Wykład 4.docx

Wykład IV. Szkoła jako środowisko wychowawcze. Opiekuńczo – wychowawcza praca  nauczyciela.

Walc W., Opiekuńczo-wychowawcza funkcja polskiej szkoły, (w:) Wychowawcza rola szkoły, (red.) J. Kirenko, T. Zubrzycka-Maciąg, D. Wosik-Kowala, UMCS, Lublin 2012, ss. 23 – 37;

Szkoła traktowana jest przez polskie społeczeństwo przede wszystkim jako insty­tucja nauczająca - odpowiedzialna za kształcenie młodego pokolenia. Podobne sta­nowisko przyjmują niejednokrotnie profesjonaliści - teoretycy i praktycy. Najwię­cej uwagi poświęcają oni realizacji dydaktycznej funkcji szkoły, koncentrując się na jej efektywności w tym zakresie. Do wykonywania zadań w ramach tej funkcji najbardziej zobowiązani czują się nauczyciele. To przecież z realizacji programu nauczania, przygotowania uczniów do egzaminów, do dalszych etapów kształcenia są rozliczani. Oczywiście szkoła podejmuje także działania wychowawcze. Część z nich trochę „przy okazji" nauczania, ale część w sposób ściśle zaplanowany, sko­ordynowany (opracowując i wdrażając program wychowawczy). Stosunkowo mało miejsca natomiast w szkolnej rzeczywistości zajmuje opieka nad uczniami - przy­najmniej jeśli chodzi o celowo podejmowane, świadome i zaplanowane działania. Musi ona być i oczywiście jest w pewnym zakresie realizowana, bo - jak twierdzą przedstawiciele pedagogiki opiekuńczej - opieka i wychowanie to procesy ściśle ze sobą związane (zob. np. Kelm 2000). W praktyce niemożliwe jest efektywne wychowywanie w sytuacji, gdy nie zadba się o zaspokojenie potrzeb wychowan­ków (a więc o opiekę nad nimi) czy wręcz się je ignoruje (Dąbrowski 1996). Dlate­go „zapominanie" o opiece w szkole lub ograniczanie jej wyłącznie do niewielkie­go zakresu specjalistycznych działań jest skuteczne raczej na krótką metę. W dłuż­szej perspektywie o opiece w szkole trzeba mówić i ją urzeczywistniać w ścisłym związku z wychowaniem oraz we współpracy z rodziną ucznia-wychowanka (nie można zapominać o tym, że za opiekę nad dzieckiem i jego wychowanie w naj­większym zakresie odpowiedzialni są rodzice).(…)

Istota opiekuńczych funkcji szkoły

(…) Koncepcja opiekuńczych funkcji szkoły znajduje najpełniejszy wyraz w pracy J. Maternego Opiekuńcze funkcje szkoły. Wprowadzenie do metodyki pracy opiekuń­czej (Maternę 1988). (…) W całości została poświęcona nie­dostatecznie i fragmentarycznie dotąd analizowanemu czy wręcz pomijanemu jej aspektowi - roli szkoły w dziedzinie opieki nad uczęszczającymi do niej uczniami. Była jednocześnie w pewnym sensie rozszerzeniem rozważań podjętych wcześniej przez A. Kelma, który funkcje opiekuńczo-wychowawcze szkoły podzielił na czte­ry zakresy: funkcje elementarne - wewnętrzne; funkcje kompensacyjne - wyrów­nawcze; funkcje integracyjne; opiekę całkowitą. Elementarne funkcje opiekuńcze szkoły sprowadzają się do zapewnienia uczniom bezpieczeństwa, ochrony zdrowia, troski o higienę pracy. W ramach wypełniania funkcji kompensacyjnej szkoły po­dejmują następujące zadania: udzielanie pomocy materialnej uczniom; organizo­wanie żywienia i dożywiania uczniów; organizowanie opieki nad dziećmi rodzi­ców pracujących lub z innych przyczyn niemogących zapewnić wystarczających warunków do wychowania i opieki w domu rodzinnym; zapobieganie niepowo­dzeniom szkolnym i przeciwdziałanie ich skutkom. Funkcje integracyjne polegają na wiązaniu działalności szkoły w zakresie opieki nad dzieckiem z działalnością rodziny i instytucji środowiska lokalnego. Realizowane są na dwóch płaszczy­znach - wewnątrz oraz na zewnątrz szkoły. Opieka całkowita szkoły natomiast urzeczywistniana jest przez tworzenie internatów, burs, ośrodków szkolno-wy­chowawczych (Kelm 1983).(…)

Zagadnienie opiekuńczo-wychowawczych funkcji szkoły podejmuje także I. Jundziłł. Do zadań szkoły w zakresie opieki wychowawczej zalicza:

- tworzenie w szkole i w środowisku optymalnych warunków rozwoju uczniów;

- zaspokajanie potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych;

- wzbogacanie potrzeb przez rozwijanie zainteresowań i zamiłowań;

- zapewnienie uczniom możliwości indywidualnego rozwoju w miarę istniejących warunków;

- prowadzenie działalności korekcyjnej i wyrównawczej;

- pomoc uczniom w wyborze określonego systemu wartości oraz w kreowaniu siebie i odnajdywaniu wśród rzeczywistych warunków życia własnej drogi do ideału pełnego człowieka;

- wychowanie do czasu wolnego - organizowanie różnych form racjonalnego korzystania z czasu wolnego (Jundziłł 1993).

Autorka zauważa, że z powyższych zadań wynika ścisły związek opieki nad dziećmi i młodzieżą z wychowaniem. Podstawowa funkcja opiekuńczo-wycho­wawczą wyraża się - jej zdaniem - w tworzeniu na terenie szkoły i środowiska jak najbardziej korzystnych warunków intensyfikujących rozwój psychiczny i soma­tyczny dziecka. Warunki te mają umożliwić pełną realizację jego potrzeb: biolo­gicznych, psychicznych i społecznych. Szkoła nie może się koncentrować wyłącz­nie na potrzebach biologicznych, konieczne są działania służące urzeczywistnie­niu takich potrzeb uczniów, jak: potrzeba bezpieczeństwa, życzliwości, uznania, sukcesu, samorealizacji, kontaktów towarzyskich, współprzeżywania, współdzia­łania, afiliacji, sensu życia, a także potrzeby poznawcze (Jundziłł 1993).

Funkcje opiekuńczo-wychowawcze, zdaniem Jundziłł, szkoła spełnia w nastę­pujących formach:

- diagnozowanie sytuacji dziecka w rodzinie i środowisku;

- ratownictwo indywidualne;

- kompensacja (dydaktyczna i wychowawcza);

- profilaktyka (pierwotna i wtórna);

- stymulowanie rozwoju;

- poradnictwo (dla uczniów, rodziców, pedagogów środowiskowych);

- integracja (pionowa i pozioma) oraz koordynacja (wewnętrzna i zewnętrz­na) działalności opiekuńczo-wychowawczej (Jundziłł 1993).

Każdą działalność opiekuńczo-wychowawczą musi poprzedzać diagnoza. Jej przedmiotem powinny być: poziom zaspokojenia potrzeb dziecka w środowisku jego życia, zainteresowania, zdolności, poziom rozwoju. Diagnoza ma pomóc w ustaleniu, jakiej formy opieki potrzebuje jednostka.

Ratownictwo indywidualne w szkole występuje w sytuacjach wyjątkowych, tj. gdy dziecko znajduje się bez żadnej opieki (w wyniku np. śmierci rodziców, opie­kunów czy porzucenia) lub wymaga natychmiastowej pomocy (np. przypadku za­grożeń, nieszczęśliwych wypadków).

Kompensacja dotyczy wyrównywania braków w rozwoju dziecka i zaspoka­jania jego potrzeb. W pracy szkoły można wyróżnić kompensację dydaktyczną i wychowawczą. Do pierwszej zalicza się działalność związaną z przygotowaniem dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej (wyrównywanie startu szkolnego), a na­stępnie z udzielaniem pomocy w likwidowaniu powstających podczas nauki bra­ków w wiadomościach i umiejętnościach objętych programem nauczania. Kom­pensacja wychowawcza natomiast polega na korygowaniu niewłaściwie ukształ­towanych poglądów i postaw moralnych. Kolejna forma realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych szkoły - praca profilaktyczna - służy zapobieganiu wszelkim niekorzystnym odchyleniom w psy­chofizycznym i społecznym rozwoju każdego ucznia. (…).

Poradnictwo (doradztwo) ma służyć uczniom przede wszystkim w ich samo­dzielnej pracy. Doradztwo powinno stanowić wsparcie dla ucznia w jego pracy samokształceniowej, przyjmując postać konsultacji z nauczycielem. Okoliczności, w których uczeń potrzebuje rady, to również sytuacje wyboru dalszej drogi kształ­cenia, zawodu, drogi życiowej, a także przeżywanie konfliktów - np. w rodzinie, grupie rówieśniczej. Pracownicy szkoły powinni przyzwyczaić uczniów do korzy­stania z porad, kiedy nie potrafią sobie z jakimś problemem poradzić. Ważne jest także adresowanie działalności poradniczej do rodziców.

Integracja działalności opiekuńczo-wychowawczej polega na tym, że tworzy harmonijną całość z systemem wychowawczym szkoły. Integracja pionowa ma za­pewnić ciągłość procesów opiekuńczo-wychowawczych od wczesnego dzieciństwa, przez przedszkole, do coraz wyższych szczebli kształcenia. Likwiduje się w ten spo­sób tzw. progi, których przezwyciężenie sprawia dzieciom trudność. Integracja za­pewnia unikanie „przeskoków", sprawia, że każdy etap edukacji jest kontynuacją poprzedniego i przygotowaniem do następnego. W integracji poziomej natomiast chodzi o dążenie do ujednolicenia (przy różnorodności form pracy) celów i me­tod postępowania z wychowankami w zaspokajaniu ich potrzeb w rodzinie, szko­le i w środowisku. Koordynacja w pracy opiekuńczo-wychowawczej może być wewnątrzszkolna i zewnętrzna. Pierwszy rodzaj zapobiega szkodliwej rywalizacji współzawodni­czących ze sobą organizacji, kół zainteresowań, klas szkolnych.

Zamiast współ­zawodnictwa wprowadza się wszechstronne współdziałanie i współpracę. Koor­dynacja zewnętrzna polega zaś na uzgadnianiu oddziaływań, form i metod pracy stosowanych w szkole z tymi, które są organizowane w środowisku (Jundziłł 1993).(…)

Opieka szkolna w praktyce

(…) Obserwacja edukacyjnej rzeczywistości w naszym kraju z pewnością upoważ­nia do stwierdzenia, że współczesne szkoły nie zaspokajają wielu potrzeb uczniów do nich uczęszczających. Nie w pełni jest na ich terenie urzeczywistniana chociaż­by jedna z najbardziej fundamentalnych potrzeb - potrzeba bezpieczeństwa (zob. np. Kępski 2005). Wiele szkół nie jest środowiskiem bezpiecznym dla uczęszczają­cych do nich uczniów (a więc nie realizuje wymienianej przez J. Maternego funkcji zabezpieczania pobytu uczniów w szkole). Warto przy tym zaznaczyć, że chodzi o różne aspekty poczucia bezpieczeństwa 7 jego fizyczny, psychiczny i społeczny wymiar. Zagrożeniem dla uczniów może być np. wyposażenie szkoły, ich rówie­śnicy, ale także - niestety - nauczyciele (…). Przykłady niezaspokajanych potrzeb uczniów można mnożyć. Są one dowo­dem niedostatków opieki szkolnej (szeroko rozumianej). (…)

Punktem wyjścia do działalności opiekuńczej szkoły powinno być rozpozna­nie sytuacji opiekuńczej szkoły i uczniów. (…)

Stymulowanie rozwoju uczniów - zgodnie z koncepcją Maternego - powin­no dotyczyć zarówno tych, których rozwój nie osiąga normy, jak i utalentowanych, ponadprzeciętnie zdolnych. Można zadać pytanie, dlaczego tylko ich? Wydaje się, że najbardziej optymalne byłoby stymulowanie rozwoju każdego ucznia - odpo­wiednie do jego predyspozycji. Szanse na realizację takiego postulatu we współcze­snej polskiej szkole są jednak raczej niewielkie. Właściwym wyjściem jest więc, jak sugeruje Maternę, skoncentrowanie się na tych jednostkach, które stymulacji roz­woju szczególnie potrzebują. Analizowaną opiekuńczą funkcję współczesne pol­skie szkoły realizują jednak co najwyżej połowicznie. Specjalistycznymi oddzia­ływaniami obejmowani są głównie uczniowie o rozwoju poniżej normy (w pew­nym aspekcie - zwykle intelektualnym, czasami społecznym).(…)

Postawienia trafnej i wnikliwej diagnozy wymaga również realizacja kolej­nej opiekuńczej funkcji szkoły - kompensowania braków rozwojowych uczniów. By zapewnić jej właściwy charakter, trzeba dobrze poznać nie tylko występujące u ucznia braki rozwojowe, ich uwarunkowania, ale także jego mocne strony (rów­nież jego środowiska), na których można się oprzeć w działaniach wyrównawczych. (…). Stwierdzono np., że po­cząwszy od pierwszych lat nauki dzieci ze środowisk uboższych kulturowo otrzy­mują gorsze oceny i przez nauczycieli postrzegane są jako mniej zdolne. W toku dalszej nauki różnice te jeszcze się pogłębiają (Gęsicki 1992). Tego typu sytuacja może mieć miejsce także w przypadku braków w pozostałych - obok intelektual­nej - sferach rozwoju. Niedostrzeżenie niedostatków, ich zła interpretacja, a więc w konsekwencji etykietowanie, stereotypowe myślenie o uczniu, uniemożliwia efektywne działania kompensacyjne.

Kolejną opiekuńczą funkcją szkoły jest funkcja doradcza. Obowiązujące prze­pisy stworzyły we współczesnej polskiej szkole - przynajmniej formalnie - warun­ki do szerszej jej realizacji. W szkołach od kilku lat można zatrudniać specjali­stów: pedagoga, psychologa, logopedę, doradcę zawodowego.

W ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej organizo­wanej przez szkoły powinni oni udzielać porad uczniom, rodzicom i nauczycie­lom. Niestety, to są raczej założenia, gdyż niewiele jest szkół, w których zatrud­nieni byliby wszyscy ci specjaliści, a nawet stanowisko pedagoga szkolnego wcale nie występuje powszechnie. Na problem poradnictwa w szkole trzeba zresztą spoj­rzeć znacznie szerzej. Tak naprawdę doradcami powinni być nie tylko wspomnia­ni specjaliści, ale także - przynajmniej w pewnym zakresie - wszyscy przedstawi­ciele grona pedagogicznego, a przede wszystkim wychowawcy klas. Droga do nich przeciętnemu uczniowi czy rodzicowi z pewnością wydaje się o wiele łatwiejsza i mniej negatywnie się kojarzy. Po raz kolejny powstaje jednak pytanie, czy prze­ciętny nauczyciel ma wystarczające kompetencje, by jako wychowawca klasy sku­tecznie udzielał porad uczniom i rodzicom?

Realizacja przez szkołę funkcji doradczej może polegać nie tylko na bezpo­średnich działaniach zatrudnionych w niej osób, ale także na kierowaniu do wy­specjalizowanych instytucji zajmujących się doradztwem. Związany jest z tym jed­nak pewien problem - skorzystania z takiej pomocy nie można nakazać. Kontakt ucznia ze specjalistami zatrudnionymi w poradniach tak naprawdę zależy od de­cyzji rodziców.

Tradycyjną, najstarszą opiekuńczą funkcją szkoły jest wychowanie opiekuńcze: Jego realizację umożliwia z pewnością prowadzenie w szkole działań profilaktycz­nych. Od pewnego już czasu szkoły mają obowiązek opracowywania i realizowa­nia programów profilaktycznych (…). Stworzono więc szansę na realizację - przynajmniej w pewnym zakresie - wspomnianej funkcji. Skuteczne wychowanie opiekuńcze w szkole wy­maga jednak jeszcze jednego - wszystkie zatrudnione w niej osoby powinny być przykładem wychowawczym dla uczniów, cechować się muszą pozytywnymi po­stawami opiekuńczymi, wyrażającymi się w autentycznej trosce o drugiego czło­wieka. Pytanie, czy tak jest, należy raczej do retorycznych.(…)

Łukasik J., Jagielska K., Solecki R. (2013), Nauczyciel - Wychowawca - Pedagog. Szkolne wyzwania, Jedność, Kielce, ss. 11 – 37 (wybrane fragmenty).

1. Zadania wychowawcy w świetle przepisów prawnych

1.1. Ustawy i rozporządzenia

Praca nauczyciela-wychowawcy regulowana jest przez różne ustawy i rozporządzenia oraz dokumenty szkolne, które są konstruowane w oparciu o odpowiednie akty prawne. Znajomość przepisów prawa oraz wiedza, gdzie i jak ich szukać, są niezbędne, chociażby z tego powodu, że dzięki temu organizacja procesu nauczania i wychowania, czy organizacja pracy własnej w aspekcie formalno-prawnym stają się prawidłowe i uporządkowane.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że prawo oświatowe ulega zmianom. Wynika to ze zmian zachodzących w oświacie. Każdy nauczyciel, który chce być „na bieżąco” z przepisami prawa oświatowego, powinien śledzić zmiany, co w obecnych czasach nie jest rzeczą trudną[1]. W rozdziale tym przedstawione zostaną najważniejsze przepisy prawa oświatowego, ze szczególnym uwzględnieniem tych, w których określone są zadania wychowawcy klasy[2].

Zakres zadań nauczycieli i nauczycieli-wychowawców powinien określać statut szkoły[3], który ma podstawy prawne w odpowiednich ustawach i rozporządzeniach. Najważniejszymi aktami prawnymi regulującymi pracę nauczyciela-wychowawcy są: Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela raz Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty".[4] W ustawach tych przedstawiony jest zakres obowiązków nauczyciela, który pełni również rolę wychowawcy wynikającą z funkcji wychowawczej szkoły.

Artykuł 4 Ustawy o s ystemie oświaty mówi, że każdy „nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia"[5].(…) Ponadto w dokumencie tym, w art. 42 ust. 2, jest zapisane, że w ramach 40-godzinnego czasu pracy oraz „ustalonego wynagrodzenia nauczyciel obowiązany jest realizować: zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz [...} oraz inne czynności i zajęcia wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów”. Z zapisu tego wynika, że nauczyciel w swojej pracy powinien rozpoznawać potrzeby uczniów i w taki sposób prowadzić swoje działania dydaktyczno-wychowawcze, żeby uwzględniać w nich potrzeby dziecka oraz tworzyć odpowiednie warunki do jego rozwoju.

Przepisy odnoszące się do pracy wychowawczej szkoły (w tym i nauczyciela) znajdują się również w rozporządzeniach odnoszących się do różnych obszarów funkcjonowania szkoły. Poniżej przedstawiamy najważniejsze, z których treścią powinien zapoznać się każdy nauczyciel-wychowawca.

Podstawowe zadania wychowawcy klasy, które powinny zostać zapisane w statucie szkoły, zostały sformułowane w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkól[6].

Zgodnie z nim[7]:

„1. Oddziałem opiekuje się nauczyciel-wychowawca.

2. Dla zapewnienia ciągłości i skuteczności pracy wychowawczej wskazane jest, aby nauczyciel-wychowawca opiekował się danym oddziałem w ciągu całego etapu edukacyjnego.

3. Formy spełniania zadań przez nauczyciela-wychowawcę są dostosowane do wieku uczniów, ich potrzeb oraz warunków środowiskowych”.

W Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształ­cenia ogólnego w poszczególnych typach szkól[8]możemy przeczytać, że nauczyciele powinni podejmować „działania mające na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju każdego ucznia, stosownie do jego potrzeb i możliwości. Nauczanie uczniów z niepełnosprawnościami, w tym uczniów upośledzonych w stopniu lekkim, dostosowuje się do ich możliwości psychofizycznych oraz tempa uczenia się”[9]....