Językoznawstwo – nauka o języku zajmująca się badaniem budowy i rozwoju, poznaniem języka samego w sobie, by poznać człowieka, jego stosunek do rzeczywistości. Przedmiotem badania jest język naturalny. Rodzaje:
opisowe – ma charakter empiryczny. Bada teksty powstałe w danym języku, aby go dokładnie opisać na wszystkich poziomach budowy. Odwołuje się do ustaleń teoretycznych proponowanych przez językoznawstwo teoretyczne
ogólne/teoretyczne – bada wszystkie języki aby zbudować wspólną teorię i na jej podstawie opisywać poszczególne języki. Teorie wypracowane na gruncie tego językoznawstwa są sprawdzane w opisie konkretnych języków.
Synchroniczne – bada system językowy w określonym momencie historycznym i jest ono statyczne. Interesuje się tym, co tu i teraz.
Diachroniczne/historyczne - bierze pod uwagę język w jego rozwoju. Interesuje się zmianami w systemie językowym, ustala ich przebieg oraz przyczyny i jest dynamiczny. Obserwuje przechodzenie języka z jednej fazy rozwojowej do drugiej. Pyta dlaczego doszło do zmiany, jak było wcześniej, co się zmieniło?
Porównawcze – porównuje różne języki, kładzie nacisk na aspekt diachroniczny. Ujmuje podobieństwa i różnice na tle rozwoju i przemian porównywanych systemów językowych
Kontrastywne – ma charakter synchroniczny. Porównuje języki takie, jakie są w danym momencie historycznym.
Język. matematyczne/lingwistyka matematyczna, dział językoznawstwa, w którym stosuje się metody matematyczne; powstał w latach 50. XX w.; 2 główne kierunki: syntetyka — badający różne typy gramatyk formalnych, związany z informatyką; analityka — zajmujący się konstruowaniem formalnych modeli struktury języków naturalnych i ich fragmentów.
Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne
Wewnętrzne – skupia się na badaniu samej budowy języka,
Zewnętrzne – bada stosunek języka do innych zjawisk kultury, społeczeństwa itp.
- Socjolingwistyka – bada związek między językiem a społeczeństwem, rozwarstwienie społeczne, wytwarzanie się społecznych odmian językowych (socjolekty – języki miast, profesjolekty – języki grup zawodowych, biolekty – języki kobiet i mężczyzn), społeczności dwu-lub wielojęzyczne, procesy interferencji. Socjoligwistów interesuje użycie języka, konkretne akty mowy, określone wydarzenia z zastosowaniem języka. Zadania: rejestrowanie różnic, klasyfikacja w ramach różnych odmian, analizowanie ich statusu w społeczeństwie, łączenie ich z podziałami w określonych skupiskach ludzi czy z rolami społecznymi, jakie są udziałem użytkowników języka. Zajmuje się problematyką normy językowej, różnicowaniem języka ze względu na typ kontaktu społecznego, jaki zachodzi między nadawcą i odbiorcą. Teoria ról społecznych – każdy człowiek występuje jednocześnie w wielu rolach w społeczeństwie. Każda z tych ról społecznych wymaga zastosowania innego języka.
- Psycholingwistyka – psychologia języka, bada zjawiska psychologiczne i fizjologiczne zachodzące podczas komunikacji językowej, bada naturalne procesy opanowywania języka ojczystego przez dziecko, procesy rozwoju języka jednostki, procesy związane z uczeniem się języków obcych,
- Etnolingwistyka – lingwistyka antropologiczna, albo kulturowa. Bada język w aspekcie jego stosunku do kultury i poprzez badanie języka zmierza do odsłonięcia zawartego w nim tzw. językowego obrazu świata. Zapoczątkowana przez Franza Boasa (studia nad językami indiańskimi), kontynuowana przez Edwarda Sapira i Beniamina Whorfa. Jednym z podstawowych składników kultury jest język; język jako wytwór określonej kultury, przez tę kulturę kształtowany, a jednocześnie kultura danej społeczności znajduje swoje odbicie w języku. Język i kultura są wspólnym dobrem określonej wspólnoty. W języku utrwalone są wszystkie zdobycze tej wspólnoty, takie jak: doświadczenia, tradycja, system wartości, wiara itd. Zadania: kulturowe funkcje języka jako instytucji społecznej, stylowe zróżnicowanie języka, gatunkowe wzorce wypowiedzi, kategorie gramatyczne i semantyczne w aspekcie funkcjonalnym, słownictwo jako klasyfikator doświadczeń społecznych.
- Pragmatyka językowa - opis języka przedstawiany jest na tle działalności człowieka. Zajmuje się kontekstem wypowiedzi, bada cel danego komunikatu, intencje nadawcy, jego postawę. Opisuje zachowanie się człowieka w różnych sytuacjach życiowych. Zajmuje się językowym narzędziem ludzkiego działania. Współczesna wywodzi się z ustaleń Austina (teoria aktów mowy – lokucja, illokucja, perlokucja).
- Język. normatywne – bazuje na wiedzy o systemie i jednocześnie danych socjolingwistycznych (językoznawstwo zewnętrzne). Ustala normy poprawności językowej zależnej od odmiany stylowej - stylistyka praktyczna i kultura języka.
- Glottodydaktyka – zajmuje się dydaktyką języków obcych. Wykorzystuje wiedzę o systemach nauczanych języków oraz badania porównawcze, kontrastywne, które wydobywają różnice między językami.
- Onomastyka – nauka o różnego typu nazwach własnych miejscowych, osobowych (antroponimia, chrematonimia, toponimia).
- Nauka o idiolektach – mowa autorów na tle języka ogólnego, rekonstrukcja sposobu widzenia świata przez pisarza
Inne podziały:
Teoretyczne – główne zadania: zbudowanie teorii języka, i późniejsze sprawdzanie ich
Stosowane – teoretyczna wiedza o języku, w tym wypadku znajduje różne zastosowania praktyczne i możliwość takich zastosowań. Zalicza się tu wiele dziedzin, tj. logopedia, glottodydaktyka, kultura języka – nauka o poprawności językowej; badania nad tłumaczeniami maszyniwymi i teorie przekładu; udoskonalenie przekazywania informacji w systemach telekomunikacyjnych.
Nazwiska językoznawców ogólnych:
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. Kazimierza Polańskiego, Wrocław 1993r.
Antoni Furdal, Językoznawstwo otwarte, Wrocław 1990, 2000.
A. Heinz, Dzieje językoznawstwa w zarysie, Warszawa 1983,
Adam Heinz, Historia Językoznawstwa, Wrocław 1979r.
Tadeusz Milewski, Językoznawstwo
Elżbieta Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, 1995r.
Renata Grzegorczykowa, Wstęp do językoznawstwa.
Jolanta Maćkiewicz, Edward Łuczyński, Językoznawstwo ogólne. Wybrane zagadnienia
AMERYKAŃSKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA
Przedstawiciele: Leonard Bloomfield, Edward Sapir, Benjmin Lee Whorf. Cel: opis różniących się od siebie języków indiańskich – nieważne językoznawstwo teoretyczne, istotne językoznawstwo opisowe (deskryptywne) - dyskryptywizm amerykański Próba stworzenia teorii językoznawczej, pozwalającej opisać język na podstawie samej formy tekstów powstających w innym języku. Do budowy tej teorii wykorzystano pojęcie dystrybucji - dystrybucjonizm amerykański.
PRASKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA
Przedstawicielami Praskiego Koła Językoznawczego byli: Mikołaj Trubiecki, Roman Jakobson, Sergiusz Karcewski. Rozwijanie poglądów de Saussure’a (przede wszystkim tezy o systemowości języka). Strukturalizm praski = funkcjonalizm. Założenia: System językowy składa się z elementów, z których każdy spełnia w procesie komunikacyjnym określoną funkcję. Każdy element systemu pozostaje w opozycji do innych elementów. Funkcje samego elementu można opisać za pomocą wskazania opozycji pomiędzy tym elementem a innymi elementami.
KOPENHASKA SZKOŁA STRUKTURALISTYCZNA
Przedstawiciele kopenhaskiego Koła Lingwistycznego:
L. Hjelmslev, V. Brondal. Twórcy strukturalistycznej teorii językowej zwanej glossemantyką.
Glossemantyka - językoznawstwo powinno badać strukturę języka. Stosowanie metody formalnej. Zasada empirii – opis musi być wolny od sprzeczności, wyczerpujący, możliwie najprostszy, językoznawstwo powinno badać formę wyrażenia i formę treści oraz stosunki (formalne), jakie między nimi zachodzą.
Proces komunikacji w Glossemantyce
Substancja: Płaszczyzna treści – otaczająca nas rzeczywistość
Płaszczyzna wyrażenia – ruchy narządów mowy
Forma: Płaszczyzna treści - Psychiczny obraz rzeczywistości
Płaszczyzna wyrażenia – psychiczny obraz subst. wyrażenia
Treść – rzeczywistość, o której język może komunikować.
Wyrażenie –środki, z pomocą których komunikuje się o treści.
MŁODOGRAMATYCY - K. Brugmann, H. Osthoff, H. PAUL, B. Delbruck. W Polsce głównymi młodogramatykami byli Jan Łoś i Jan Rozwadowski. Herman Paul w Założeniach językoznawstwa ogólnego sformułował program badań szkoły.
Cechy: postawa pozytywistyczna i empiryczna, preferencja badań materiałowych, odrzucenie teorii ogólnych i koncepcji apriorycznych, stanowisko wyłącznie ewolucyjne i przyczynowe, podstawa interpretacji psychologiczna i fizjologiczna, postawa asystemowa = indywidualizująca w traktowaniu faktów językowych , żadnych uogólnień, żadnych teorii tylko konkretne fakty materiałowe
Krytyka (Schuchardt, J. Baudouin de Courtenay, M. Kruszewski, O. Jespersen): Badania dialektologiczne nie potwierdziły zasady bezwyjątkowości praw głosowych, przynosząc dane o istnieniu stref dialektów „mieszanych”. Szczegółowe badania historii poszczególnych jęz. przyniosły duże listy wyjątków od działania występujących wówczas zmian głosowych, a wyjaśnienie tych wyjątków tylko działaniem analogii często nie było przekonujące. Wreszcie uzasadnienie praw głosowych czynnikami fizjologicznymi lub psychologicznymi okazało się nieprzekonujące, bo koncentrowało uwagę tylko na indywidualnych aktach mowy i nie uwzględniało społecznego charakteru języka i jego zmian.
GRAM. TRANSFORMACYJNO-GENERATYWNA
Noam Chomsky. Podstawowym zadaniem jest wyjaśnienie, w jaki sposób można za pomocą środków skończonych tworzyć i rozumieć (inaczej: generować) nieskończony zbiór zdań. Na tworzenie zdań patrzy się w dwóch płaszczyznach: wykonania i kompetencji. Wykonanie (performance) jest to tworzenie i odbieranie jednorazowych, empirycznych zdań tekstowych, które układają się w teksty językowe. Kompetencja jest to nieuświadamiana sobie przez użytkowników języka wiedza o tym, jak tworzyć zdania POJĘCIA:
Kompetencja – uświadamiana, implicytna wiedza mówiących i/lub słuchających o swoim języku, to znajomość języka pozwalająca na wypowiadanie i rozumienie coraz to nowych zdań, na odróżnianie zdań gramatycznie poprawnych od niegramatycznych, na parafrazowanie zdań oraz rozpoznawanie ich wieloznaczności.
Performacja (wykonanie) – faktyczne użycie języka w konkretnej sytuacji. Zależy ona od kompetencji językowej, lecz nie jest przez nią zdeterminowana.
Gramatyka transformacyjno-generatywna za najważniejszą płaszczyznę języka uznaje płaszczyznę syntaktyczną, a za podstawową jednostkę języka – zdanie.
Struktura powierzchniowa – budowa zdania opisywana w kategoriach morfemów, wyrazów, gramatycznych relacji między wyrazami. Struktura głęboka – nie jest dostępna bezpośredniej obserwacji, a zawiera wszystkie informacje, które są niezbędne do interpretacji semantycznej zdania.
KOGNITYWIZM cognito – poznanie - R. Langacker,
R. Jackendoff G. Lakoff, M. Johnson,
W jaki sposób ludzie poznają świat i jak efekty tego poznania utrwalają w języku oraz jak odtwarzać obraz świata istniejący w umysłach ludzkich, a zarazem ukazać, jak ludzie ten obraz konstruują. Związki między językiem a myśleniem i percepcją: zdolności językowe są pochodną innych ludzkich zdolności percepcyjnych (słuch, wzrok itd.) i dlatego nie można opisywać języka w izolacji od procesów percepcyjnych. Związki między językiem a ludzką naturą i kulturą – albo wywodzą się z ludzkiego doświadczenia bezpośrednio albo wiążą się z ludzkim doświadczeniem pośrednio, bo są efektem różnorakich przekształceń, uporządkowań, metaforyzacji.
Kategoryzacja naturalna – jej istnienie determinowane jest nie przez warunki konieczne i wystarczające, które muszą być spełnione przez wszystkich jej reprezentantów, ale przez wiązkę cech charakteryzujących najbardziej reprezentatywnych – czyli prototypowych – przedstawicieli. Nie muszą być to cechy naukowe, raczej cechy najbardziej rzucające się w oczy czy cechy z jakichś względów ważne dla poznającego.
Teoria modeli pojęciowych (kognitywnych) – pojęcia mogą być zdefiniowane jedynie poprzez odesłanie do pewnych wyidealizowanych, kulturowo specyficznych schematów.
Metaforyzacja – większa część naszego codziennego systemu pojęciowego ma naturę metafor. Zjawiska niedostępne poznaniu zmysłowemu, trudno zrozumiałe, abstrakcyjne przybliżamy i staramy się zrozumieć właśnie za pomocą metafory. Ludzie posługują się metaforycznymi pojęciami na co dzień, choć najczęściej nie zdają sobie z tego sprawy. Te codzienne metafory nie są przy tym ozdobnikami, pełnia znacznie ważniejszą funkcję – są niezbędnym narzędziem służącym poznawaniu świata.
Uniwersalia językowe (Chomsky) - cechy wspólne wszystkim językom świata np. wspólne kategorie językowe, takie same cechy semantyczne współtworzące znaczenia, cechy które mogą wynikać bądź ze wspólnych wszystkim ludziom właściwości fizjologicznych oraz psychicznych, bądź z podobieństwa kultur, bądź z samej natury języka jako systemu znaków. Uniwersaliów nie musimy się uczyć, są one wrodzone w naszym umyśle: gramatyczne – każdy język posiada system gramatyczny i fonologiczne – każdy język posiada system fonologiczny Cechy uniwersaliów strukturalnych:
Arbitralność - między formą a pojęciem nie istnieje podobieństwo fizyczne, związek oparty na konwencji, umowie; raz ustalony nie jest zmieniany.
Semantyczność - każdy znak ma znaczenie, między wyrazem a rzeczywistością jest związek, mamy formę i odniesienie.
Dwuklasowość (dualność) - język składa się ze znaków prostych, które nie mają znaczenia i ze znaków złożonych
Dyskretność - w kontaktach mamy do czynienia ze znakami złożonymi, znaki złożone można dzielić, a podzielność kończy się na fonemie, wskazują na ekonomiczność języka
Otwartość (kreacyjność, produktywność) - system językowy jest otwarty, możemy tworzyć wyrazy i zdania, a potem wprowadzamy je do języka
Metajęzykowość - tylko w języku naturalnym możemy mówić o języku (nie nutami, nie flagami…), wyłączna dla języka
Cechy uniwersaliów pragmatycznych:
Uniwersalność/tradycyjność - mamy przekazywaną wiedzę o języku z pokolenia na pokolenie, nie jest on przekazywany genetycznie, to przekaz kulturowy
Istnienie wartości logicznych - wartości prawdy lub fałszu, nie znaczy to tyle co kłamstwo; kategorie logiczne można przypisać, pozwala stawiać hipotezy
Sprzężenie zwrotne - nadawca zawsze jest jednocześnie odbiorcą- czy ty się słyszysz?, weryfikuje się swoje błędy
Cechy uniwersaliów gramatycznych:
Uniwersalne jednostki językowe - jednostki, które występują w każdym języku, np. morf, wyraz, zdanie
Deiksy (denotacja wskazująca) - zaznaczamy elementy, które odnoszą się do nadawcy i do odbiorcy i określamy świat nadawcy i odbiorcy
Istnienie informacji leksykalnych, ...
Kaacha91