹cy margines, ale dla kogoœ, kto

œledzi pocz¹tki polskich zainteresowañ cywilizacj¹ staro¿ytnego Egiptu, ta sfera

jego aktywnoœci zas³uguje na uwagê i przypomnienie.

Jacek Idzi Joachim Przybylski urodzi³ siê w Krakowie 1 IX 1756 r. w domu

„Podelwie” przy ulicy Grodzkiej

. By³ synem krawca Bart³omieja i Jadwigi

z M a ñ k ó w i najstarszym z 14 dzieci tego ma³¿eñstwa. Otoczony opiek¹

swego wuja Paw³a Mañki, profesora Szkó³ Nowodworskich, tam w³aœnie roz-

pocz¹³ sw¹ edukacjê, któr¹ kontynuowa³ w Akademii Krakowskiej. Studia

uniwersyteckie ukoñczy³, otrzymuj¹c stopieñ baka³arza, w roku 1771, zaœ

w 1773 uzyska³ licencjat z filozofii, a uwieñczy³ ca³y okres swej nauki magis-

terium ze sztuk wyzwolonych i doktoratem z filozofii w 1775. Wówczas te¿

przyj¹³ ni¿sze œwiêcenia duchowne (10 VI 1775); z kariery duchownego zre-

zygnowa³ ostatecznie w roku 1780. Na studiach ujawni³y siê i wykrystalizo-

wa³y jego badawcze zainteresowania oraz pasje, którym pozosta³ wierny do

koñca ¿ycia. Mowa tu o szeroko rozumianej filologii klasycznej, co potwier-

dzaj¹ liczne t³umaczenia, a tak¿e komentarze do wybitnych dzie³ literatury

greckiej i ³aciñskiej.

Po studiach pracowa³ jako nauczyciel w koloniach akademickich w Tarno-

wie (1774–1775) i w Che³mnie (1775/6–1777/8), póŸniej jako profesor Szkó³

Nowodworskich w Krakowie (1778/9–1779/80), w szkole wydzia³owej w Lu-

blinie (1780/1–1781/2) i Warszawie (1781/2–1783/4). Uczy³ gramatyki jêzyka

³aciñskiego (Tarnów), sk³adni wraz z poetyk¹ ³aciñsk¹ (Che³mno), wymowy

oraz prawa (Lublin), a tak¿e historii (Warszawa). Wykorzystywa³ ka¿d¹ okazjê

by poszerzyæ swoj¹ wiedzê, ze szczególn¹ pasj¹ uczy³ siê jêzyków obcych

Krótki pobyt w Wiedniu i Rzymie (1785–1786) pozwoli³ mu pog³êbiæ wiedzê

Zob. Ambro¿y G r a b o w s k i,

Wspomnienia,

Kraków 1909, t. 2, s. 103.

Uczy³ siê jêzyka francuskiego, niemieckiego, angielskiego i w³oskiego. O doskona³ej znajo-

moœci jêzyków nowo¿ytnych œwiadcz¹ przyk³ady przytoczone we wspomnieniach Ambro¿ego

G r a b o w s k i e g o, krakowskiego ksiêgarza i historyka (op. cit., t. 2, s. 103, 105–107), oraz liczne

t³umaczenia utworów poetyckich. Jan P a c h o ñ s k i (Drukarze,

ksiêgarze i bibliofile 1750–1815,

Kraków 1962, s. 110) ustali³, ¿e Przybylski zna³ 7 jêzyków.

PRZEGL¥D ORIENTALISTYCZNY NR 1 – 2, 2004

HIERONIM KACZMAREK

NR 1 – 2

z zakresu bibliotekarstwa i kultury antycznej. Odrêbn¹, wcale nieb³ah¹ sferê je-

go zainteresowañ stanowi³o s³owotwórstwo. Tym samym wpisa³ siê w jedn¹

z najwa¿niejszych kampanii, jak¹ prowadzili pisarze i publicyœci okresu oœwie-

cenia – walkê o oczyszczenie jêzyka polskiego z obcych nalecia³oœci

i wp³ywów. Oblicza siê, ¿e stworzy³ ok. 1500 nowych, polskich s³ów, którymi

proponowa³ zast¹piæ wyrazy obcego pochodzenia. W swoim s³owniku Samuel

L i n d e wykorzysta³ a¿ 1245 takich s³ów, stworzonych przez Przybylskiego.

Jednak efekt tych wysi³ków by³ raczej skromny – tylko kilka zaproponowanych

przez niego nowych okreœleñ na trwa³e zadomowi³o siê w potocznej pol-

szczyŸnie: myœliciel, pomnik, wszechnica, popiersie

Na wniosek Hugona K o ³ ³ ¹ t a j a w 1784 r. Przybylski zosta³ powo³any

na bibliotekarza (prefekta Biblioteki) i jednoczeœnie na profesora staro¿yt-

noœci w Szkole G³ównej Koronnej w Krakowie

, zaœ jesieni¹ 1791 r. obj¹³ do-

datkowo tak¿e Katedrê Jêzyka i Literatury Greckiej. W 1802 r. zmuszono go

do przejœcia na emeryturê (24 II), lecz w latach 1809–1813 ponownie zapro-

szono na etat profesora Szko³y G³ównej w Krakowie. W 1795 redagowa³

dwutygodnik informacyjno–rozrywkowy „Monitor Ró¿nych Wiadomoœci”,

a w latach 1795–1780 „Kalendarz Krakowski”. By³ cz³onkiem Towarzystwa

Przyjació³ Nauk w Warszawie (od 1803 r.) i Towarzystwa Naukowego Kra-

kowskiego (od 1816); uczestniczy³ te¿ aktywnie przy tworzeniu w roku 1787

Zwi¹zku Filantropów. Zgromadzi³ pokaŸny w³asny ksiêgozbiór, który przeka-

za³ testamentem Bibliotece Jagielloñskiej

. Zmar³ w Krakowie 11 IX 1819

i zosta³ pochowany na koszt miasta w Koœciele Mariackim, gdzie zachowa³o

siê jego epitafium.

J.I. Przybylski swoje zainteresowania naukowe skupi³ przede wszystkim na

badaniach nad cywilizacj¹ antyku, a zw³aszcza rozwojem pisma w staro¿yt-

noœci, co potwierdzaj¹ tak¿e zachowane konspekty wyk³adów uniwersyteckich

z lat 1790/91, 1791/92 i 1792/93

Problematyka staroegipska to raczej margines zainteresowañ i badawczych

pasji Przybylskiego, ale rozsiane w ró¿nych tekstach jego uwagi i spostrze¿enia

bez w¹tpienia zas³uguj¹ na uwagê. Sporo miejsca pismu egipskiemu poœwiêci³

ju¿ w wydanej w 1788 r. w Krakowie swej rozprawie

Dyssertacya o kunszcie

pisania u staro¿ytnych na posiedzeniu publicznem Szko³y G³ówney Koronney

nych w S³owniku Lindego,

Warszawa 1963, s. 165–166; zob. te¿ A. G r a b o w s k i, op. cit.,

s. 108–109.

Tadeusz B ³ a s z c z y k,

Jacek Idzi Przybylski (1756–1819)

w: „Meander” IX (1954),

s. 99–102 oraz jego biogram pióra Renaty D u t k o w e j, w:

Polski S³ownik Biograficzny,

Warsza-

wa 1999–2000, t. 29, s. 98–102, gdzie znajduje siê dalsza literatura.

J. P a c h o ñ s k i (op. cit., s. 256) okreœli³ wielkoœæ jego biblioteki na 495 dzie³ w 705 tomach.

Miros³awa C h a m c ó w n a,

Uniwersytet Jagielloñski w dobie Komisji Edukacji Narodowej.

Szko³a G³ówna Koronna w latach 1786–1795,

Wroc³aw – Kraków 1959, s. 220–221.

Zob. Stefan H r a b e s, Franciszek P e p ³ o w s k i,

Wiadomoœci o autorach i dzie³ach cytowa-

NR 1 – 2

JACEK IDZI PRZYBYLSKI I JEGO ZAINTERESOWANIA

z okolicznoœci imienin Jaœnie Oœwieconego Xcia Imci Micha³a Jerzego Cio³ek

Poniatowskiego arcybiskupa gnieŸnieñskiego, prymasa Korony Polskiey i W.

Xiêstwa Litewskiego i pierwszego Xi¹¿êcia, administratora krakowskiego, kanc-

lerza i konserwatora Szko³y Królestwa G³owney Akademii Krakowskiey prezesa

Komissyi Edukacyi Narodowey, orderów Or³a Bia³ego i Œ. Stanis³awa Kawalera

&c. &c. Dnia VI paŸdziernika r. MDCCLXXXVIII w sali Jagielloñskiej

przez....czytana.

Sw¹ wiedzê o tym kraju zaczerpn¹³ przede wszystkim ze

Stro-

mata,

dzie³a K l e m e n s a A l e k s a n d r y j s k i e g o, co lojalnie odnotowa³

w licznych przypisach. Siêgn¹³ tak¿e do prac Hori Apollinusa N i l i a c i

( H o r a p o l l o n a)

Hieroglyphica

i P l i n i u s z a S t a r s z e g o

Naturalis Histo-

riae libri XXXVII.

Uzupe³nia³a te¿ jego wiedzê o piœmie egipskim uwa¿na lektu-

ra dzie³ T a c y t a – zw³aszcza

Annales,

Ammianusa M a r c e l i n u s a (Rerum

ge-

starum libri qui supersunt),

poematu M. Annaeusa L u c a n a

Belli civilis Libri X

(Pharsalia) czy jedynej zachowanej w ca³oœci ³aciñskiej powieœci

Metamorpho-

seon libri XI

A p u l e j u s z a z Madaury.

Swój wyk³ad o rozwoju pisma egipskiego Przybylski rozpocz¹³ od badania

etymologii jego greckiej nazwy (hieroglify

), która zreszt¹ zadomowi³a siê

w naszym jêzyku na sta³e, mimo intensywnych prób podjêtych w koñcu wieku

XVIII i pocz¹tkach XIX stworzenia w³asnego narodowego okreœlenia dla tego

charakterystycznego staro¿ytnego pisma, by wymieniæ tylko jeden przyk³ad

utworzonego przez Jana A l b e r t r a n d i e g o wyrazu „œwiêtorzeŸby”, a wy-

korzystanego przez Zygmunta B a r t o s z e w s k i e g o w t³umaczeniu broszu-

ry Gawri³y S. B a t e n k o w a

wydanej w Wilnie w 1827 r.

J.I. P r z y b y l s k i uzna³ hieroglify staro¿ytnych Egipcjan za pismo prze-

kazuj¹ce pojêcia: „Powszechnie niedostatek obrazów w Naturze czyni³, i¿

musiano przywiêzywaæ kilka znaczeñ do jedney postawy, których tylko

z podzia³u nauk domyœlaæ siê mo¿na by³o”

. Nieco dalej rozwin¹³ tê myœl: „U

Egipcjan obraz s³oñca znaczy³ nie tylko s³oñce, ale oraz znaczy³ Boga, niebo,

W jêzyku egipskim pismo to nosi³o nazwê

sS n mDw nTr

(„pismo mowy boskiej”, jak zapisano

na kamieniu z Rosetty 14;

Wörterbuch der ägyptischen Sprache,

Berlin 1971, t. II, 181). H e r o d o t

(II, 36) oraz D i o d o r (I 81, 4) pismo staro¿ytnych Egipcjan jeszcze nazywaj¹

gra/mmata i/era\

dopiero Klemens A l e k s a n d r y j s k i (Stromata V 4, 20–21) wprowadzi³ nazwê

gra/mmata i/ero-

glufika/.

Egipskie pismo hieroglificzne ma d³ug¹ historiê, pojawia siê bowiem ju¿ w Okresie Pre-

dynastycznym (ok. 3100–3000 p.n.e.), a ostatni¹ datowan¹ inskrypcjê hieroglificzn¹ umieszczono

w 394 r.n.e na œcianach œwi¹tyni w File. Wszystkie daty dotycz¹ce chronologii staro¿ytnego Egiptu

pochodz¹ z ksi¹¿ki Jürgena von B e c k e r a t h a,

Chronologie des pharaonischen Ägypten. Die Zeitbes-

timmung der ägyptischen Geschichte von der Vorzeit bis 332 v. Chr.,

Mainz a. M. 1997.

Tekst rosyjski, zatytu³owany

O jegipietskich pis’mienach,

bêd¹cy streszczeniem pracy

Jean-Françoisa C h a m p o l l i o n a, ukaza³ siê w Petersburgu w 1824 r.

J.I. P r z y b y l s k i,

Dyssertacya,

s. 19. Nie do koñca teza tas jest prawdziwa. Egipcjanie

w tzw. piœmie „klasycznym” (œrednioegipskim) stosowanym od XI dynastii po koniec XVIII dyna-

stii u¿ywali ok. 700 znaków, które wspó³czeœni egiptolodzy ³¹cz¹ w grupy wg rodzajów

przedmiotów. Zob. Alan G a r d i n e r,

Egyptian Grammar Being an Introduction to the Study of Hie-

roglyphs,

London 1969, s. 442–548.

HIERONIM KACZMAREK

NR 1 – 2

wiecznoœæ, rok, prawdê. Obraz jastrzêbia wyra¿a³ w Historyi Naturalney

jastrzêbia, w Nauce Zakonney Boga, w Gwiazdarskiey wiatr po³udniowy.

Obraz skrzyd³a wyra¿a³ oprócz skrzyd³a, szypkoœæ, ucieczkê itd....”. Kilka

wierszy wczeœniej odwo³uje siê te¿ do Klemensa Aleksandryjskiego, (Stroma-

L V, dok³adniej V 41, 3–42, 2) opisuj¹cego œwi¹tyniê w Tebach (Diospo-

lis) i umieszczony w niej napis sk³adaj¹cy siê z rysunków postaci „dzie-

ciêcia”, „starca”, „jastrzêbia”, „ryby” i „krokodyla”, który „przek³ada”:

„O wy którzy siê rodzicie, umieracie, wiedzcie, ¿e bóg nienawidzi bezwsty-

du”

. Podobn¹ zreszt¹ teoriê i przyk³ady wczeœniej przytoczy³ Benedykt

C h m i e l o w s k i, autor wyszydzanych ju¿ wówczas

Nowych Aten

. Zaœ je-

szcze w kilkadziesi¹t lat póŸniej, jeden z jego nastêpców na katedrze – Antoni

M a ³ e c k i – wyra¿a³ podobne pogl¹dy na ow¹ „symbolicznoœæ” Egiptu:

„Ale ze wszystkich krajów Egipt najwyraŸniejszy daje przyk³ad, czem jest

symbolicznoœæ fantazyi. S³usznie uwa¿aj¹ o staro¿ytnym Egipcie, ¿e jestto

istny kraj symbolu, który sobie postawi³ zadanie rozwi¹zaæ zagadkê ducha,

a nigdy jej nie rozwi¹za³. Zadanie zosta³o nierozwi¹zane, a rozwi¹zanie, które

my daæ mo¿emy, na tem w³aœnie polega, ¿e pojmujemy zagadki i tajemnice

symbolicznych utworów egipskich jako w³aœnie nic innego, jak niedocieczo-

ne zagadki”

J.I. Przybylski s¹dzi³ te¿, ¿e egipskie pismo hieroglificzne nie tylko by³o pis-

mem obrazkowym, ale tworzy³o ca³y system filozoficzny. Uwa¿a³ przy tym

Egipcjan za mistrzów w malowaniu hieroglifów, a co wa¿niejsze, powo³uj¹c siê

na zdanie Ammianusa M a r c e l i n u s a (Rerum, L. 16, dok³adniej XVII, 8–11),

równie¿ umiejêtnoœci tworzenia ró¿nych skrótów, czyli specjalnego pisma dla

wtajemniczonych

. W jego czasach wizja hieroglifów jako pisma rebusowego

by³a powszechnie obecna, jak œwiadcz¹ o tym s³owa wspó³czesnego mu Domi-

nika Gabriela S z y b i ñ s k i e g o: „Niektóre narody dowcipne, wymyœli³y potem

sposoby sztucznieysze w prawdzie, ale podlegaj¹ce wiêkszym nieprzyzwoi-

toœciom. Nays³ynnieyszy spomiêdzy wszystkich iest ów, którego wynalazcami

mai¹ bydŸ Egipcyanie, i któremu dano nazwisko Hieroglifów. W tym sposobie

pisania iedna figura by³a znakiem, albo wyobra¿eniem wielu rzeczy. Je¿eli np.

potrzeba by³o wyraziæ oblê¿enie? Egipcyanie malowali drabinê s³u¿¹c¹ do

szturmu

. Dwie rêce z których iedna trzyma³a tarcz¹, a druga ³uk znaczy³y po-

Ibidem, s. 19. P l u t a r c h (De

Iside,

32), który wi¹¿e ten napis ze œwi¹tyni¹ w Sais zamiast

o „krokodylu” pisze o „hipopotamie”.

Benedykt C h m i e l o w s k i,

Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pe³na, na rozne

tytu³y iak na Classes podzielona, M¹drym dla memorya³u, Idiotom dla nauki, Politykom dla prakty-

ki, Melancholikom dla rozrywki erygowana,

t. 1–4, Lwów 1754–1756.

Antoni M a ³ e c k i,

Prelekcye o Filologii klasycznej i jej Encyklopedyi miane w pó³roczu let-

niem r. 1850,

Kraków 1851, s. 204.

O tajemnych pismach Egipcjan Ammianus M a r c e l i n u s pisze przede wszystkim

w ksiêdze XXII, 20. Krystalizacja zapisów kryptograficznych nastêpuje wyraŸnie od czasów No-

wego Pañstwa (1550–1070/1069 p.n.e.).

NR 1 – 2

JACEK IDZI PRZYBYLSKI I JEGO ZAINTERESOWANIA

tyczkê

. Tym sposobem sztuka pisania, która w pocz¹tkach nie by³a tylko sa-

mem malowaniem, sta³a siê oraz zagadk¹ i malowaniem; bo figury których

u¿ywano, znaczy³y wiêcey nad wyobra¿enie samey rzeczy”

. S¹dz¹c z lektury

dalszych kart

Dyssertacyi,

Przybylski by³ zwolennikiem teorii wywodz¹cej pi-

smo w³aœnie z ró¿nego rodzaju malowide³ (hieroglifów). Nawet pismo greckie

u¿ywane w czasach przed K a d m o s e m, „ojcem” alfabetu greckiego, jak

s¹dzi³, pierwotnie mia³o tê formê

. Na zwi¹zki i wzajemne zale¿noœci pisma

hieroglificznego i sztuki staro¿ytnego Egiptu wskazywa³ w pocz¹tkach XX w.

tak¿e niemiecki egiptolog Wilhelm S p i e g e l b e r g, którego zdaniem ewolucja

tego pisma nastêpowa³a w œcis³ym powi¹zaniu z rozwojem sztuki

Jak widaæ, w swym myœleniu o hieroglifach Przybylski nie odbiega od

wiêkszoœci wspó³czesnych mu uczonych, uznaj¹c je za prymitywny, obrazkowy

sposób zapisu ró¿nych pojêæ, który nie oddaje jednak fonetycznego bogactwa

samego jêzyka. Wed³ug niego jêzyk egipski zbudowany by³ jednak¿e z podob-

nych g³osek jak jêzyki s¹siadów: „Naydawnieysze g³oski Egiptskie maj¹ wiele

podobnoœci do Fenickich jak dowodzi Graf Caylus

z dwóch sztuk p³ótna,

któremi powita by³a Mumja. Na jedney z nich nawet zdawa³o mu siê postrzegaæ

s³owo Hebrayskie EDEN (Ray czyli ogród)”

