Rudnicki M., Studja nad nazwami rzek lechickich.pdf

(7100 KB) Pobierz
INSTYTUT ZACHODNIO-SŁOWIAŃSKI PRZY UNIWERSYTECIE POZNAŃSKIM
INSTITUT D’ÉTUDES CONCERNANT LES SLAVES OCCIDENTAUX
SLAVIA OCCIDENTALIS
Tom 14.
RED A K T O R : M IK O Ł A J RUDNICKI
19
P O Z N A Ñ
35
GEBETH N ER i W O L F F
P O Z N A Ń — K R A K Ó W (CRACOVIE) — Ł Ó D Ź —
W ARSZAW A (VARSOVIE) — WILNO — ZAKOPANE
NAKŁADEM INSTYTUTU ZACHODNIO-SŁOWIAŃSKIEGO
PRZY UNIWERSYTECIE POZNAŃSKIM Z ZASIŁKU MIN.
W. R. i О. Р., SENATU AK. U. P. ORAZ STAROSTW A
KRA JOW EGO W TORUNIU
http://rcin.org.pl
184
Mikołaj Rudnicki
S tu d ja n a d n a z w a m i r z e k le c h ic k ic h .
1. Ł eba í Łupaw a.
S O . 14
W a l d e - P o k o r n y II. 417. no tu je p ierw iastek *leup-:
*leub[hy ‘abschälen, entrin den, ab b re c h e n , b esch äd ig en ’. P ie r­
w iastek opiera n a następ u jący ch dan y ch : sti. lumpdłi ‘zerbrich t,
beschädigt, p lü n d erť, lõpáyati ‘v e rle tz ť — słow. lupiti, lit. laup�½ti;
sti. lõptra- n. ‘Beule — guz, o b rz ę k '; lit. lupù, lùpti ‘abschälen,
a b h ä u te n ', łot. lupł id., ‘b e ra u b e n ’; lit. laup�½ti, lit. Idupit ‘schälen,
a b b lä tte rn ; ra u b e n ’;lit. lupinaī ‘O b stsch a le n ’; lupsnìs ‘abgeschälte
T a n n e n rin d e ’; ros. lupljù, lupitь ‘schälen ab ch älen ; aufpicken
(Eier); die A ugen aufreissen, glotzen; schlagen, p rü g eln ’, lupa
‘H a u tsch u p p e ’, stc. lupežь ‘R a u b ’; gr. Кјзтєсо ‘b e trü b e ’, Adjtq6ç
‘arm selig’; śr. luchtar ‘B o o ť (*aus R inde); stw n. louft (loft) ‘Baum -
rinde, B ast, ä u ssere N u ssschale’; stisl. lopt n. Z im m erdecke
( = D a c h aus a b g e sc h ä lte r R in d e ’), L u ft’ (= H im m e l ais o b e re
D ecke).
goc. laufs, ags. lēaf, stw n. loub n. ‘L aub, B latť, stw n. louba,
loupa ‘S ch u tzd ach (*aus Rinde), V orhalle, G alerie, um s o b e re
S to c k w e rk eines H a u se s’; stisl. laupr G efäss (*aus Rinde),
Eim er, K o rb ’, ags. lēap ‘F isc h re u se ’, śrdn. lõp, löper n. hölzern es
G efäss, K leiner Scheffel'.
stir. luib ‘K ra u ť , stkym r. luird pl. ‘h o rti’, goc. lubja-leis
‘giftkundig’, stisl. lyf ‘H e ilk ra u ť, ags. lybb, stw n. luppi *stark
w irk en d e r Pflanzensaft, Gift, Z a u b e re ť.
łać. liber ‘B ast, auch ais Schreibstoff : B uch', lit. lubà
‘B re tť, łot. luba ‘D ach sch in d el’ ( = gont. dranica), łot. lubiju,
lubit ‘szczepać, łupać', lůbs ‘S c h a le ’, lùbulaiks ‘Zeit im F rü h jar,
w o die R inde sich a b lö sť, stpr. lubbo ‘B re tť .
ros. lubъ ‘B orke, B asť, poi. łubie ‘K o c h e r’, serb. lup, lùbina
‘S c h ä d e l’, ros. lъbъ (‘S tirn ’) pols. łeb ‘głow a’.
T e dan e należy uzupełnić: B e r n e k e r S E W . I. 746
notuje następ u jące znaczenia, których b ra k u W a l d e -
P o k o r n e g o ; rus.-stc. üy-lupiti śa ‘aus dem Ei schlüpfen’,
ros. lupatьsja ‘b ersten, au sre isse n ’; ros. lubjánka ‘K orb, M uldę,
R in n e’, serb. lubènica ‘W a sserm elo n e’; čes. lub ‘B aum rinde,
B orke; M üllsteinrand, Z arg e’, połab. läub ‘W isp el’.
http://rcin.org.pl
S O .14
Studja nad nazwami rzek lechickich
185
R ozw oje znaczeniow e w jj. słow iańskich m ożna ustaw ić
w następ u jące szeregi ‘k o ra (drzew na), łyko, d e sk a etc. » —
►
n aczynie z kory, łyka, desek
kosz, niecka, rów , ściek'.
Z w ażyw szy znaczenie np. now oniem . Muldę 1. niecka; 2. do ­
lina, oraz now opol. niecka : Niecą — Noteć por. M. R u d n i c k i
SO . IX. 687—91. m ożem y tw ierdzić, że te n szereg znaczeniow y
m oże d o p ro w ad zić do znaczenia ‘rzek a, strum ień, bieg w odny
w ogóle itp ’. P aralelę znaczeniow ą m ożna też przytoczyć
d ru g ą z polszczyzny: kora : koryto: 1. Korytka, rzeczka, bierze
p o c z ąte k na północ od W oli K oryckiej w pow. G arw olin,
płynie ku południow i przez W olę K orycką, K orytnicę i n a ­
przeciw ko K oszyc w p ad a z praw ego brzego do O krzei;
2. Korytna rzeka, pow. Jam p o l 1. d. T rościańca; 3. Korytnica,
rz e k a pow . W łoszczow a, w p a d a do Z eb ró w k i po dB ono w icam i;
4. Korytnica, p, dopływ C zerem oszu, p. d. P ru tu ; 5, Ko-
rzyczna, pow. O poczno, 1. d. D rzew iczki.
Drugi rozw ój znaczeniow y, m ogący doprow adzić do
zn aczen ia «rzeka, strum ień etc.», zaw iera się w znaczeniu
«łyko
ziele $»→- sok z ziela etc,». A le te n rozw ój zn a­
czeniow y jest w łaściw y językom germ ańskim í celtyckim .
W tem specjalnie znaczeniu b ra k p ierw iastk a *leup- : leub(h)
w jj. słow iańskich w yjąw szy serb. lubènica «kaw on», aczkolw iek
«sok,
rzeka» d a się stw ierdzić n a ziem iach słow iańskich
por. m ałorus. Soczyuoka potok, pow . K ołom yja, 1. d. Klu-
czów ki;
W j. stirl. w ystępuje też zn aczenie «kora » → naczynie
(z kory) » → łódź (z kory)», trz e b a zaznaczyć, że d a się
stw ierdzić rozw ój znaczeniow y «łódź
rzeka», por. pols.
Łódź m iasto, n azw an e od rzeczki, n a d k tó rą leży; 2. Łódź,
Łódka, pr. d. N eru, pr. d. W a rty , p. d. O d ry ; 2. Łodzïnka, pier­
w o tn a nazw a potoku, w padającego do W iaru.
W reszcie ze zn aczen ia «łupić, drzeć» ta k ż e jest m ożliw y
rozw ój zn aczeniow y do pojęcia «rzeka, potok, strum ień».
C zęściow o na tej zasad zie nazw y rze c z n e Dra, Drawa, Odra
(: odrzyska) doszły do zn aczen ia «rzeka», por. M. R u d n i c k i
SO . VI. 370—88. Por. ta k ż e w y rażen ia ze starszej poezji
XVI. w. К 1 o n o w i с z. Flis. zw ro tk a 278.
http://rcin.org.pl
186
Mikołaj Rudnicki
SO . 14
A gdy Wisła n u rt opuściw szy stary
Drze sobie n o w y . . .
T en daw n y strum ień daw nem też przezw iskiem
zow ią wiśliskiem.
Z atem stosunek Wisła : wiślisko jest tak i sam jak Odra:
Odrzyska, lub Drawa : *Drawisko.
R zeczk a Łeba, kasz.-słow iń. Lìeba (w edług pisow ni Dr.
F. L orentza), Lìeba (w edług pisow ni M. R u d n i c k i e g o )
p o sia d a w d o kum entach (P erlbach Pom erell. Ub.) stałą pi­
sow nię: Lebam (acc. sg. Inn o cen ty II. r. 1140. T rastew ere);
Lebam (acc. sg.) la c u m . . . Lebsco (Św iętopełk r. 1252); Lebam,
Lebsco (tenże r. 1260. Stolpa. testibus, P etro, Sulim iro, C esto-
m iro, G osslao, Z recone); Leba (M istiwius II. r. 1282. G arcz,
testib u s . . . W aysillo . . . , L udero, cancellorio, Pribislao, A n-
drea, U nislao, G labuna, Zislao); Lebe (gen. sg.) Lebsco (Mi-
stiw gius II. r. 1283. Slupz, testib u s Paulo, B oseyo, A n d rea,
Sulizlao, U nizlao, D obegnevo); Lebam fluvium (M istiwogius II.
r. 1287 G dańsk, teste s: S w an tza, V neslaus, Jo a n n es, L am ber-
tus, W oíslaus); in stagno Gardna, in ...L e b a (M istvinus II.
r. 1288 teste s: Suenzco, L au rentius, T heslaus, Pom ors, P a u ­
lus); L e b a ... Lepsco (Przem ysł II. Sw iecie 1295 teste s: d u ­
chow ni z G niezna, urzęd n icy ze Sw iecia, G niezna, Tczewra ...);
fluvius Leba (W oldem arus, B ran d en b u rg en sis m archyo. Stolp.
1310); L e b a .. . Lebezk (4 razy) (Tenże r. 1313 Stolp); L e b e ...
Lebezk, Lebeczk (5 razy, W . M istrz K rzyżacki, S tolp r. 1313.
Łebsko: in stagno Lebesco (M istvinus r. 1281); in lacu . . .
Lebscho (M sciwgius, G d ańsk, 1286. T estib u s: S w ancza, oraz
duchow ni z K ruszw icy etc.).
Z pow yższych dan y ch nie u leg a żadnej w ątpliw ości, że
n a z w a rzeki brzm i Łeba od najdaw niejszych czasów d o k u ­
m entow ych po dziś dzień, a n azw a jeziora Łebsko, Pom iędzy
Łeba : Łebsko jest ta k i sam stosunek, jak m iędzy Draw a: Draw­
sko, Drwęca: Drwęcko, D bra; Debrsko i t. d. J a k w iadom o,
nazw y Drawsko, Drwęcko, Debrsko oznaczają jeziora, przez
k tó re przep ły w ają rzeki Drawa, Drwęca, Dbra ^ Brda. Pra-
form y dla tych nazw n ależy ustalić w postaci *Łъba, *Łъb-ьsko
(jezero). N ajw idoczniej a k c en to w a n e -i- zw okalizow ało się,
albo zostało w prow adzone w tórn ie z form przym iotnikow ych
http://rcin.org.pl
SO . 14
Studja nad nazwami rzek lechickich
187
Lъba : lъbьskъ -ã, -o, zw łaszcza ze zw ro tu *Lъbьsko jezero,
*Lъbьska rěka i t- d., b o w pływ p rzypuszczalnego gen. plur.
*Lъba: *Lъbъ o tyle nie w chodzi w rach u b ę, że zapew ne
gen. plur. nigdy się nie używ ał. P onow ne w p row ad zen ie -'г.-
o dby ło się p rze d najstarszym zapisem dokum entow ym t. j.
p rz e d r. 1140. P oniew aż słabe ъ, ь ginęły w w ieku XI. t. j.
m ożna uw ażaé, że ich około r. 1100 juz nie było, zatem
w p ro w ad zen ie ponow ne ginącego -ъ- odbyło się b a rd z o szybko,
z ap ew n e w ostatnich d ziesiątk ach w ieku XI. mniej w ięcej od
1050— 1100.
F o rm acje *Łъba należy rozłożyć n a *Lъb -f~ ã, jest to z a ­
tem te n sam pień, co tkw i w słow. lъbъ = «czaszka, głow a etc.»
za po średnictw em zn aczen ia «naczynie z ko ry » → ry nna, ro ­
w e k z kory
rynna, ró w w ogóle » → rów , łożysko rz e ­
czne
rzeka». U d e rz a staro ży tn o ść form acji, tu w łaśnie
n a Pom orzu, form acja jest starożytniejsza od w szystkich p o ­
k rew n ych n azw rzecznych w Polsce, ew en tu aln ie na R usi
w zn an y ch mi w y padkach. J e s t to zgodne z m oją hypotezą,
że w y b rzeże B ałtyku od W isły do O dry było słow iańskie od
najd aw niejszych czasów .
P o k re w n e nazw y w P olsce: Łubianka p. d. K am iennej,
1. d. W isły; ~ a. Szczarbierz, rze k a , p. d. Słuczy, d. H orynia, d.
P rypeci, Słg. V. 771—2, Słg. XI. 819. sv. Szczarbierz; Łubeńka
Słg. V. 771. od esłan e p o d Szczara do Słg. XI. 818., gdzie atoli
o
Łubeńce b ra k w zm ianki. Z odn ośnika jed n a k m ożnaby
w nosić, że Łubeńka jest o b oczn ą n azw ą rzek i S zczary; Lu­
bień, rz e k a bag n ista b ez odpływ u, pow . R zeczyca; Łubieniec
a. Łubieniec, p o to k górski, pow . B oho rod czany, pr. d. B ystrzycy
Sołotw ińskiej, pr. d. D n iestru ; Łubieńka pr. d. rzek i Lubna,
n a g ru n tach ws. Lubna, pow . B rzozów ; Łubieńka strum ień
dopł. Taśm iny, pr. d. D n iep ru : Łubieńka a. Lubienko, potok,
w y try sk a w Ł ajscach, 1. d. Jasio łk i pr. d. W isłoki. W dol­
nym biegu zw ie się Chlebianka; Łubinka, wś. pow. T arnów , n a d
potokiem bezim iennym , pr. d. D unajca. Z apew ne Łubinka
b y ła pierw otnie nazw ą potoku, a potem dopiero sta ła się
n a z w ą wsi, k tó ra się n a d nim p o b u d o w ała, jak to n a d e r
często m a m iejsce n a te re n a c h polskich por. Wisła, Pilica
etc. — Łubinka, znaczny strum ień podgórski, pow . G rybów ,
http://rcin.org.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin