Społeczno.docx

Społeczno – kulturowe determinanty innowacyjności mieszkańców Podkarpacia

Badanie zróżnicowanych postaw wobec przebiegu i rezultatów radykalnych zmian systemowych, które w wielu sferach mają charakter osobliwości społecznych o znamionach innowacji, wymaga skupienia uwagi na kulturze, mentalności i świadomości społecznej, czyli na „miękkich” zmiennych, a nie wyłącznie na zmianach instytucjonalnych i organizacyjnych należących do zmiennych „twardych”. Rozwój w znacznym stopniu warunkowany jest przez czynniki społeczno – kulturowe. Dlatego nie można go mierzyć jedynie wskaźnikami ekonomicznymi, należy uwzględnić również przemiany w sferze wartości, norm, postaw oraz zachowań, które tworzą podstawy kreatywnego przystosowania się do nowych wyzwań rozwojowych. W warunkach dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości społeczno – ekonomicznej o sukcesie rozwojowym decydują przede wszystkim zdolności adaptacyjne, ciągłe podnoszenie poziomu konkurencyjności, rozwijanie innowacyjności oraz tworzenie i umiejętne wykorzystywanie kapitału społecznego i intelektualnego społeczności regionu.

W niniejszej pracy zawarty jest opis i analiza części wyników badań panelowych, które zostały zrealizowane wśród mieszkańców wybranych miast i gmin Podkarpacia, w ramach monitorowania uwarunkowań i społecznych efektów wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego. Badania te zostały zrealizowane w latach 2006 – 2007 i współfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu państwa w toku realizacji projektu „Biuro wdrażania i monitoringu Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego”. Główne założenie stanowiące punkt wyjścia zrealizowanych badań panelowych oparto na tezie, że nowoczesny rozwój w warunkach gospodarki rynkowej i demokracji wymaga wiedzy, zmiany postaw, kształtowania świadomości i kultury innowacyjnej oraz konsekwentnego wzmacniania kapitału ludzkiego i społecznego. W realiach demokracji i wolnej gry sił rynkowych jednostki i grupy z reguły nie podejmują takich działań i inicjatyw, do których nie są przekonane i które nie przynoszą im korzyści. Ważne jest zatem uruchomienie skutecznych mechanizmów motywujących do prorozwojowej aktywności oraz rozwijanie konstruktywnych i adaptacyjnych postaw wobec zmian. Wspieranie rozwoju w wymiarze społecznym i gospodarczym to m.in. wzbudzanie i umacnianie przekonania o wartości i konieczności zmian innowacyjnych oraz przyzwolenie na wzajemną, odpowiednio motywowaną rywalizację, w której liczą się rzeczowe argumenty, wiedza, kwalifikacje i efektywność działań, przynoszących w ostatecznym rozrachunku większości ludzi korzyści w postaci wzrostu poziomu i jakości ich życia.

Podejmując badania przyjęto założenie o niewystarczającej efektywności i skali działań zorientowanych na zintensyfikowanie nowoczesnego rozwoju i wzmacnianie pozytywnych rezultatów zmian w wymiarze społecznym i ekonomicznym. Uwzględniono także praktyczny wymiar problematyki badawczej, który wyraża się m.in. w konieczności kształtowania kultury innowacyjnej społeczności regionu, wzmacniania jej kapitału ludzkiego i społecznego oraz rozwijania zdolności adaptacji do zmian w otoczeniu zewnętrznym, generowanych przez współczesne, globalne trendy rozwojowe. Przekształcenia globalne wpływają na kształt przemian na poziomie lokalnym i regionalnym, wywołując stan pewnego napięcia między tym, co lokalne, a tym, co globalne. Stawia to poszczególne układy terytorialno – społeczne (gminy, miasta, regiony, państwa) w nowej sytuacji, w której o sukcesie w konkurencyjnej walce w dużym stopniu decydują innowacyjność i zdolność do szybkiej i twórczej adaptacji.

Sfery objęte rozpoznaniem w ramach przedsięwzięcia badawczego dotyczyły szerokiego spektrum zagadnień. Najważniejsze z nich to:

1.      Wiedza na temat innowacji: rozumienie pojęcia, źródła informacji o innowacjach, znajomość lokalnych i regionalnych przedsięwzięć i inicjatyw innowacyjnych;

2.      Potencjał modernizacyjny: otwartość na zmiany, zdolności adaptacyjne, stosunek do przekształceń w sferze społeczno – ekonomicznej i kulturowej;

3.      Kapitał społeczny: sieci relacji i powiązań, reguły wzajemności, odpowiedzialności, zaufanie społeczne, umiejętność tworzenia i wykorzystywania wiedzy i informacji, aspiracje edukacyjne;

4.      Sfera działań społecznych: postrzeganie działań władz lokalnych i regionalnych w kontekście wymogów innowacyjnego rozwoju i kształtowania przyszłości regionu;

5.      Partycypacja społeczna: zainteresowanie sprawami lokalnymi, znajomość stowarzyszeń i organizacji lokalnych, poziom gotowości włączenia się w oddolne inicjatywy, doświadczenia w zakresie działań w ramach wspólnot samorządowych;

6.      Szanse i bariery rozwoju innowacyjnego społeczeństwa i regionu; ocena ogólnej sytuacji społeczno – ekonomicznej regionu, pożądane kierunki przemian, atuty rozwojowe, wizja przyszłości, wymogi nowoczesnego rozwoju;

7.      Kultura innowacyjna mieszkańców regionu: innowacyjność jako wartość, ujęcie innowacji w aspekcie poznawczym, emocjonalno – oceniającym i behawioralnym, potrzeby i możliwości permanentnej edukacji, poziom tolerancji ryzyka, gotowość zmiany schematów postępowania, stosunek do nowych rozwiązań.

Przyjęto, że zadanie badań socjologicznych dotyczących regionalnej innowacyjności polega m.in. na określeniu poziomu wiedzy przeciętnych obywateli oraz lokalnych i regionalnych liderów zmian w zakresie kierunków, celów i mechanizmów innowacyjnego rozwoju. Za ważne zadanie uznano również określenie uwarunkowań i poziomu gotowości włączenia się w działania i inicjatywy zmierzające do przyspieszenia zmian o charakterze innowacyjnym i rozwojowym. Istotne było także zidentyfikowanie czynników wpływających na postrzeganie i ocenianie przez społeczność regionu zakresu i efektywności działań władz na rzecz rozwoju regionalnego.

Społeczna percepcja innowacji w kontekście rozwoju regionu

Uchwycenie specyfiki postrzegania Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego przez mieszkańców regionu w kontekście oceny efektów społecznych realizacji strategii zostało, w przeprowadzonych badaniach panelowych, połączone z próbą diagnozy stanu i poziomu ogólnej wiedzy respondentów na temat innowacji.

Punktem wyjścia było ustalenie kategorii poznawczych i definicyjnych, za pomocą których badani mieszkańcy regionu ujmowali istotę innowacji. W świadomości większości respondentów to pojęcie funkcjonowało jako konglomerat złożony z bardzo nieprecyzyjnie wyrażonych treści odnoszących się do nowości, nowoczesności, modernizacji itp. W wypowiedziach pojawiały się też określenia istoty innowacji jako odnowy, ulepszenia, unowocześnienia istniejących rzeczy – różnych produktów, urządzeń, rozwiązań technicznych itp. Część respondentów utożsamiała innowacje z praktycznym wdrażaniem nowych pomysłów, technologii i rozwiązań, a także – bliżej nieokreślonych – zmian korzystnych dla regionu. Sporadycznie pojawiało się rozumienie innowacji w kategoriach przemiany sposobu myślenia, otwartości na zmiany, twórczego podejścia do rzeczywistości, a także kształtowania prorozwojowych postaw oraz świadomości jednostek i grup. Pytanie dotyczące rozumienia pojęcia innowacji sprawiło badanym poważną trudność. Odpowiedziało na nie nieco ponad dwie piąte respondentów, którzy w większości ograniczali się do bardzo ogólnych, lakonicznych i mało precyzyjnych sformułowań. Można z tego wnioskować, że komponent poznawczy w postawach badanych wobec innowacji był słabo rozwinięty.

Głównymi źródłami wiedzy o innowacjach okazały się dla badanych, w kolejności wskazań: prasa, radio, telewizja, Internet. W 2007 w stosunku do 2006 r. częściej wskazywano Internet jako źródło wiedzy o innowacjach. Znajomość instytucji i organizacji zajmujących się wspieraniem lub wprowadzaniem innowacji była wśród badanych mieszkańców regionu znikoma. Nieliczni respondenci, którzy wykazali się znajomością takich instytucji i organizacji, wymieniali najczęściej ośrodki wspierania przedsiębiorczości, stowarzyszenia gmin, prywatne przedsiębiorstwa i samorządy lokalne. Sporadycznie wymieniano Urząd Patentowy, Rzeszowską Agencję Rozwoju Regionalnego, Urząd Marszałkowski.

Zdecydowana większość badanych mieszkańców Podkarpacia nie zetknęła się z żadnymi informacjami na temat najważniejszej inicjatywy w zakresie innowacyjnego rozwoju regionu w postaci Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego. To prorozwojowe przedsięwzięcie, o decydującym znaczeniu dla przyszłości regionu, niemal nie istniało w świadomości mieszkańców. Można z tego wnosić, że działania informacyjne propagujące i upowszechniające wśród społeczności regionu wiedzę o regionalnej strategii innowacji były niewystarczające. Wydaje się że trudno uzyskać społeczne poparcie i akceptację dla inicjatyw w zakresie podnoszenia innowacyjności i konkurencyjności regionu w sytuacji, gdy wiedza mieszkańców o proinnowacyjnych inicjatywach pozostaje na tak niskim poziomie.  Z punktu widzenia praktyki wdrażania polityki innowacyjnej ważne jest zatem zwiększenie efektywności działań informacyjnych władz lokalnych i regionalnych w ramach upowszechniania wiedzy o prorozwojowych inicjatywach. Nieliczni respondenci, którzy zetknęli się z informacjami na temat strategii innowacji, dowiedzieli się o niej z lokalnej prasy, telewizji lub Internetu. Są to zatem te kanały przekazu informacji, przez które należy szerzyć wiedzę zarówno o samej strategii, jak i szeroko rozumianej innowacyjności. Badani, do których dotarły jakieś informacje o strategii, wykazali się bardzo ograniczoną wiedzą na jej temat. Cel strategii utożsamiali ogólnie z rozwojem regionu, wprowadzaniem nowoczesnych rozwiązań i nowych systemów technologicznych. Najczęściej postrzegali strategię jako sposób  poprawy warunków życia mieszkańców regionu oraz zmniejszenia bezrobocia. Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego jako podstawowemu dokumentowi wyznaczającemu kierunki innowacyjnego rozwoju regionalnego rzadko przypisywano cele prorozwojowe, o zasadniczym znaczeniu dla podnoszenia konkurencyjności regionalnej gospodarki.

Respondenci wskazując najważniejsze przedsięwzięcia innowacyjne zrealizowane na Podkarpaciu w ciągu ostatnich 3 lat, wymieniali przede wszystkim rozwijanie i modernizację infrastruktury komunikacyjnej w postaci budowy dróg i obwodnic oraz rozbudowy portu lotniczego; technicznej – przez uzbrajanie terenów; turystycznej – przez poszerzanie bazy noclegowej i gastronomicznej; utworzenie zalewu na terenach posiarkowych w Tarnobrzegu; rozwój ochrony środowiska dzięki budowie oczyszczalni ścieków oraz pozyskiwaniu czystej energii słonecznej i wiatrowej. Ponadto podkreślano dynamiczny rozwój budownictwa, zwłaszcza wzrost liczby obiektów handlowych i użyteczności publicznej: centrów handlowych, hal sportowych basenów, domów kultury itp. Zwracano również uwagę na wprowadzanie nowych technologii w WSK – Rzeszów i tworzenie na Podkarpaciu „zagłębia lotniczego”. W  kategorii działań innowacyjnych wymieniano też rozwój współpracy przygranicznej i szkolnictwa, lepsze wykorzystanie funduszy unijnych, poszerzenie granic Rzeszowa, upowszechnienie dostępu do Internetu. W wielu wypowiedziach nie wskazywano konkretnych przedsięwzięć, ograniczając się do bardzo ogólnych sformułowań, w których podkreślano rozwój przemysłu, tworzenie miejsc pracy, promowanie regionu poza granicami kraju, modernizację obiektów publicznych czy ożywienie lokalnych społeczności. Działania innowacyjne respondenci utożsamiali głównie z rozwojem i modernizacją infrastruktury komunikacyjnej i technicznej. W regionie o poważnych zapóźnieniach infrastrukturalnych traktowane było w społecznym odbiorze jako działania innowacyjne prowadzące do poprawy sytuacji ekonomicznej regionu i warunków życia mieszkańców.

Respondenci mieli pewien problem z oceną dotychczasowych działań władz regionalnych w zakresie wspierania innowacyjności. Prawie trzy piąte badanych nie było w stanie dokonać takiej oceny. Zaledwie jedna piąta dobrze ocenia działania władz dotyczące wspierania innowacyjności. Należy podkreślić, że wśród badanych w 2007 r. w stosunku do 2006 r. zwiększył się odsetek osób oceniających ogólną sytuację społeczno – ekonomiczną Podkarpacia jako dobrą. Nieco ponad dwie piąte respondentów stwierdziło, że Podkarpacie różni się od innych regionów kraju. Może to świadczyć o tym, że w świadomości badanych podkreślanie specyfiki regionu przestaje dominować i wyznaczać optykę postrzegania jego sytuacji  na tle pozostałych regionów kraju. Respondenci rzadziej wskazywali na „podkarpacką biedę”, zapóźnienie rozwojowe, peryferyjne położenie, bezrobocie, rozdrobnienie agrarne itp. Akcentowali raczej pozytywne, w ich odczuciu, cechy regionu takie jak czyste środowisko naturalne, walory turystyczne, rosnący poziom wykształcenia ludności, dodatni przyrost naturalny,zaradność i dynamizm życiowy mieszkańców, rozwój przemysłu, wysoki poziom bezpieczeństwa publicznego i wierność tradycyjnym wartościom.

Badani wykazywali się znaczną dozą optymizmu w postrzeganiu aktualnej sytuacji regionu oraz jego perspektyw rozwojowych. Z ich wypowiedzi wynikało, że pozbywają się także poczucia gorszości i upośledzenia społecznego w stosunku do mieszkańców innych regionów, choć mają świadomość, że ich poziom życia mierzony wskaźnikami ekonomicznymi  jest niższy niż gdzie indziej w Polsce. Badani wysoko ocenili pozaekonomiczne czynniki wpływające  na jakość życia i poczucie ogólnego zadowolenia z niego – m.in. w postaci czystego środowiska naturalnego, silnych więzi rodzinnych i sąsiedzkich oraz kultywowania tradycji. Świadczy to o tym, że czynniki istotne dla innowacyjności i twórczej aktywności, a związane z tradycją i ciągłością historyczną , mają dla mieszkańców regionu duże znaczenie. Zasadnicze jest zatem przypuszczenie, że będąca przedmiotem dumy własna przeszłość i tradycja mogą stanowić inspirację i siłę napędową dalszego rozwoju.

Wskazując zakres i rodzaj działań jakie powinny podejmować władze regionalne dla rozwoju innowacyjności regionu, badani wymieniali przedsięwzięcia o charakterze ekonomicznym i społecznym. W ich wypowiedziach dominowały wskazania na konieczność rozwijania infrastruktury, pozyskiwania funduszy unijnych i wspierania rozwoju firm prywatnych. Sugerowano również działania na rzecz zwiększania liczby miejsc pracy i dostępu do edukacji oraz poprawy startu życiowego młodzieży. Za ważną uznano aktywność w zakresie rozwijania współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej, zwiększania częstości i jakości kontaktów oraz porozumień między przedsiębiorcami a sektorem naukowo – badawczym, ponadto promowania pozytywnego wizerunku Podkarpacia. Wg badanych obszarem działań innowacyjnych powinna być również potencjalnie dochodowa dziedzina regionalnej gospodarki, jaką jest turystyka. Wskazywano zatem na konieczność rozwoju nowoczesnej infrastruktury turystycznej w postaci bazy gastronomicznej, noclegowej, rekreacyjnej itp. Za pożądany kierunek długofalowych, innowacyjnych działań władz uznano rozwój alternatywnych źródeł energii. Interpretując wypowiedzi badanych w kategoriach rozstrzygnięć dotyczących wyboru między unowocześnianiem istniejącego potencjału endogenicznego a budowaniem nowego potencjału, należy stwierdzić, że dominuje nastawienie na unowocześnianie potencjału już istniejącego.

W badaniach z 2006 r. odpowiedzi respondentów na pytanie o to, jakie działania powinny podejmować władze regionalne dla rozwoju innowacyjności regionu, objęły szerokie spektrum zagadnień zarówno o charakterze ekonomicznym, jak i społecznym. Na pierwsze miejsce w wypowiedziach wysunęły się kwestie społeczne, takie jak: tworzenie nowych miejsc pracy, dokształcanie i przekwalifikowanie bezrobotnych (kursy, szkolenia), zmniejszenie bezrobocia, prowadzenie konsultacji ze społeczeństwem, zwiększanie szans życiowych młodzieży, rozwój oświaty, kultury itp. Kwestie gospodarcze znalazły się na dalszych pozycjach – rzadziej podkreślano konieczność rozbudowy instytucjonalnego i finansowego otoczenia przedsiębiorstw, przyciągania kapitału zagranicznego, wprowadzania nowych technologii, inwestowania w nowoczesne dziedziny przemysłu czy efektywniejszego pozyskiwania i wykorzystywania w rozwoju regionu funduszy unijnych. Wiele wskazuje na to, że działania innowacyjne były przez respondentów rozumiane w sposób specyficzny i zawężony, ponieważ utożsamiano  je głównie ze sferą pracy, warunków życia, edukacji i kultury. Pytanie o działania władz regionalnych w zakresie rozwoju innowacji badani potraktowali raczej jako możliwość zgłoszenia pod ich adresem żądań i oczekiwań o charakterze socjalnym.

Lista wskazanych przez respondentów w 2007 r. pożądanych innowacyjnych działań władz regionalnych świadczy o tym, że w rozumieniu istoty tego rodzaju przedsięwzięć nastąpiła pewna zmiana. Otóż działania innowacyjne nie były już w takim stopniu utożsamiane ze sferą pracy i warunków życia. W odpowiedziach na pytania o działania władz w zakresie rozwoju innowacji więcej było wskazań odnoszących się do zagadnień związanych z funkcjonowaniem gospodarki, wspieraniem sektora prywatnej przedsiębiorczości, zwiększaniem efektywności współpracy i sieci powiązań międzyregionalnych i międzynarodowych. Nie zmienia to faktu, że nadal znaczna część respondentów bardzo nieprecyzyjnie określa działania na rzecz rozwoju innowacyjności, wskazując ogólnie na rozwój regionu, wspieranie bliżej nieokreślonych inicjatyw społecznych, inwestowanie w ludzi, wdrażanie projektów, organizowanie konkursów itp.

Badani wymienili również dziedziny gospodarki regionalnej stwarzające, ich zdaniem, największe możliwości i szanse rozwojowe dla Podkarpacia. Większość wyraziła przekonanie, że turystyka i agroturystyka do dziedziny, z którymi związane są dominujące szanse rozwoju regionu. Drugie miejsce wśród dziedzin gospodarki ważnych z punktu widzenia rozwoju Podkarpacia zajęło, wg wskazań badanych, ekologiczne rolnictwo. Trzecia w kolejności dziedzina stwarzająca szansę dynamicznego rozwoju to przemysł, szczególnie lotniczy i rozwijający się w tej branży klaster „Dolina Lotnicza”. Na dalszych pozycjach w rankingu prorozwojowych dziedzin i branż znalazły się – zarówno w 2006 jak i 2007 r. – usługi, handel przygraniczny i oświata. Szans rozwojowych i mocnych stron regionu nadal upatruje się głównie w tradycyjnych sektorach gospodarki, wysokich walorach ekologicznych środowiska naturalnego oraz taniej i coraz lepiej wykształconej sile roboczej. W odniesieniu do tej ostatniej często podkreślano, że jest to atut mało wykorzystywany i „topniejący” w związku z emigracją zarobkową, zwłaszcza ludzi młodych, do innych krajów Unii Europejskiej.

Jednostkowy wymiar nastawień wobec innowacyjnych zmian

Dynamicznym przejawem i rezultatem procesu transformacji systemowej są zmiany dokonujące się na wszystkich poziomach systemu społecznego: ekonomicznym, politycznym i społeczno – kulturowym. Zasadniczego znaczenia nabiera zatem stosunek jednostek i grup do zmian, poziom ich akceptacji oraz zdolność optymalnego, twórczego przystosowania się do nieustannie zmieniającego się zewnętrznego otoczenia. W postawach wobec zmian bardzo ważny jest komponent emocjonalno – oceniający. Badanych mieszkańców

Podkarpacia cechowała w odniesieniu do zmian i nowych rozwiązań znaczna ambiwalencja emocjonalna. U ponad trzech piątych respondentów takie sytuacje wywołują mieszane uczucia – zarówno obawy jak i nadzieje. U blisko jednej trzeciej zmiany i innowacje wzbudzają wyłącznie nadzieję. Fakt ten należy ocenić jako zjawisko korzystne z punktu widzenia rozwoju regionu.

Dokonana przez badanych ocena skutków wprowadzania zmian i nowych rozwiązań nie była jednoznaczna, przy czym w 2007 r. zaznaczyła się tendencja do bardziej pozytywnego i afirmatywnego stosunku do zmian i nowości. Niespełna jedna trzecia respondentów wyraziła wówczas przekonanie, że eksperymentowanie, wprowadzanie nowych rozwiązań i zmian przynosi tyle samo korzyści co strat. Ponad jedna trzecia wyraziła opinię, że w takich sytuacjach korzyści przeważają nad ewentualnymi stratami. Tylko niespełna co dziesiąty respondent miał na ten temat przeciwne zdanie, dostrzegając więcej strat niż korzyści z powodu wprowadzania zmian.

Z próby ustalenia czy w świadomości badanych przeważają schematyczne, czy twórcze nastawienia wobec rzeczywistości, wynikają zarówno w odniesieniu do wyników badań z 2006 jak i 2007 r. generalnie pozytywne wnioski. Z jednej strony poziom akceptacji stwierdzeń, że należy trzymać się sprawdzonych wzorów postępowania oraz unikać ryzyka, był stosunkowo wysoki. Z drugiej strony stwierdzenia podkreślające ważność kreatywności, twórczego myślenia, wiedzy, wykształcenia oraz wprowadzania nowych rozwiązań w sferze działań pozostających w zakresie własnych kompetencji i uprawnień, także uzyskały wysoki poziom akceptacji. Świadczy to o tym, że mimo tendencji do opierania się na sprawdzonych wzorach oraz obaw przed ryzykiem, w postawach badanych dominowało kreatywne nastawienie wobec rzeczywistości. Towarzyszyło mu mocno ugruntowane przekonanie o ważności w życiu człowieka wiedzy i wykształcenia oraz o tym, że własna działalność powinna być pożyteczna także dla innych. Stosunek badanych do ryzyka znacząco wpływał na ich postawy wobec innowacji, kształtując zwłaszcza komponent emocjonalno – oceniający postaw. Osoby cechujące się niskim poziomem tolerancji ryzyka wiązały ze zmianami o charakterze innowacyjnym przede wszystkim obawy.

Behawioralny wymiar postaw respondentów wobec zmian i nowości zidentyfikowano na podstawie ich stosunku do różnych wymiarów i uwarunkowań ludzkiej aktywności. Postawy badanych  mieszkańców Podkarpacia nacechowane były zarówno w 2006 jak i 2007 r. z jednej strony wiarą w powodzenie własnych działań, poczuciem kontroli nad zdarzeniami, afirmatywnym stosunkiem do zmian ocenianych na korzystne, a także przekonaniem, że można wiele w życiu osiągnąć dzięki własnej pracy. Z drugiej strony wśród respondentów odnotowano wysoki stopień akceptacji stwierdzeń, że ludzkie losy zależą od szczęścia oraz że ludzie nie mają z reguły wpływu na zdarzenia, które zachodzą w kraju lub regionie. Zaobserwowano także wysoki poziom akceptacji stwierdzenia, że dla rozpoczęcia własnej działalności gospodarczej niezbędne jest posiadanie znacznego kapitału.

Badani wykazali wysoki poziom gotowości do przekwalifikowania się lub podwyższenia własnych kwalifikacji w celu uzyskania lepiej płatnej pracy. Taką wolę wyraziło ponad trzy piąte respondentów. Aby taki cel osiągnąć, byli oni gotowi wziąć udział w różnego typu szkoleniach, uczyć się języków obcych czy skończyć kurs komputerowy. Niespełna jedna czwarta wobec możliwości uzyskania dobrze płatnej pracy zmieniłaby nawet miejsce zamieszkania, a jedna piąta podjęłaby studia wyższe. Badani, oceniając wpływ różnych czynników na poprawę ich sytuacji życiowej, okazali się w większości realistami, odpowiedzialnymi za własną przyszłość, ponieważ upatrywali polepszenie własnego losu przede wszystkim w osobistej zaradności i pracowitości. Dla prawie jednej piątej ważne okazało się pod tym względem posiadanie odpowiednich znajomości. Ponad jedna piąta respondentów poprawę własnej sytuacji życiowej wiązała z poprawą sytuacji ekonomicznej w skali całego kraju. Tylko nieliczni uzależniali poprawę własnej sytuacji życiowej od pomocy innych ludzi oraz od skuteczności działania władz regionu. Znaczny poziom gotowości do przekwalifikowania się i uczenia oraz przekonanie, że kluczem do poprawy własnej sytuacji życiowej są osobista zaradność i pracowitość, świadczą o wysokiej zdolności adaptacyjnej badanych oraz rozwiniętym poczuciu kontroli i samosterowności w zakresie kształtowania swojego życia i przyszłości.

O wartościach cenionych przez badanych można wnioskować na postawie ich preferencji w zakresie celów i dążeń życiowych. W hierarchii tychże respondenci na pierwszym miejscu umieścili szczęśliwe życie rodzinne, na drugim – życie w gronie życzliwych, serdecznych przyjaciół, na trzecim – zachowanie własnej godności. Najwyższe pozycje w hierarchii zajęły zatem wartości i cele życiowe o charakterze niematerialnym, wspólnotowym, których wybór jest zgodny z dominującą wśród badanych formą kapitału  społecznego opartego głównie na sieciach relacji rodzinnych i przyjacielskich.

O osobliwościowych uwarunkowaniach potencjału innowacyjnego respondentów może świadczyć poziom ich behawioralnego przystosowania do zmian w otoczeniu zewnętrznym. Prawie jedna trzecia badanych mieszkańców Podkarpacia cechowała się dobrym behawioralnym przystosowaniem do zmian, czego wyrazem było przekonanie, że obecnie mają większe możliwości działania niż kiedyś. Zarazem blisko i jedna trzecia gorzej oceniała swoją sytuację pod względem możliwości działania, ponieważ w obliczu dokonujących się przemian wyrażała poczucie, że możliwości te się zmniejszyły. Za przejaw pozytywnej tendencji należy uznać fakt, że w 2007 r. w stosunku do 2006 obniżył się odsetek respondentów dających wyraz swojemu zagubieniu w otaczającej rzeczywistości społeczno – ekonomicznej.

Innowacyjność mieszkańców regionu w wymiarze kapitału społecznego

Kreatywny kapitał społeczny, łączący różne środowiska i tworzący sieci partycypacji oraz współdziałania społecznego jest ważnym zasobem społecznym i kulturowym ułatwiającym rozwój regionalny. Budowanie i wzmacnianie tego zasobu jest szczególnie ważne w regionach peryferyjnych. Może być jednym ze sposobów przełamywania głównej bariery rozwojowej takich obszarów, jaką  jest trudność w samodzielnym budowaniu tzw. masy krytycznej uruchamiającej samoczynne i trwałe mechanizmy rozwoju, dzięki którym możliwe staje się sukcesywne wychodzenie ze stanu marginalizacji i peryferyjności. Rozwinięta, gęsta sieć  kooperacji i partycypacji w dialogu społecznym i różnych formach prorozwojowych działań oraz wysoki poziom zaufania społecznego sprzyjają m.in. wzrostowi kultury innowacyjnej promującej wartości związane z przedsiębiorczością i współdziałaniem oraz otwartością na nowe rozwiązania w sferze produkcyjnej, organizacyjnej i społecznej. Tego rodzaju procesy i zjawiska tworzą społeczno – kulturowe podstawy do zainicjowania endogenicznego rozwoju w regionach peryferyjnych.

Poczucie wspólnoty: identyfikacje, więzi i zaufanie społeczne

W charakterystyce sfery relacji społecznych i czynników wpływających na postrzeganie wspólnoty skupiono się głównie na tym wymiarze pojmowania wspólnoty, który odwołuje się do istniejących więzi społecznych i zawiera w sobie elementy społecznej tożsamości i partycypacji wyznaczonej poczuciem przynależności do określonej grupy oraz wzajemnym zaufaniem, jakim obdarzają się jej członkowie. Rozbudowana sieć społecznych relacji i powiązań oparta na wzajemnym zaufaniu jest podstawą kreowania postaw otwartości wobec nowości i zmian, zmniejsza obawy przed ryzykiem i tym samym sprzyja szeroko rozumianej innowacyjności.

Badania wykazały, że mieszkańców Podkarpacia cechuje silne przywiązanie do miejsca zamieszkania i identyfikacja z lokalną wspólnotą. Rozpatrując hipotetycznie możliwość przeprowadzenia się gdzieś indziej, ponad połowa respondentów stwierdziła, że obecnie nie zamierza i nigdy wcześniej nie zamierzała tego uczynić. Zarazem ponad dwie piąte deklarowało mobilność i chęć zmiany dotychczasowego miejsca zamieszkania, w sytuacji gdyby w innym miejscu możliwe było odnalezienie dobrze płatnej pracy i mieszkania. Badani wysoko ocenili wartość i znaczenie życia we wspólnocie. Wykazali przywiązanie do swojego miejsca zamieszkania, deklarując, że raczej nie opuściliby go, ponieważ we wspólnocie, gronie rodziny, znajomych i sąsiadów można znaleźć wsparcie i pomoc w trudnych życiowych sytuacjach.

Badani wyrazili przekonanie, że należy utrzymywać wiele znajomości i kontaktów z innymi ludźmi, ponieważ ułatwiają one codzienne życie i mogą być pomocne w rozwiązywaniu różnych własnych problemów. Zgodnie twierdzili , że człowiekowi trudno żyć samotnie i dlatego należy utrzymywać dobre stosunki z sąsiadami i znajomymi, nawet gdy nie przynoszą one konkretnych korzyści materialnych. Dla respondentów bardzo ważne okazały się zatem środowisko społeczne oraz dobre, bliskie relacje i silne więzi międzyludzkie. Deklarowali, że cenią wspólnoty, w których żyją i w ramach których mogą zaspokajać większość swoich potrzeb.

Analizując uzyskując dane, stwierdzono, że sytuacja społeczna respondentów tworzących społeczności lokalne jest w znacznym stopniu wyznaczona ich sytuacją ekonomiczną. Związek między sytuacją społeczną a ekonomiczną polega na tym, że sukces ekonomiczny niektórych grup mieszkańców przyczyniły się do osłabienia lub wręcz zerwania danych więzi społecznych. Podobną zależność odnotowano w badaniach roli kapitału społecznego w rozwoju społeczności lokalnych. Poczucie wewnętrznego rozwarstwienia w badanych społecznościach lokalnych Podkarpaciach były wyraźnie obecne. Świadczy to o postępującym procesie różnicowania się społeczności lokalnych ze względu na wzrost rozwarstwienia materialnego i związane z tym różnicowanie się stylów życia.

Z uzyskanych danych wynika, że badanych mieszkańców Podkarpacia cechował wysoki poziom zaufania do innych ludzi. Należy to uznać za pozytywne zjawisko, zwłaszcza na tle stosunkowo niskiego poziomu zaufania społecznego stwierdzonego w badaniach ogólnopolskich. Ponad dwie piąte respondentów z objętych badaniem miast i gmin Podkarpacia