Nie jest to prawda, gdy¿ w egipskim s³owie „oblegaæ”

Hms Hr

(Wb. III, 98), wystêpuj¹cym

w s³ownictwie od XVIII dynastii, ani w wyrazie

sxt

(= szturmowaæ miasto) pojawiaj¹cym siê

w tekstach od Œredniego Pañstwa (Wb IV 264) nie wystêpuje hieroglif przedstawiaj¹cy drabinê, ani ja-

ko determinatyw, ani tym bardziej jako znak, którym zapisywano by któreœ z tych s³ów. Jako determi-

natyw rysunek drabiny pojawi³ siê tylko w s³owie

mAq.t

(drabina) w czasach Starego Pañstwa (TPyr).

Egipcjanie zapisywali wyraz „walka” znakiem

aHA

(Wb I, 215). Przedstawia on dwie

rêce, z których jedna trzyma tarczê, a druga maczugê, nie zaœ tarczê i ³uk; natomiast zapis wyrazu

„¿o³nierz” koñczy³ siê determinatywem przedstawiaj¹cym klêcz¹cego mê¿czyznê z ³ukiem w rêce,

ale bez tarczy

(G a r d i n e r,

Grammar,

s. 443 [=Sign-list A 12]).

Dominik Gabriel S z y b i ñ s k i,

Sztuka pisania w trzech rozdzia³ach wyiêta z encyklopedyi

i po¿ytecznemi przydatkami pomno¿ona,

Warszawa 1781, s. nlb. 8–9. Zob. te¿ Antoine C o u r t de

G e b e l e i n,

Monde primitif analisé et comparé avec le monde Moderne considéré dans l’histoire

naturelle de la parole, ou origine du langage et de l’écriture, avec une résponse a une critique ano-

nyme,

Paris 1787, t. 3, s. 377–391.

J.I. P r z y b y l s k i, op.cit., s. 22; byæ mo¿e teza ta wywodzi siê z uznania pisma kreteñskie-

go za rodzaj hieroglifów? Jej Ÿród³em, jak s¹dzê, by³a informacja P l u t a r c h a (De

genio Sokratis,

7) o znalezieniu przez Spartanina Agesilaosa w grobowcu Alkmeny staro¿ytnej br¹zowej tabliczki

zapisanej znakami podobnymi do egipskich. P l u t a r c h tê inskrypcjê wydatowa³ na czasy panowa-

nia egipskiego w³adcy Proteusza. Zob. te¿ Siegfried M o r e n z,

Die Begegnung Europas mit Ägyp-

ten. Mit einem Beitrag von Martin Kaiser uber Herodots Begegnung mit Agypten,

Zürich und Stutt-

gart 1969, s. 40–41.

Wilhelm S p i e g e l b e r g,

Die Schrift und Sprache der alten Ägypter,

Leipzig 1907, s. 13.

J.I. P r z y b y l s k i odsy³a do dzie³a Anny-Klaudiusza Filipa de Tubiére de Grimoard de Pe-

stel de Levi de C a y l u s a

Recueil d'Antiquités égyptiennes, étrusques, grecques, romaines et gau-

loises,

t. I, Paris 1752.

J.I. P r z y b y l s k i, op. cit., s. 50; informacjê o Egipcjanach jako wynalazcach pisma g³osko-

wego Przybylski móg³ znaleŸæ tak¿e u Tacyta (Annales XVI. 14), którego wielokrotnie cytuje.

Plik z chomika:

hieronimk

Inne pliki z tego folderu:

Bałkany.pdf (26320 KB)
wieczko.pdf (6404 KB)
Prus-Faraon-2014.pdf (157 KB)
zaremba.pdf (70 KB)
PiramidyFAP16.pdf (241 KB)

IdziPrzybylski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: