M-Zdziechowski-wobec-modernizmu-katolickiego.pdf

(125 KB) Pobierz

ROCZNIKI TEOLOGICZNE

Tom LIII-LIV, zeszyt 7 – 2006-2007

MAGDALENA GAWLIK

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938)

WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

Potrzeba reformy w Kościele przełomu wieków XIX i XX stała się wy-

zwaniem dla zachowawczych i postępowych

środowisk

chrześcijańskich.

Spór o redefinicję prawd wiary oraz granice wolności sumienia, wyznania,

nauczania i dysputy teologicznej z dzisiejszej perspektywy uznać można za

etap formowania się kręgów dialogu Kościoła

. W stulecie wydania encykli-

ki Piusa X

Pascendi Dominici gregis

(1907), która odegrała istotną rolę

w ocenie modernizmu

, warto prześledzić jej wątki oraz implikacje ekume-

niczne w konfrontacji z napisanym dwa lata wcześniej, pionierskim w litera-

turze polskiej, omówieniem nurtów katolickich Mariana Zdziechowskiego

Mgr lic. M

AGDALENA

AWLIK

– doktorantka (prom. dr Leonard Górka SVD, prof. KUL) Insty-

tutu Ekumenicznego KUL; adres do korespondencji: Lubań 60, 83-422 Nowy Barkoczyn; e-mail:

szancek@poczta.onet.pl

Przypisy i bibliografię do zasad bibliograficznych „Roczników Teologicznych” dostosował

ks. Stanisław Józef Koza.

Por. P a w e ł VI. Encyklika

Ecclesiam suam.

AAS 56 (1964).

Pontyfikat Piusa X (1903-1914) cechowała troska o formację chrześcijańską (Katechizm

Piusa X,

1905), liturgiczne

życie

Kościoła, reformę Kurii rzymskiej i walka z modernizmem. Za

jego pontyfikatu przygotowano

Codex iuris canonici

(1917). Zaangażowanie

świeckich

widział

nie tyle na polu społeczno-politycznym, co charytatywnym i katechetycznym.

J. Kracik zauważa,

że

po raz pierwszy terminu „modernizm” użył fryburski dogmatyk Carl

Braig we wstępie do tłumaczonej przez siebie

Apologii chrystianizmu

(w 1885 r.). Por. J. K r a -

c i k.

Antymodernistyczna kampania.

„Znak” 44:2002 nr 7 s. 30-44 [

http://www.znak.com.pl/

znak/kracik566.html]

Marian Zdziechowski (1861-1938) – filozof religii i kultury, moralista, literaturoznawca,

słowianofil. Wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim i Wileńskim. Swoją twórczość poświęcił

możliwości odrodzenia kultury europejskiej na gruncie wartości chrześcijańskich. Autor m.in.:

Mesjaniści i słowianofile

(Kraków 1888),

Byron i jego wiek

(Kraków 1894-1897),

Wizja Krasiń-

skiego

(Kraków 1912),

U opoki mesjanizmu

(Lwów 1912),

Pesymizm, romantyzm a podstawy

chrześcijaństwa

(Kraków 1914-1915),

Wpływy rosyjskie na duszę polską

(Kraków 1920),

Euro-

166

MAGDALENA GAWLIK

Mimo różnej rangi wypowiedzi obaj autorzy zadali sobie podstawowe py-

tanie o modernizm jako wartość lub zagrożenie dla istoty Kościoła oraz

przynależność do niej dialogu ze

światem

współczesnym. Odpowiedź nega-

tywna, broniąca nienaruszalności depozytu wiary, powoływała się na zasadę

„Nihil innovetur, nisi quod traditum est” („Nie należy wprowadzać nic no-

wego poza tym, co zostało przekazane”), choć w tym, co zmienne, dopusz-

czano regułę „Non nova, sed noviter” („Wprawdzie to nie nowe, lecz w no-

wą przyodziane postać”)

. Poza taką postać scholastyki, ku nowym punktom

odniesienia, chcieli wyjść zwolennicy odnowy

życia

chrześcijańskiego, któ-

rzy jednak w większości nie odnosili do siebie miana „modernistów”, zwła-

szcza w takim kształcie, jaki przedstawiały, potępiające liberalny, a potem

modernistyczny ruch, ówczesne encykliki papieskie

I. PAPIEŻE WOBEC POSTULATÓW MODERNISTYCZNYCH

Modernizm katolicki był wielopostaciowym ruchem w nurcie filozofii

kantowskiej, opisującej religię jako czyn moralny, często podważający nad-

przyrodzony charakter Objawienia. Obawy wobec tego rodzaju

aggiorna-

mento

wynikały z poszerzenia dotychczasowych ram teologii o próby wpro-

wadzenia do neoscholastyki elementów kultury współczesnej oraz nadanie

jej metodzie wymiaru krytyki historyczno-krytycznej. Lamennais’owskie

postulaty wolności jako warunku reformy Kościoła i uznania liberalizmu za

pa, Rosja, Azja. Szkice polityczno-literackie

(Wilno 1923),

Renesans a rewolucja

(Wilno 1925),

W obliczu końca

(Wilno 1937).

Por. B e n e d y k t XV. Encyklika

Ad beatissimi Apostolorum Principis cathedram

(1914).

W tym charakterze wymienia się encykliki:

Mirari vos

Grzegorza XVI (1832) o kierunku li-

beralnym jako skutku indyferentyzmu religijnego,

Qui pluribus

(1846) i

Quanta cura

Piusa IX

(1864), która ukazała się wraz z

Syllabusem,

czy

Humani Generis

Piusa XII (1951). Warto w tym

miejscu zacytować następującą opinię: „Postawa zamknięcia i totalnego potępienia wszystkich

teorii innowacyjnych, z tego tylko powodu uważanych za niebezpieczne, mająca trwać także

w nadchodzących dziesięcioleciach, prowadziła czasem do powoływania się na prymat Piotrowy

również w kwestiach, które nie należały do jego kompetencji, czego rezultatem było to,

że

przez

dużą część stulecia wyznaczona była sztywna linia demarkacyjna między katolikami a niekatoli-

kami” (A. M. P i a z z o n i.

Historia wyboru papieży.

Kraków 2004 s. 311).

Ks. Hugues-Félicité-Robert de Lamennais (1782-1854) – zwolennik katolickiego liberali-

zmu i otwarcia się Kościoła, autor m.in. ostrej w tonie książki

Affaires de Rome

(1836). Był zało-

życielem

i redaktorem dziennika katolicko-liberalnego „Avenir” 1830-31), którego hasło brzmia-

ło „Bóg i wolność”. Został potępiony przez Grzegorza XVI w encyklikach

Mirari vos

i imiennie

Singulari nos

(1834).

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

167

opatrznościowy znak czasów, na tym etapie historii zbawienia, spotkały się

ze zdecydowanym sprzeciwem papieży. Zagrożenie dla zasad wiary i moral-

ności katolickiej nie mogło być odczytane jako wola Boża.

Ton encyklik i krytyki – w stylu

Syllabusa

– wobec wrogów doktryny

Kościoła uległ zmianie dzięki wprowadzonemu przez Leona XIII zróżnico-

waniu negowanych zjawisk oraz propozycji reinterpretacji i

źródłowego

opracowania pism

św.

Tomasza. Płynne granice postaw modernistycznych i

atmosfera podejrzliwości sprawiły,

że

przypisywano je nie tylko jej jawnym

zwolennikom w łonie Kościoła, takim jak Alfred Loisy, George Tyrell, Mau-

rice Blondel czy Ernesto Buonaiuti

, ale w pewnym okresie również Giaco-

mo della Chiesa czy Angelo Roncallemu – przyszłym papieżom Benedykto-

wi XV i Janowi XXIII.

Wraz z Piusem X Kościół rzymskokatolicki zaczął się wycofywać na wy-

łącznie obronne pozycje. W programowej encyklice

Ex supremi Apostolatus

Cathedra

(1903) papież uczulił biskupów na sympatie modernistyczne wśród

księży. W latach 1903-1907 na oficjalnym indeksie znalazły się 32 książki

m.in. Loisy’ego, Houtina, Laberthonnière’a i Le Roya oraz powieść

Il Santo

Antonio Fogazzaro

o moralnym odrodzeniu Kościoła. Reakcja Piusa X była

na tyle wyrazista (by przytoczyć tylko dekret Kongregacji

Świętego

Oficjum

Ks. Alfred Loisy (1857-1940) – religioznawca i modernista francuski, wykładowca egzege-

zy Starego Testamentu w Instytucie Katolickim w Paryżu. W 1903 r. opublikował

L’Evangile et

l’Église,

która dostała się na indeks, on sam zaś został ekskomunikowany.

George Tyrrel (1861-1909) – angielski jezuita i filozof, wcześniej anglikanin, interpretował

doktrynę katolicką w

świetle

współczesnej wiedzy, za co został ekskomunikowany w 1905 r.; au-

tor m.in.:

Religion as a Factor of Life, Lex orandi

Lex Credendi.

Maurice Blondel (1861-1949) – filozof czynu i religii, wykładał na Uniwersytecie w Lille

i Aix; strona katolicka oskarżała go często o racjonalizowanie chrześcijaństwa, a

środowisko

uni-

wersyteckie o ureligijnienie autonomicznej filozofii; przez ponad 30 lat współpracował z Laber-

thonnièrem; opublikował m.in.:

L’Action, La Pensée, Lettre sur les exigences, Histoire et dogme

czy

La philosophie et l’Esprit Chrétien;

nie podzielał wszystkich założeń modernizmu, zwłaszcza

po ekskomunice przez Piusa X w 1907 r.

Ernesto Buonaiuti (1881-1946) – historyk Kościoła i doktryny chrześcijańskiej, przy współ-

pracy innych teologów opublikował pod pseudonimem

Il programma dei modernisti,

w którym

uskarżał się na wypaczenie jego poglądów co do odnowy i wymogów współczesnej myśli religij-

nej oraz ideału powszechnego braterstwa, na które nie odpowiadała

Summa

św.

Tomasza; po eks-

komunice wydał jeszcze radykalniejszą apologię modernizmu pt.

Lettere di un prete modernista.

Antonio Fogazzaro (1842–1911) – prawnik, pisarz i poeta. Bohaterowie jego powieści czę-

sto angażowali się w reformę Kościoła (Piccolo

mondo antico, Il Santo);

innym tematem była

próba pogodzenia w

światopoglądzie

katolickim ewolucjonizmu Darwina z nauką

św.

Augustyna;

jego program odnowy chrześcijańskiej skłaniał go do popierania postaw modernistów.

168

MAGDALENA GAWLIK

Lamentabili sane exitu

czy encyklikę

Pascendi Dominici gregis

że

dla

modernistów istniały dwie możliwości: albo ulec, albo odejść z Kościoła.

Papież uznawał zasadę autorytetu nauczania Kościoła we wszystkich dzie-

dzinach, stosowaną, aby bronić wartości chrześcijańskich. Poparł

środowiska

katolików integrystów i inicjatywy wydawnicze tych, którzy brali czynny

udział w misji antymodernistycznej.

II. OMNIA INSTAURARE IN CHRISTO

Życie

Mariana Zdziechowskiego przypadło na okres pięciu pontyfika-

tów

i nauczanie Soboru Watykańskiego I. Dość szybko wkroczył na drogę

poszukiwań interdyscyplinarnych, służących również pogłębionej refleksji

religijnej. Wobec wyznań chrześcijańskich przyjmował otwartą na wzajem-

ność, wolną od uprzedzeń i lęków postawę intelektualisty wiernego swemu

Kościołowi. Był realistą i nie wierzył w szybkie osiągnięcie pełnej, instytu-

cjonalnej jedności, ale za konieczne uważał przygotowanie jej gruntu przez

realizację Chrystusowego przykazania miłości. Otwarcie papieży na teologię

i liturgię Wschodu podzielał, choć inspirował się głównie współczesnymi

rosyjskimi myślicielami religijnymi: Sołowjowem, Trubeckim, Mereżkow-

skim czy Bierdiajewem. Nawiązał liczne kontakty i promował idee odnowy

religijnej wspominanych już przedstawicieli myśli zachodniej. Dostrzegał

różnice w

źródłach

dążenia do odnowy chrześcijaństwa w polskim mistycy-

zmie, rosyjskim słowianofilstwie czy na Zachodzie, a zarazem rolę, jaką

w zbliżeniu Kościołów mogło odegrać wzajemne poznanie i komplementar-

ność dorobku myśli teologicznej. Dzieła modernistów czytał w oryginale

bądź w tłumaczeniach na języki zachodnie

. W literaturze szukał tych

Dotyczyły one autorytetu Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, natchnienia Pisma

Świętego,

istoty Objawienia, dogmatów, wiary, pochodzenia i ewolucji doktryny oraz ustanowienia Kościoła.

Przy powstaniu części doktrynalnej encykliki współpracował o. Giuseppe Lemius (1860-

1923), misjonarz Oblatów Maryi Niepokalanej, oraz inni teologowie (głównie jezuici), natomiast

przy części moralnej – kard. José Vives y Tuto (1854-1913), hiszpański kapucyn.

Piusa IX (1846-1878), Leona XIII (1878-1903), Piusa X (1903-1914), Benedykta XV

(1914-1922) i Piusa XI (1922-1939).

Polskie tłumaczenia publikacji zachodnich modernistów ukazywały się od ok. 1915 r. Por.

T. L e w a n d o w s k i.

Młodopolski modernizm katolicki.

Problematyka religijna w literaturze

Pozytywizmu i Młodej Polski.

Świadectwa

poszukiwań.

Red. S. Fita. Lublin 1993 s. 206-207.

MARIAN ZDZIECHOWSKI (1861-1938) WOBEC MODERNIZMU KATOLICKIEGO

169

chrześcijańskich intuicji, które wyrastały z imperatywu sumienia, osobistego

doświadczenia Boga i służyły pogłębieniu wiary

Początek wieku był okresem jego wzmożonej pracy intelektualnej i pisar-

skiej

. U ponad czterdziestoletniego naukowca nadzieje związane z osobą

nowego papieża wzbudziła – jak sam przyznaje – lektura jego programowej

encykliki

Ex supremi Apostolatus Cathedra.

Już w pierwszym zdaniu Pius X

jawi się jako człowiek, który swoje uczucia dotyczące objęcia steru Kościoła

przyrównuje do lamentu

św.

Anzelma wzbraniającego się przed przyjęciem

godności arcybiskupiej w Canterbury. Te „łzy początku” dotyczyły również

opłakanego stanu człowieka i społeczeństwa nękanego chorobą odrzucenia

Boga. Celem pontyfikatu miało być przeciwstawienie się temu stanowi, postu-

lat i obietnica „Instaurare omnia in Christo”, nawrócenia do Boga

żywego

i Sędziego. Drogą zaś do Jego Syna, Jezusa Chrystusa, jest założony przez

Niego Kościół, uposażony we wszystkie łaski i nauki potrzebne do zbawienia.

Piusowy program odnowy Kościoła skłonił Zdziechowskiego do odbycia

prywatnej audiencji w 1904 r.

, by zapoznać się ze stanowiskiem papieża

i podzielić własnymi przemyśleniami, m.in. o ziarnach prawdy i apologe-

tycznej wartości w dziełach myślicieli nieortodoksyjnych. Już wówczas mu-

siała dojrzewać w nim myśl napisania publikacji na temat modernizmu, którą

wydał rok później

. W tytule przewrotnie nawiązał do określenia

pestis per-

„Jawi się zatem modernizm jako forma wewnętrznej «od-środkowej» krytyki tych cech

i znamion kultury chrześcijańskiej, które zagrażają jej w postaci tzw. «czynników rozkłado-

wych», takich jak: klerykalizm, «babska pobożność», upadek kultu eucharystycznego i liturgicz-

nego. Poza tym opis zagrożeń «zewnętrznych», takich jak przede wszystkim socjalizm […], roz-

bicie hierarchii wartości, symulację Królestwa Bożego na ziemi, każe spojrzeć na modernizm

w kontekście współczesnych (nowoczesnych) definicji i typologii. Można wówczas określić mia-

nem «modernistycznych» zagrożeń atmosferę i klimat dekadencji, poczucie schyłku cywilizacji,

która nie proponuje współczesnemu człowiekowi

żadnych

odpowiedzi na tzw. fundamentalne py-

tania”. Zob. też: A.

y w i o ł e k.

Chrześcijaństwo wobec modernistycznych zagrożeń. Wokół my-

śli

Mariana Zdziechowskiego.

Drogi i rozdroża kultury chrześcijańskiej Europy.

Red.

U. Cierniak, J. Grabowski. Częstochowa 2003 s. 587.

Założył i przewodniczył w Krakowie Klubowi Słowiańskiemu, w latach 1901-1912 był

członkiem korespondentem, a od 1907 r. członkiem zwyczajnym Polskiej Akademii Umiejętności.

W tym też roku nawiązał kontakt z Lwem Tołstojem. W 1905 r. wygłosił referat na VI Zjeździe

Dziennikarzy w Abbacji, a w 1909 r. wziął udział w drugim Kongresie Welehradzkim. W 1905 r.

zaczął wydawać miesięcznik „Świat Słowiański”. Na temat Kongresów Welehradzkich zob.

L. G ó r k a.

Dziedzictwo Ojców. Ekumeniczny charakter tradycji welehradzkiej.

Warszawa 1995.

Szerzej na ten temat zob. Z. O p a c k i.

Między uniwersalizmem a partykularyzmem. Myśl

i działalność społeczno-polityczna Mariana Zdziechowskiego 1914-1938.

Gdańsk 2006 s. 29-36.

M. Z d z i e c h o w s k i.

Pestis perniciosissima. Rzecz o współczesnych kierunkach myśli

katolickiej.

Warszawa 1905. Ukazało się również tłumaczenie na język niemiecki:

Pestis perni-

Plik z chomika:

bzbij

Inne pliki z tego folderu:

M-Zdziechowski_Sprawa-sumienia-polskiego.doc.docx (18 KB)
Byron-i-jego-wiek_t-2.djvu (24532 KB)
U-opoki-mesyanizmu.djvu (16905 KB)
Pessymizm-romantyzm-a-podst-chrzescij_t-2.djvu (14697 KB)
Pessymizm-romantyzm-a-podst-chrzescij_t-1.djvu (13864 KB)

M-Zdziechowski-wobec-modernizmu-katolickiego.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: